МБНЭ-ийн бага хуралдай таван удаа, МБНЭ-ийн дээд цэцийн гишүүдийн хуралдайг арван удаа хийж, цаг үеийн тулгамдсан олон асуудлыг хэлэлцлээ. Бидний хамтарч ажиллаж сурч байгаагийн илэрхийлэл бол хуралдаан бөгөөд хамтын шийдвэр, бодлого бол бидний эцсийн шийдвэр, манай гишүүдийн хэрэгжүүлэх ёстой даалгавар болж байна. Бид ойрын жилүүдэд Монгол бөөгөө хөгжүүлэх хэтийн зорилттой, жилийн төлөвлөгөөтэй, нэгдсэн тахилга тайлга хийх төлөвлөгөө, хэрэгжүүлэх бодлогын баримт бичгүүдтэй болжээ. Бид бусдын өмнө хэлэх үг, зорилготой болжээ. Бид хамтарч ярилцаж, ажиллаж сурч байна. Цаашид ч энэ чиглэлээр хийх ажил их бий.
Өнөөдөр бидэнд сууж ажиллах байр үгүй, өөрийн гэх өмч үгүй, бүх зүйлийг эхнээс хийхээс ажил эхлэж байна. Бидэн зар хүргэчих хэвлэл, мэдээллийн хэрэгсэл, мөнгө хөрөнгө нь байсангүй. Гэвч Эзэн Чингис хааны мэндэлсний 850 жилийн ойд хүндэтгэл үзүүлэх Хар зүрхний Хөх нуурт болсон Их тахилга, тайлгад дөрвөн мянга таван зуу орчим, Хүннүгийн Ноён уулын тахилгад мянга таван зуу гаруй бөө нар, сүсэгтэн олон тэнгэрийн дуудлага, сэтгэл, зүтгэлээрээ нэгдэн цугларч чадсан нь бидэнд аугаа их хүч байгаагийн илэрхийлэл байлаа.
Энэ жилийн хувьд нэгдсэн тахилгыг гурван удаа хийсэн бөгөөд эхний тахилга нь  Монгол Улсын толгой уул Баян-Өлгий аймагт байдаг, Жаргалт хан хайрханы их тахилга байлаа. Өнө эртнээс тахиж шүтэж ирсэн энэ хайрханы тахилга бол Монголчуудын сэргэн мандалтын эхлэлийг тунхагласан, өвөг дээдсээс улбаалан өнөөг хүртэл цусаа үл хайрлан, хөлсөө газар шороондоо шингээн тэмцэж ирсэн баатарлаг, хөдөлмөрч ард түмний минь үеийн үед үл мартан тунхаглаж Монгол төр, эзэн Чингис хааны ариун сүнсийг баярлуулж, зуун зуунаар тасарсан бөөгийн нэгдсэн их залбирал, Их хэнгэрэгийн аянга мэт дууг Мөнх хөх тэнгэртээ хүргэх сэтгэл баясгаж, итгэлийг огшоосон, монгол бахархалыг бадраасан “Тэнгэрийн улаач” нарын Их үйлс байлаа. Цаст хайрханы гол тахилгын зорилго нь Баян-Өлгийд амьдарч байгаа монголчууд тухайлбал Ураинхайчуудын сэргэн мандалтыг бий болгох, тэнд бөө нарыг бий болгох, уул усны савдаг, лусын хүчийг нь оруулж сэргээн Монгол үндэсний үзэл, нутаг орноо гэх сэтгэлийг тэтгэх явдал байв. Тахилгын дараа ард олон ирүүлэн талархал, сэтгэгдлийг харахад бид зорьсондоо хүрсэн байна. Ойрын 10 жил болоогүй зуншлаг, намар болж, өвс ногоо сайхан ургаж,  бидний тахисан газарт нуур хүртэл бий болсон тухай нутгийн олон бидэнд мэдээлж байв. Баян-Өлгийд гарсан малын халдварт өвчин бидний тахисан газраар гараагүй юм. Энэ тахилгад 108 бөө оролцсон бөгөөд тэдний ихээхэн зүтгэл, үр дүн ийм байлаа. Бидний ажилд ололт байсан шигээ алдаа байнга дагалдаж байлаа. Их тахилгад оролцсон зайран Х.Гомбобаатар тахилгад явж байхдаа Баян-Өлгийн Буянт сумын иргэдийг үзэх нэрээр өндөр үнэ өглөг нэхэн, тахилгад оролцох гэж явсан олон хүмүүсийг үхэл аваар осолд орох гэж байна хэмээн засал хийлгэхийг шаардаж, айлгаж замаас нь буцаасан зохисгүй үйлдэл гаргасан байна. Үүний өмнө Хэнтий аймгийн Биндэр сумын тахилгад оролцох гэж явахдаа архидан согтуугаар автомашинаа жолоодхн улмаар онхолдуулж ноцтой дутагдал гаргасан билээ. Эдгээр нь МБНЭ-ийн нэрэнд сэв суулгасан үйлдэл байлаа. Чухам ийм зохисгүй үйлдэл гаргасны төлөө түүнийг МБНЭ-ийн дараа дараагийн үйл ажиллагаанд оролцуулахгүй байх байр суурийг баримталсан юм. Нэг үхрийн эвэр доргивоос мянган үхрийн эвэр доргидог билээ.
Хоёр дахь их тахилга бол Монгол орны гол төв газар, Монгол туурагтны алтан өлгий нутаг болох гурван голын билчэр, Ихэс дээдэс минь Монгол овогуудаа нэгтгэн улмаар дэлхийг эзэлсэн Их гүрнийг байгуулсан түүхийн эхлэл, Алтан нутгийн минь Зүрх уул, Бурхан халдуны Их тахилга бүхий Монгол туурагтаны Их тахилга байлаа. Их тахилгад МБНЭ-ийн тэргүүлж байгаа удган, зайранчууд бүгд оролцсон явдал юм. Ийм тахилга ойрын жилүүдэд давтагдахгүй. Тахилгад оролцсон ийм бүрэлдэхүүн буцаж, цөөн тооны бөө нар үлдэж, шавь нараа бөөлүүлж дуусч байх үед зайран Хурцжавхлан хөлчүүрхэн шавь нарын хамт ямар ч гэм зэмгүй “улаач” сүсэгтнүүдийг зодож танхайрсан юм. Ингэснээрээ нэгдэж байгаа бөө нарыг үзэл бодолд сэв суулгаж, эв нэгдэлд саад учруулсан юм. Өнөөдөр зайран Хурцжавхлантай хамтран ажиллахаас олон бөө нар татгалзаж байна. Ийм нөхцлийг бий болгосонд түүний гаргасан зан, ааш нөлөөллөө. Ийм байдалд хүргэхэд бидний хоорондын харилцааны үл ойлголцол нөлөөлсөн. Мөн тахилгад байрлах бөө нарыг зөв зохион байгуулаагүй, харилцан бие биенээ хүндэтгэх үзэл санаа байгаагүйтэй холбоотой. Гэхдээ энэ бүх алдаа дутагдал нь гэм зэмгүй “Улаач” сүсэгтэн олныг зодох шалтгаан биш гэдгийг хэлэх ёстой. Монголын бөө нарын эв нэгдэлд сэв суулгасан ийм үйлдлийг дахин гаргуулахгүй, гаргаваас хуулийн байгууллагад хандахаас өөр замгүй болно. Тиймээс  цаашид бид асуудалд ул суурьтай хандах шаардлага тулгарч байна. Заасан цагт цугларч чадаагүй нь тахилгын нээлтийг хийх боломжгүй болгосон. Хотын ойр байсан гэсэн шалтгаанаар нэгдсэн тахилгад оролцогчид уван цуван цугларсан юм.
Энэ намар хийгдсэн гурав дахь тахилга бол Монголын тулгуур хөл уул, Хөх уулын  Их тахилга юм. Өнө эртнээс монголчуудын нэгдлийг тунхагласан их тулаанууд, өвөг дээдсүүдийн уухиан дуу, морьдын төвөргөөнийг хөрсөн дээрээ тамгалж ирсэн Монголын зүүн хязгаар нутагт болох Их тахилга бол зон олны минь олон зуун хүлээж ирсэн их хүлээлтийн хариулт болсон. Хөх уулын их тахилга бол зохион байгуулалтын өндөр түвшинд хийгдсэн. Өөрөөр хэлбэл орон нутгийн сумын ард олон, бөө нар хамтран ажиллаж, нэгдмэл санаагаар хүчин зүтгэсэнд гол ололт байлаа. Нутгийн олон ч язгуур язгуурын бөө нарын онцлогийг ихэд сонирхож байв.
Эдгээр их үйлийн бид хийхгүй бол өөр хэн хийх билээ-“Тэнгэрийн улаач” нар минь ээ. Гурван их тахилгыг нэгтгэж дүгнэвэл:
-Тахилгад оролцох гэж явахдаа бөө нар бөөгийн зан үйлээр иргэдэд үйлчлэхээс татгалзах, хийхээр байвал тахилгын дараа хийж байх,
-Тахилгад оролцогчид согтуурах ундаанаас татгалзах,
-Бөө нар хаана ч нэг нэгнийхээ дотоод асуудалд оролцохгүй байх, бие биеээ хүндэтгэж харьцдаг байх,
-Нэгдсэн удирдлагад хамтарч ажиллаж сурах,
-Нэгдсэн тахилгад оролцохгүй байх шалтгаан байвал МБНЭ-ийн удирдлагад эрт мэдэгдэж, оролцохоос татгалзсан шалтгаанаа мэдэгддэг байх,
-6 дугаар сарын 22-ны нарны тахилга, Их тахилгыг давхалцуулж хийхгүй байх.
Монгол бөөгийн гадаад харилцааг хөгжүүлэх чиглэлээр тодорхой бодлого чиглэлтэй ажилласан болно. МБНЭ нь Дэлхийн бөөгийн сан, ОХУ, БНХАУ, БНАСАУ-ын Элчин сайдын яамны соёлын атташе нартай уулзаж, хамтын ажиллагааны талаар саналаа танилцуулж хамтран ажиллах эхлэлийг тавьлаа. ОХУ-ын Буриадын Бөөгийн “Тэнгэр” байгууллагын тэргүүн, Халимагын тэнгэр үзэлтэн ,Өвөр монгол, Японы эрдэмтэн, АНУ, Голландын бөө нартай уулзаж бөө судлалын талаар санал бодлоо солилцлоо. Гадаад хамтын ажиллагаа нь зөвхөн хэдэн хүний асуудал биш бөгөөд бидний хамтын зүтгэл нэн чухал юм. Манай бөө нарын урилгаар гадаадын олон бөө, жуулчид ирж байна. Шаардлагатай гэж үзвэл МБНЭ-ийн удирдлагатай уулзуулж хэвших, ялангуяа томоохон бөөгийн байгууллагатай хамтарч ажиллахад МБНЭ ихээхэн анхаарах болно.