Уншиж байна...

Ай Мөнх хөх тэнгэр,

Эзэн Чингис хааны минь ариун сүнс биднийгээ өршөө.

Бид Мөнх тэнгэрээ шүтэн биширдэг ард түмэн. Монголчууд бид дэлхийн түүхэнд нэрээ үлдээсэн цаг хугацаа нь мөнх тэнгэрийн шүтлэгээ дээдлэн шүтсэн үе хамаардаг. Олон улаач нар онгод юугаа залах мөчид эрт эдүгээгийн олон үйл явдлыг өгүүлэх нь олонтой. Тиймээс бид, монголчуудын түүх бол дэлхийн түүх, хүн ам цөөтэй энэ үндэстэн дэлхийн хэмжээний их үндэстнүүдийн нэг гэдгийг улам бүр мэдэрдэг.
Түүхийн ахархан хугацаа хорин таван жил ард хоцров. Олон сайхан шинэ зүйлийн ард бид юугаа гээж орхив. Сүүлийн хорин таван жилд бид ямар их үнэ цэнэтэй зүйлээс сална вэ.


Нэг. Дэлхийд өрсөлдөх чадвартай цөөхөн зүйлийн нэг нь үлэг гүрвэлийн баялаг олдвор, өв. Эдгээр олдворууд Монголоос Берингийн хойлоогоор дамжин Умарт америкт очсоныг баталдаг. Шинлэх ухаан үлэг гүрвэлийн нүүдэл нэг чигтэй байдгыг нотолдог. Одоо манай эрдэмтэд хамтарч Түрүү Кембри үеийн 600 сая жилийн тэртээх Монголын үеийг судлаж байна. Өнөө хэр нь тайлагдаагүй нууц олон байна. Дэлхийн хэмжээнд одоогийн байдлаар илэрсэн олдворуудыг ангилвал 160 сая жилийн турш 7-8 бүлэгт хамаарах 400 гаруй төрөл, зүйлийн үлэг гүрвэл амьдарч байсныг тогтоогоод тэдгээрээс 70-80 зүйл нь Монголоос олдсон.Энэ нь хүн төрөлхтөний таньж мэдсэн үлэг гүрвэлийн тавны нэг нь гэсэн үг1.Х.Цогтбаатар. Хууль бус малтлага бол монголчууд бидний цаг үеийн эмгэнэл.Өнөөдөр.2015.9.28.
Гэтэл Палентлогийн олдвор илэрдэг газруудыг 1990 оноос хойш мэргэжлийн бус хүмүүс ухаад сүйтгээд хаячихсан. Ихэс ноёдын оролцоо, зохион байгуулалттай бүлгүүдийн идэвхтэй үйл ажиллагаагаар энэ их баялгаа хил давуулан наймалцаж дууслаа. Дууссан хойно нь хууль гаргаж ард түмнээ хуурдаг тогтолцоо бий болоод олон жил боллоо.
Хоёр. Хэдэн зуун мянган дурсгалыг агуулсан хуучин чулуун зэвсгийн доод үеэс эхлэн шинэ чулуун зэвсгийн үеийг хамаарах томоохон дурсгал нь хамгийн эртний шинжтэй бөгөөд 2европ, өвөр Ази,Африкийн мөн үеийн дурсгалтай адилсаж буй нь чухал ач холбогдолтой байна.
Төв Ази (Монгол), Умард Азийн ( Сибирь) чулуун зэвсгийн өнөөгийн байдлаас үзэхэд Төв Азийн нутгаас эх авч урсах Обь, Ангар, Лена, Амар зэрэг Сибирийн гол мөрний сав нутгаар олонтаа олдсон чулуун эдлэлүүд нь Монголын мөн үеийн дурсгалуудтай адил байна.
Говийн үлдцийн тархсан газар нутгийг үзэхэд Сибирь, Якут, Чита муж,Тэнгисийн хавь нутаг, Камчата, Сахалин, Алеутын арлууд, Аляск, Японы дээд палеолит, Мезолит, түрүү неолитийн үеийн бууц суурингуудад өргөн тархжээ. Ийнхүү монголын Соёлын үндсэн гол хэрэглэгдэхүүн, Зэр зэвсэг дурьдсан газар нутагт тархсан нь Төв Азийн гүнээс Сибирь, Берингийн хоолойг дамжин Умард Америк, улмаар Японы арлууд хүртэл хүн нүүдэллэн очиж нутагласан буюу угсаатны шилжилт явагдсаны гэрч юм.2 2.ОУМЭ-ний IV их хурал, II боть, УБ., 1986,
Манай ард түмний өвөг дээдэс дэлхий дахины эртний чулуун зэвсгийн сонгодог соёлтой хэмээн алдаршсан франц, Испанийн нэгэн адил хуучин чулуун зэвсгийн дээд үеээс, өөрөөр хэлбэл 40-12 мянган жилийн тэртээгээс Төв Азийн нутагт өөрийн өвөрмөц урлагийн бүтээлийг цогцлон бүтээж, баяжуулан хөгжүүлж ирснийг баримтууд харуулж байна.
Буган хөшөө бол монголын хүрэл, төмөр зэвсгийн эхэн үеийн гайхамшигтай дурсгал юм.Монгол улсын нутгаас 550 орчим, Өвөр Байгалийн нутгаас 20 гаруй, Саян Алтайгаас 20 орчим, Уулын алтайгаас 60 орчим, Казакстан дундад азиас 20 орчим, баруун тийш Оренбург муж Кавказ, Украйн, Эльба гол хүртэл нийт 10 гаруй олджээ.
Монгол нутагт хүрэл зэвсгийн үед амьдарч байсан овог аймгууд урлагийн гайхамшигт дурсгал буган дурсгал манай хөрш өвөр байгаль, Тува, Алтайд нилээн дэлгэрч баруун тийш Казакстан , дундад ази, Умарт кавказаар дамжин зүүн европ хүртэл тархсан байна.
Монгол орны нутгаас олдсон доод палеолитын үеийн хамгийн том дурсгал нь олон соёлт давхарга бүхий Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын нутагт орших Цагаан агуй юм.
Эдгээр нь хийсэн арга барил болон бусад бүхий л шинжээрээ Өмнөд ази, Европ, Африкын доод палеолитын ашэллийн хэмээх үед өргөн тархсан гилбэр ба үзүүр мэсэн зэвсгүүдтэй ижил байна. Энэ бол хүн төрлөхтний гарал үүслийн асуудал юм.
Гэтэл Монголын аугаа их түүхийн баялаг руу зохион байгуулалтай, өндөр техникжсэн бүлгүүд цөлмөж эхлээд 20-иод жил боллоо. Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын нутагт орших Цагаан агуй лецензийн найманд өртөж, агуй дотор тэсэлгээ хийж нурааж эхэлсэн. Бид ийм зүйлийг Монголчууд төдийгүй хүн төрөлхтөний эсрэг хийж буй гэмт хэргийн хэмжээнд авч үзэх ёстой.
Гурав. Монголын ард түмний эрт дундад үеийн түүхийг судлахад хаданд сийлж зурсан зураг чухал хэрэглэгдэхүүн болдог. Судалгаандаа үндэслэн “Монгол оронд мэзолитийн үед 15000-8000 жилийн тэртээ малыг гаршуулж эхэлсэн ба Монгол орон бол мал аж ахуй бие дааж үүссэн дэлхийн гурван том голомтын нэг” гэсэн дүгнэлтэнд хүрчээ.
Хойд цэнхэрийн агуйн зургийг Евразийн агуй ба хадны зургуудтай харьцуулан судлаж, дээд палоелитын үед холбогдоно хэмээн үзэж, улмаар “Урлагийн эхлэл түүний үндэс, анхны үүсвэр өрнө дахинд байсан шиг Дорно дахинд Төв Азийн гүнд байсан” гэж шинжлэх ухааны зарчмын дүгнэлт хийсэн.2 А.П.Окладников. Центрально-Азиатский очаг первобытного исскуства. Новосибирск, 1971:А.П.Окладников. Утро исскуства.Л., 1967.
Х.Пэрлээ Рашаан хадны 400 гаруй тамгыг Монгол нутгийн 19 газрын хад чулуунаа сийлсэн 1000 гаруй тамга Ази Европын хээр тал нутгийн ард түмний дунд хэрэглэгдэж байсан олон зуун тамга түүнчлэн манай архивын материалд буй мянга гаруй тамгатай харьцуулан судалжээ.4 Х.Пэрлээ. монгол түмний гарлыг тамгаар хайж судлах нь.УБ., 1976.
Манай улсын Баян-Өлгий аймгийн нутагт орших олон км үргэлжилсэн хадны зураг бол зөвхөн монголд харж болох нэн эртний өвөг дээдсийн үлдээсэн хожим дэлхийд гайхагдах “дэлхийн хадны зургийн галарей” мөн билээ.
Гэтэл монголын нутгаар явж байхдаа ухаж төнхсөн, устгаж үгүй болгох гэсэн халдлагын ул мөртэй олонтой таарах боллоо.
Монголчууд харийнхантай нийлж, дэлхийн түүх, өвөг дээдсийн түүх рүүгээ улангасан дайрч буй эрин үед амьдарч байгаагийн хувьд өнөөдөр дээрх бүтээлүүд төрийн хамгаалалтад байгаа болов уу гэдэгт эргэлзэхэд хүрч, Та бүхэн монголын хамаг өнө эртний түүх дурсгалтай харьцдагийн хувьд өвөг дээдэс, онгон сайхан байгалиа хамгаалахад анхаарлаа чиглүүлэхийг хүсч байна.
Энэ сайхан нутгийг бид л хамгаална. Харийнхан хамгаалахгүй гэдгийг онцгойлон анхааруулж байна.
МБНЭ байгуулагдаад анхны нэгдсэн их тахилгаа Монгол Улсын баруун хязгаар Дэлхийн болон Манай өвөг дээдсүүдийн өлгий нутаг Алтайн арван гурван хайрханаас эхэлсэний цаад учир ийм байна.
Дөрөв. Түрэг, Энэтхэг, АНУ болон Европын олонх улс оронд Хүннү нарын нэрийг гол төлөв “Хүн” хэмээсээр ирсэн нь үнэн байдалд илүү нийцэж байгаа юм.Академич Ринчен нар тэргүүтэй эрдэмтэд Хүн хэмээн бичдэг байсан.
Дайчин нүүдэлч Хүн аймаг овгууд ч гэсэн өөрийн зүгээс суурьшмал хятад улсад удаа дараалан довтолж хот суурин, газар тариалан, хүн амыг нь сүйтгэдэг байсны учир Хятадын төрийн эрх баригчид тэдэнд тийнхүү хэрцгий боол хэмээх хоч нэр өгснөөр хүн нар хятадын түүхэнд Хүннү, Сүннү гэж алдаршжээ. Ар Монголд 5-6 зуун мянган Умард Хүннү нар үлдээд бусад 100 мянга баруун тийш Жунгар, Казахстан, Барабын хээр талын зүг нүүжээ. Умард Хүннүбаруун тийш халин гараад Түрэг, Перс, Угро хэлтнүүдийн дунд орсон байна.Умард хүннүгээс гарагсдын ихэнх хэсэг нь Кангюй зэрэг Түрэг хэлтний дундуур дайран гарч Урал, Волга, Доны Угро хэлтэн овог аймгуудын тэнд очиж 200 гаруй жил болох зуур хэл яриа, удам угсааны талаар нэлээд хэмжээгээр ижилсэн Хүннү гарвалт Түрэг-Үгро голлосон Хүннү угсааны томоохон овог аймгууд болсон байна.
Тэдгээр Хүннү-Үгрө аймгууд 350 оны үест хүчээ нэгэнт сэлбэж аваад Алануудыг байлдан эзэлжээ.IV зууны 70-аад оны Хүннү нар Дон мөрнийг гаталж Остготуудыг цохин баруун зүг хөдөлгөснөөр Зүүн баруун Европ дахь “Улс түмнүүдийн их нүүдэл”-ийг эхлүүлсэн байна.377 онд Хүннү нар Ромын эзэнт гүрний урд хилд тулж очжээ.Хүннү нар 396-397 оны үест Сири, Месопотамыг дайран өнгөрч, 420 оны үест одоогийн Унгар дахь Паннонийн хээр талд очиж суусан байна. Хүннү нарын төр улсын бүрдлийн тэргүүн Атилла (445-453) хааны өргөө ордон нь тэнд байсан бөгөөд чухам тэндээс бусад аймаг, овгуудыг эзэлж, Визант гүрнээр алба бариулж, Ромын эзэнт улстай нэгэн үе ана мана өрсөлдөн байжээ. Дэлхийн хэмжээний бидэнтэй холбоотой нэг түүх ийм байна.
Хүннү нар тэнгэр шүтлэг бүхий бөө мөргөлтэй улс гүрэн байсан юм.Хүннү нар нэн түрүү тэнгэр газар, өвөг дээдэс, онгон шүтээн, лус савдагт шүтэн мөргөдөг байжээ. Хүннү нар уулсын эзэн савдаг, усны эзэн лус бас бус онгон шүтээнд шүтдэг байжээ. Түүнчлэн аливаа овог, аймгийн үүсэл гарвалтай холбоотой, түүнийг ивээн тэтгэгч тотем хэмээх амьтдыг онгон сахиус болгож шүтэн биширдэг байжээ. Эндээс бид нэг дүгнэлтэд хүрч болох юм. Тэр нь Хүннү нар мөнх тэнгэрийн шүтлэгтэй байхдаа чухамхүү дэлхийн түүхэнд нэрээ үлдээсэн төр улсыг байгуулжээ. Монголын төр Мөнх тэнгэрийн үзлийг төрийн хэмжээнд залсанаас хойш 2225 жил болж байна.
Хүннүгийн соёлын дурсгалд томоохон суурь эзлэх өөр нэгэн зүйл бол мал ба адгуусан амьтныг дүрслэх явдал байжээ. Ноён уулын булшнаас олдсон ширдэгт мал, ан гөрөөс, араатны дүрсийг их урнаар үйлдсэн байна. Тиймээс судлаачид “Хүннүгийн соёл бол эртний Монголчуудын соёл гэх бүрэн үндэс байна” хэмээх дүгнэлтэд хүрсэн байна
1Г.Сүхбаатар. монголчуудын эртний өвөг.УБ., 1980. тал 150.
Хүннү гүрний үед 36 аймаг, 99 овогтой болж олшрон хүчжиж эхэлсэн байна. МЭӨ 3-р зуунд Төв азийн нүүдэлчин аймгуудын дундаас монголчууд бидний өвөг Хүннү нар анхны төр улсаа байгуулж түүхэнд тод мөрөө үлдээсэн. Хүннү нарын төр улс нь 300 гаруй жил оршин тогносон. МЭӨ 31 онд Хуханье шаньюн үеэс эхлэн шанью түүний хатад, овог төрлийнхнийг нэгэнт Хараагийн Ноён ууланд оршуулдаг байжээ.
Ноён уулын булшнаас олдсон Хүннү хүмүүсийн гавлын яс нь цөм монголжуу төрхтэй байжээ. Оросын эрдэмтэн С.И.Рудэнкө Хүннүгийн холбогдолтой археологи-антропологийн баримтуудыг судалж үзсэний үр дүнд хүннү нарын хэлбэр галбир нь европжуу байтугай Угро, Түркүүдийнхээс ялгаатай, харин монголчуудынхтай адил төстэй болохыг ажиглан тодорхой дүн шинжилгээ хийсэн байна. Ноён уулын булшнуудын түүхэн нэг ач холбогдолын нэг нь энэ байна.
Хүннү нар заримдаа зургаан хошуу мал хэмээн ярьдаг байсны нэг нь сарлаг байжээ. Монгол сарлаг Түвэдийнхээс зарим талын ялгаатай бол Хүннү, Монгол, Киргис сарлагуудад өвөр хоорондоо илүү адил төстэй байдаг байна Энэ нь Хүннүгийн булшнаас олдсон сарлагийн яс монгол киркисийнхтэй үндсэндээ адил байдгаар нотлогдож байна. Ноён уулын булшны өөр нэг ач холбогдол энд байна.
Ноён уулын булшуудыг малтсан явдал Монгол орны археологийн судалгаа шинжлэлийн түүхэнд гойд содон хэрэг явдал болж, XX зууны археологийн их нээлтийн нэг нь болсон билээ. Өнөөдөр зарим улсууд Монголын түүхийн зарим хэсгийг өөрийн түүхтэй холбон тайлбарлаж, дэлхийн түүхэнд томоохон үүрэг гүйцэтгэж ирсэн түүхийг өөрийн болгон өөрчлөх оролдлого хийсээр ирсэн.
Чухамхүү түүнд үнэн зөв хариулт өгөх томоохон бүтээл, нотлох баримтыг манай эртний өвөг дээдэс үлдээсэн нь Ноён уул байгаа юм. Үүгээрээ Ноён уулын Монголын түүхэнд эзлэх түүхэн ач холбогдол оршиж байна.
Өнөөдөр энэ бүхнийг дурьдаж байгаа нь Монголын газар шороо бол бидний өвөг дээдсээс үлдээсэн юугаар ч сольшгүй онгон нутаг төдийгүй хүн төрлөхтөний үүсэл гарвалын нэг өлгийдсөн нутаг болох нь шинжлэх ухааны судалгаа бүтээлээр нотлогдож байна.
Тэгээд яагаад өнөөдөр Ноён уулаа газрын хөрснөөс арчиж, миний нутгийн түүхийг өөрийн нутгийн түүх болгон бичиж буй бусдад өгөөш бэлтгэх нь хэний бодлого вэ.
Дэлхийн хэмжээний төрт улсын түүхийг багтаасан Ноён уулаа хэдхэн тонн алтнаас болж устгах нь хэзээ нэг цагт хүн төрлөхтөний эсрэг гэмт хэргийн нэг болон дуурсагдах болно. Тиймээс Монголын “Тэнгэрийн улаач” нар анх удаа 2012 онд Ноён уулаа хамгаалах нэгдсэн их тахилгыг хийсэн нь монголчуудаа сэрээх гэсэн тэмцлийн эхлэл байсан. 2016 оны Бурхан халдуны нэгдсэн тахилгад “Ноён” уулаа гадныханд худалдах шийдвэр гаргагчдыг Мөнх тэнгэртээ айлтгах зан үйл болсон. Тэмцэл дуусаагүй байна.

Тав. Бурхан Халдун уулыг Хиад боржигны өвөг Бодончарын үеэс тахиж, Чингис хааны үед Хамаг Монголын хийгээд Монголын их эзэнт гүрний Сүлд уул болгон тайж байжээ. Монголчууд тус хайрханыг "Хадун хайрхан" гэж нэрийддэг байсан бол сүүлд Буддын шашны нөлөөгүүр сүүлийн хоёр зуун жил Бурхан гэдэг нэршил нэмэгдэж "Бурхан Халдун" болсон. Буддын шашины нөлөөнөөс өмнө Монголчууд "бурхан" гэдэг үг хэллэг хэрэглэдэггүй байсантай маргахгүй бизээ. Монголын төр Бурхан Халдун хайрханыг “Монгол түмний “Үндэсний бахархалт хайрхан” гэж зарласан. Хамаг Монгол Улсын хэзээний уламжлалт өлгий газар, тухайлбал Бурхан Халдун уул болон гурван мөрний эхэнд бусдыг бүү нутаглуултугай хэмээн онголон дархалж, хаадын шарилын орд бүхий ихсийн газар Их хориг гэх болсон. 1227 онд Их хааны шарилыг Хэнтий нурууны өвөрт Бурхан Халдун уулын Их овоо хэмээх газарт (Их сурвалж Olloo.mn) тээж авчран онголоод урианхан мянгатын ноён Удачи ноёноор Их хоригийг хамгаалуулж байсан байдаг.
Хэнтий аймгийн харьяанд орших энэ дархан нутагт эрх дураараа зорчих гадаадын жуулчдыг Улаанбаатар хотын захирагч өмөөрч байсан цаг саяхан. Тэгээд үр дүнд нь тэнд гадны хэн ч чөлөөтэй зөрчих хүний эрх чөлөөгөөр хангагдах болсон.
2015 оны 6 дугаар сарын 23-ны өдөр Монгол Улсын зүрх уул БУРХАН ХАЛДУН-д “Тэнгэрийн Улаач” нар Мөнх тэнгэрийн ёслолоор хүндэтгэл үзүүлж бөөлсөн. “Онгод”-ын айлдварын дагуу Монголын Бөөгийн Нэгдсэн Эвлэлийнхэн нисгэгчгүй онгоц зэрэг иж бүрэн судалгааны техник бүхий Францын иргэд, тэдэнд хөлслөгдөн ажиллаж байгаа 50 орчим мотоциклтай монголын бүлэг хүмүүсийг илрүүлсэн байна. Тэднээс хайрханд хийсэн иж бүрэн судалгаанууд болон малталт хийсэн материалууд олж холбогдох газруудад өгөв.
Монголын эзэнт улсыг байгуулсан Их хаадын насан өөд болоход шарилыг нутагт нь авч ирээд уй гашуудал хийж эмгэнэл гүйцэтгээд Ихсийн газарт ихэнийг оршуулдаг байсан. Хаад, язгууртны булшийг ихэд нууцлан “Хориг” хэмээх цээртэй газарт оршуулах ба тэдэнд зориулж тахилын тусгай онгон бүтээж, тайлгын ёслол гүйцэтгэдэг байжээ.
Их мөнгөний сургаар эрдэмтэд, эрх мэдэлтнүүд нийлж Хэнтий нуруун дахь ихсийн газрыг 2000 оны дунд үед ухаж төнхөж, сүйтгэсэн байна. Энэ бол монгол хувь заяанд ногдох хатуу гэм бөгөөд Мөнх тэнгэр тэдгээр хүмүүсийг уучлахгүй.
Ийм гутамшигт зүйл болсоор байтал хүчээ нэгтгэн хамгаалах ёстой монголчууд нь “ид нойрон дундаа” байна. Хэзээ сэрэх ёстой юм болдоо.
Зургаа. Төрийн хаантай, төрийн хуралдайтай Хамаг монгол улс байгуулагдсан нь цааш цаашдаа монголчууд бүгдээрээ нэгдэн нийлж хүчирхэг Монгол улс байгуулагдахын эхлэлийн суурь тавигдсан юм. Хамаг монгол улсын төр ихээхэн бэхжсэн, тэрээр Төв Азийн түүхэнд нөлөөтэй, хүчирхэг цэргийн зохион байгуулалттай улс байсныг харуулж байна. Тэмүжиний үед монголын түүхэнд анх удаа бүх монгол аймгийг нэгтгэсэн, монголын төв улс байгуулагджээ.
Тэмүжин 1185 оноос 1206 оны хооронд их бага 32 удаагийн дотоодын дайн тулалдааныг өрнүүлж ,монгол угсаатны нийт 81 том жижиг аймгийг нэгтгэжээ. Ийнхүү 1206 оны эх хүрэхэд монгол угсаатны ихэнх аймаг Тэмүжиний мэдэлд орж ирж Их Монгол улс байгуулагдах нөхцөл нэгэнт бүрдсэн байжээ.
Чингис хаан мордохын өмнө гурван хоног уул усанд мөргөх, овоо тахих бөө бөөлүүлэх, өдөр судар үзүүлэх, хатад, үр ач нартаа захиас захих зэрэг ёслол гүйцэтгээд холын аян дайнд мөнх тэнгэрийн хүчинд итгэн морддог байжээ.
Бат хаан 20 орчим жил хаанчлахдаа Их Монгол улсын дотоод гадаад бодлогод их нөлөө үзүүлсэн төрийн томоохон зүтгэлтэн аж. Түүгээр ч барахгүй Бат монголчуудын нэрийг европ дахинаа гаргаж, орос улсыг нэгтгэсэн гэдгийг хэн ч үгүйсгэхгүй биз ээ.
Өгэдэй хаан суусан 13 жилд Их Монгол улс дэг журамтай, Хөгжилтэй, Хүчтэй нэгдэл нягтралтай, гадаад харилцаа ихэд өргөжсөн байна. Энэ бол Өгэдэй хааны түүхэн гавьяа мөн. Өгэдэй хаан угаас уур уцааргүй, налгар тайван, алсын хараатай, илүү дутуу үггүй, бусдын үгийг тоож сонсоод эрэгцүүлэн боддог, эрдэмтэн хүнийг дээдэлдэг, түүх намтар их мэддэг, үлгэр сонсох дуртай, ядуу доодсыг өрөвдөн хайралдаг, хувийн аминцар үзэл байхгүй, юмны арга эвийг аятайхан олдог, цэргийн хэргийн өндөр мэдлэгтэй, улсыг удирдах их увидастай хүн байжээ. Энэ бол өнөөдөр бидэнд дутагдаад байгаа Монголын сонгодог удирдагчийн дүр төрх мөн билээ.
Өгэдэй хаан бол амьдралынхаа турш монгол түмний нэгдлийн төлөө, хаанчлалынхаа турш монголын эзэнт улсыг бататган бэхжүүлэх, Их Монгол улсын төр, аж ахуйг өөд татахын төлөө амь бие хайрлахгүй зүтгэсэн билээ. Түүхээс заяагдсан ийм л эзэн хаан буюу монгол төрийн тэргүүн байх учиртай ажгуу.
Одоо цагт дэлхийн жамаар монголын төр их хаанаа сонгодог болжээ. Энэ жил бол хаанаа сонгох жил билээ. Тиймээс хаадын судрыг эргүүлж сөхөн үзсэн минь энэ ажгуу.
Долоо. Их Монгол улсын дөрвөн далай хааны гурав нь /Чингис, Өгэдэй, Мөнх/ гадаадад их аян дайн хийж ертөнцийн хагасыг шахам эзэлсэн билээ.
Аливаа дайн дажин хүн төрөлхтний амгалан байдлыг эвдэж, түүх соёлын үнэт зүйлийг устгадгийг хэн ч цагаатгах аргагүй юм. Гэвч тухайн цагийн түүхэн өвөрмөц нөхцөлд төрөл бүрийн улс түмний янз бүрийн иргэншлийн өргөн харилцаа холбоо дэлхий даяар дэлгэрч эд, оюуны үнэт зүйлс улс түмний дунд түгэн тархаж, ард түмнүүд ойртон нягтарч байсан үйл явц нь хүн төрөлхтний дэвшил хөгжилд нааштай нөлөө үзүүлсэн болохыг онцлон тэмдэглэх хэрэгтэй.
Тэр үед хагас сая гаруйхан хүн амтай, овог аймгаараа салангид, зэр зэвсгийн хангамж хүрэлцээгүй, цэргийн сургууль, бэлтгэл хангалтгүй байсан нүүдэлчин монголчууд дэлхий дахины тэн хагасаас илүүг цөөхөн жилийн дотор эзлэн авч урт удаан хугацаагаар ноёрхож байсны бодит учир шалтгааныг янз бүрээр тайлбарладаг бөгөөд бүрэн тайлж чадаагүй хэвээр байна. Үүнд Өмнөд Хятадад 30 сая хүн амтай Сүн улс, Хойд Хятадад 60 сая орчим хүн амтай эрэлхэг дайчин Алтан улс, түүний зэрэгцээ хүчирхэг, баян чинээлэг Тангуд, Уйгар улсууд оршиж байв. Өмнөд этгээдийн эдгээр улсууд нийлээд 100 гаруй сая хүн амтай байжээ.Баруун зүгт Дундад Ази, Иранд баян тансаг хот цогцолсон 20 сая гаруй хүн амтай Хорезмын хант улс, Дорнод Европод Ижил мөрөн, Карпатын завсар газар найман сая, Гүржид таван сая, Сирид таван сая хүн оршин сууж байсан ажээ.
Гэтэл бидний өмнө өгүүлсэн цөөн хүнтэй Монголчууд нэгэн зэрэг гурван этгээдэд аян дайн хийсээр бүгдийг эрхшээлдээ оруулж дэлхийн их эзэнт гүрэн байгуулсныг монголчуудын гайхамшиг гэж үздэг байна.
Монгол үндэсний алдартануудаа дуурсах ард түмэн чинь байна, Төр улс нь байна, хойч ирээдүй чинь байна. Бид дэлхийд, бас хойч үедээ бахархах юмтай үндэстэн. Монгол нутгийн ширхэг чулуу, атга шороо болгон амьтай. Монголчуудынхаа энэхүү гайхамшигт мөн чанарыг хойч үед мэдрүүлэхийн тулд “Тэнгэрийн улаач” нар Та бүхэн мөнх тэнгэрийн өмнө хүлээсэн, хэнтэй ч хуваалцахгүй түүхэн үүрэг бий. Тиймээс Монгол төрийнхөө төлөө амь насаа өргөсөн, өмнө зүгийн наран мандахаас өрнө зүгийн наран шингэх эх газраас монгол баатруудын хаа цусаа дусааж, хөлсөө шингээж, сүнсээ мөнхөлсөн газрын шүншиглэсэн шороог эх нутагтаа хүндэтгэж авчирч, дэлхийд хаана ч байхгүй монгол суу ухаантнууд баатруудынхаа алдрыг мөнх тэнгэрийн дор газарт лус, савдаг галтай нь хамт, одот тэнгэрт бөө ухаан, онгодтой нь цуг мөнхлөн гагнаж монгол үндэстэн баатруудынхаа баатарлаг дайчин алдарт хүндэтгэлийн цогцолборыг санаачлан байгуулах” шийдвэрийг гаргасан. Жил бүр түүндээ хаана ч байхгүй мөнх тэнгэрийн зан үйлээр хүндэтгэл үзүүлж онгод, өвгөд дээдэс, монгол орныхоо одоо болон ирээдүйнхээ төлөө шүтэж мөргөж залбирцгааж байна.
Энэ сайхан үйл АСЕАН хэмээх арга хэмжээний дор газар нь булаагдаж, босгосон хөшөөг нь хэмхэлж орхив. Хэмхэлж байхдаа хөшөөн дээр бичсэн үгс тэдний сэтгэлийг үл эзэмдэв. Ийм болтолоо өөрчлөгдсөн өнөө цагийн монголчуудаа яалтай билээ.
Гэхдээ Монголын эрт, эдүгээгийн түүхээ хүндэтгэх хаантай болох цаг холгүй байна.
Монголчууд Мөнхтэнгэрийг шүтэж байхдаа хүчирхэг байсан, дэлхийн хуурай газрыг эзлэн их гүрнийг байгуулж шинжлэх ухааны нарийн удирдлага, харилцаа холбоо, эдийн засаг, мөнгө санхүүгийн салбарт олон гайхамшиг бүтээсэн.
АНУ-ын Ерөнхийлөгч асан Билл Клинтоны “Дэлхий ертөнц мухардалд орлоо.Агуу их Чингис хаанаас суралцах цаг болжээ” гэсэн үгийг хэлсэн нь учиртай. Гэвч манай зарим улс төрчдөд энэ үг огт хамааралгүй байгаа.
Найм. Шашны талаар Их хаадын бодлого их л учиртай ажээ. Их хааны хэлсэн зарим зүйлийг ажиглахад сонин байна. “Бурхан та нарт судар ном хайрласан, түүний нь та нар сахихгүй байна.Бидэнд оточ, төлөгч /бөө, удган Н.И/ оноож өгсөн бөгөөд бид, тэдний зааврыг мөрдөж энэ ертөнцөд амьдардаг”3 гэж байжээ.
Монгол хаадын улсууд гадаад бодлогоо хэрэгжүүлэн явуулахдаа тэр цагийн дэлхийн хоёр том шашин христос, лалын шашны нэр хүндийг идэвхитэй ашиглан хэрэглэж, тэдгээр шашныг бишрэн шүтэгчдийг аль болохоор биедээ татахыг чармайн оролдож байжээ.
Чингис болон бусад хаад нь улс үндэстний олон төрлийн шашин шүтлэгийн “тэгш эрх”-ийг хангах, янз бүрийн улс үндэстний шашин шүтлэгий нь ашиглан олон улс гүрний ард түмнийг хооронд нь хямралдуулахгүй оршин байлгах гэсэн монгол хаадын бодлогыг хэрэгжүүлж ирсэн. Төр шашины харилцааны сонгодог жишээ энэ буй биз ээ.
Харин Монгол нутагт нийт монголчуудын гол шүтдэг нь бөө мөргөл хэвээр байлаа. Гэрийн эзэд цай хоолныхоо дээжийг онгод шүтээндээ өргөж байснаас гадна гадаа гарч дөрвөн зүгт мөн тахил өргөдөг заншилтай байв.1“МНТ” 1872 “МНТ” 234-278.3 Нэг фут-30,5 см.4 П.Карпини. Г.Рубрук. 91-ртал. Найр наадам бол тэр цагийнхаа ард түмний аж амьдрал, эртний овгийн уламжлал, бөө мөргөлийн тахил ёслолтой нягт холбоотой байсан ажээ.3 П.Карпини, Г.Рубрук. 36-37-ртал.
Их хаад харь газар шилжин сууршихдаа их шүтээн, онгод юугаа Монголын гал голомтдоо үлдээж, хамгаалж ирсэн түүхтэй. Бүхний дээр эрхэмлэн шүтэх мөнх тэнгэрийн хүчин дор бид амьдарч ирэв. Энэ бол аугаа их сургааль, шүтлэг, түүний дор бусад шашин эрх тэгш эрэмбэлж ирсэн суу бодлого энэ билээ.
Монголын их засаг хуульд хүртэл шашныг ялгаварлахгүй байх тухай заасан байжээ. Нийслэл Хархорумд янз бүрийн орноос христос, несториан, лал, буддын шашны төлөөлөгчид олон тоотой оршин сууж монголчуудын дунд тус тусын шашин шүтлэгийг дэлгэрүүлэхийн төлөө идэвхитэй ажиллаж байсан нь сурвалж бичгүүдээс тодорхой. Хархорумд бусад шашны 12, хотын зах дахь христос шашны 1 сүм, лалын шашны 2 сүм байсны гадна буддын шашны нэгэн сүм бусдаас онцгой гоёмсог байжээ. Их гүрний нийслэлд бусад шашиныг ийм түвшинд байлгаж иржээ.
Тэгвэл өнөөдөр олон тэрбумаар хөрөнгө зарцуулан босгосон, харийнханд газраа өмчлүүлсэн 1000 гаруй Буддагийн болон Иссусын шашины сүм хийдтэй болж, Монголын хүн амын 70 хувь нь харь хэл дээр уншдаг шашиныг шүтдэг болжээ. Гэтэл Монголын үндэсний шүтлэгийн төв байгууллага, монгол үндэсний соёлын биет болон биет бус өв нь орон байргүй, айлын өрөө хэсэн үйл ажиллагаа явуулж байна. Их хаадын бодлого ийм түвшинд хүрч “унажээ”.
Зөвхөн сүүлийн хэдэн жил гэхэд Буддагийн шашинд олон тэрбум төгрөгийн санхүүжилтийг төрөөс олголоо. Энэ зүйлийг ухаарлан үзвэл их булхай бий. Бусдад үйлчлэх “уруугаа хөмөрсөн бодлого” үргэжилсээр байна.
Ес. Түүхийн хатуу шалгуурыг туулан мөнх тэнгэрээ шүтэгчид, тэнгэрийн улаач нар өнөөг хүрч ирсэн. Манжийн хааны хурц илд, хатуу чанга хуулийн дор тусгайлсан бодлогоор хэрэгжүүлсэн мөнх тэнгэрийн шүтлэгтэнгүүдийг хоморгон устгал, хүчээр түгээсэн харь хэл дээр номлолоо унших шашин, шашингүй үеийн хуулийн хатуурхал, түүхээ мартсан өнөөгийн ноёдын үед ч бид ямар ч дэмжлэггүй оршин тогтносоор байна. Зарим ноёд шашины хуульд шинэчлэл хийхээр биднээс нуун ширээн дороо дарж боловсруулж байгаа сурагтай. Мөнх тэнгэрийн үйлийг “дарсан” олон хатуу заалтууд байгаа бололтой. Хатуу хүтүүг үзсэн бид одоо юунаас айх билээ. Хэрвээ хатуурхах юм бол олон зуун жил нуугдмал явж ирсэн тэр түүх үргэлжлэнэ.
Төр, засаг барьж байгаа ноёдын ихэнх нь Мөнх тэнгэрийн хүчин дор улс гүрнийхээ төлөө зүтгэж ирсэн уламжлалаас татгалзаж, харийн бодлогоор орж ирсэн үзлийн өмнө алга хавсаран толгой бөхөлзөж, эсвэл ертөнцийн эзний хүч хөрөнгөний өмнө хөл алдан залбирал хийж сууна.
Харийн юм харийн л байдаг. Хатуу хэцүүг нь мөнх тэнгэрийн шүтэгчид хангалттай туулж ирлээ. Мөнх хөх тэнгэр, эзэн Чингис хааны ариун сүнсний ивээл дор эх орон ард түмнийхээ төлөө, онгон сайхан байгаль, монголын гэх үнэт зүйлийнхээ төлөө тэмцэх цаг нэгэнт болжээ.
Ирж байгаа он их зүйлийг засах тэмцлийн эхлэл нь байх болтугай.
Мөнх тэнгэрийн хүчин дор, их эзэн Чингис хааны ариун сүнс биднийг ивээн тэтгэх болтугай.

Д.Жаргалсайхан. МБНЭ-ийн Ерөнхийлөгч,
Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлын
зөвлөлийн ажлын албаны дарга асан,
Зэвсэгт хүчний хурандаа

Бусад мэдээ

Mar 30, 2024 1617

МЭДЭГДЭЛ

Feb 20, 2024 623

УРИАЛГА

Баруун баннер

Баруун баннер

Calendar 2018

Mon Tue Wed Thu Fri Sat Sun
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31

Ханшийн мэдээ

Холбоо барих

 

  •  Баянзүрх дүүрэг , 1-р хороо , 22 дуаар байр , 22 тоот.
    Шуудангийн хайрцаг: Улаанбаатар - 49 дүгээр салбар, 922
  •  976-11-458654, Fax: 976-11-458654
  •  This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.
Та бөөгийн тухай мэдлэг хаанаас авдаг вэ?
http://www.zoofirma.ru/