Уншиж байна...

Баруун зүг хөдөлж эцсийн цэг Алтай таван богд хайрханы бэлд буудаллаа. Аян замын уртад адал явдал байнга тохиодог. Энэ удаа ч адал явдлаар дүүрэн байлаа. Бидний буудалласан өндөрлөгөөс Алтай таван богд, Сүүн гол бүх зүйл алган дээр тавьсан мэт харагдана. Бүгд майханаа барьж, хоол ундаа бэлтгэж улаач нар хуур, манжигаа хөлөглөн хайрхандаа болзоогоо тавьцгаана.

 


Энэ удаа Өөдөө удган болзоогоо тавьж бөөлөх болж, түших хүн ч олдсонгүй. “шаварт суусан шарын эзэн хүчтэй” гэгчийн үлгэрээр миний бие түшээ хийх үүрэг ногдов. Хэн хэн нь туршлагагүйтэж нилээд хөглөсөн юмдаг. Юуны өмнө бэлтгэл хангаагүй бөөлөлт гэдэг маш аюултай, тэртусмаа анх удаа золгож байгаа хайрханд бүр ч хэцүү. Би ч дандаа туршлагатай хүмүүстэй явж байсан болохоор бэлтгэлийг нь нэг их анзаарсангүй. Угтаа бол энэ сайхан хайрханд ирсэнийг улаач бүхэн бөөлж, залбираад буцах нь зүйтэй гэсэн байр суурьнаас хандсан хэрэг л дээ.
Хуур манжигаар бөөлөх юм чинь бас ч гайгүй мэт дотроо санаж явсан хэрэг. Өөдөө удган бөөлөхөд бэлэн болж, би очлоо, арц уугуулсан харагдана, ганга тавьжээ. Хуур татаж эхлэнгүүт эхний онгоны завсараар хүчтэй зүйл дайрч удган арагш савж унав. Хэдий ард нь байсан ч биерхүү удганаа дийлэлгүй цуг унав. Тэгээд сэргээх гэж оролдов. Цагаа тулахаар бэлдсэн зүйлгүй бөөлсөнийг анзаарав. Нилээд удав. Харин их зайран П.Батжаргал ирж байж, ая засал хийж байж сэргэв. Тэгээд юм, юм л болсон. Сэргэсний бид хоёр үлдэж, дараа сэвэлзүүр салхинд нилээд удсаны дараа босч майхан луу хөдлөв. Би түрүүлж, араас удган маань алхаж явсан юм. Гэтэл түс хийн газар унах хүчтэй чимээ гарахад эргэж харвал удган дахиад унасан байлаа. Энэ бол азтай тохиолдол байв. Ерөөс 2-3 см зайтай ургаа хадны дэргэд шургаж ойчсон байх агаад багахан зай алдсан байсан бол толгойгоороо хад мөргөж унах аюултай байж билээ.
Нилээд хэдэн улаач маань үдээш хойш бөөлж, зан үйлээ хийсэн. Тэр дороо тэнгэр бүрхэж шөнөжин цас орж билээ. Өглөө эрт намайг нэг нь сэрээсэн нь бас нэг үйл явдал өрнөсөн хэрэг байлаа. Өөдөө удган зураглаачдаа ажил хэргийн шаардлага тавьж маргасан бололтой. Тэгтэл өглөө гэгээ оронгуут зураглаач залуу хот руу буцлаа хэмээн явчихсан байсан. Ийм өндөрлөг газарт анх удаа ирж, нутаг орон, байгалийн зан заншилыг мэдэхгүй байж, уурын мунхагаар “хот” буцсан залууг яалтай билээ. Олон хүн удирдаж яваа хүний хувьд санаа зовох зүйл байсан ч зөн билэгтээ найдаж байлаа. Их цас орсон нь азтай хэрэг байсан бөгөөд нэг машинаа хөдөлгөж, 2 км-ийн тойрогт хааш явсаныг тодруулах үүрэг өгч хөдөлгөв. Тун удсангүй уулын бэл даган уруудсан мөр оллоо гэв.
Нэгэнт болзоо тавьсан болохоор бид бөөлөх, залбирах ажиллагаа эхлэв. Хажуухан талаас уулын эзэн өвгөн нэвт шувт хараад байгаа мэт сэтгэгдэл төрнө. Сайн анзаарвал цасан дээр нэгэн өвгөний дүрс тодорсон байв. Хажуухан уулын толгойд янгирын сүрэг бэлчинэ. Шөнөжин орсон цас хэдхэн минутын дотор хайлан урсаж, тэнгэр цэлмэж наран мандлаа. Үд болтол үйл ажиллагаа үргэлжилж, хоолоо идсэний дараа бид майханаа буулгаж ачиад хөдлөв. Хэрвээ “залуу” буцаагүй байсан бол дахиад хонох ч байсан байж магадгүй.
Бид уруудаад 10 орчим км-т яваад нөгөө залуу том хадан дээр сууж байгааг харав. Түүний хоёр талаар уулнаас буух үерийн ус урсан явах замыг нь хашсан байж билээ. Өдөржин тэр хадан дээр сууж уураа гаргаж, мунхаглалаа бодож суусан байх аа. Холын замд ааш зан мэдэхгүй хүнтэй явахад хэцүү байдаг юм. Цэргийн багт бол бас ч тушаалаар асуудал сахилгажина. Энгийн хүмүүсийг дэг журмаар удирдана гэдэг хэцүү байдаг. Өндрөөс уруудах учир бид шуурхай явсаар Сагсай сумын цэргийн ангид түр буудалаад хөдөлсөн.
Энэ суманд бөөгийн зан үйл хийх гуравдахь үйл явдал тохиосон. Сагсай суманд уулзсан эртний танилууд нилээд тайгүй үйл явдалд орооцолдсон байсан. Надад бөөгөөрөө туслаач гэж хүсэлт тавьсан. Бид хамтаараа хэлэлцэж, шийд гаргаад явж байгаа багаа хоёр хуваагаад их зайран П.Батжаргалаа Сагсай суманд үлдээж, бид аймгийн төвд ирж хоносон юм. Их зайран П.Батжаргал маань үүргээ гялалзтал сайхан биелүүлээд маргааш нь аймгийн төвд ирсэн билээ. Баян-Өлгий аймгийн төвд байх хугацаандаа аймгийн засаг дарга, цэргийн анги, штаб, цагдаа, тагнуулын дарга нартай уулзсан, тэр бүхэнд аймгийн бөөгийн хүрээлэнгийн удирдагч Нансалмаа хамт оролцож билээ. Их говиос эхэлсэн аялал эцсийн цэгтээ хүрч буцах боллоо. Адал явдлаар дүүрэн дахин давтагдашгүй аялал сэтгэлд хоногшин үлдлээ.
1911 оноос өмнө буюу Манжийн ноёрхолын үед одоогийн Цэнгэл сумын цагаан, улаан (мончаг), хар гэсэн 3 соёны тыва үндэстнүүд Ховдын хязгаарын 7 хошуу урианхайн цэрэг, хамжлага байсан бол казах өрхүүд Шеруши Үкирдад харьяалагджээ. Манж Чин улсын ноёрхолыг түлхэн унагаасны дараа Алтайн урианхай, Шеруши Үкирда-гийн айл өрхүүд 1912 оноос Богд хаант Монголын тулгар төрд багтан орсны дотор одоогийн Цэнгэл сумын иргэдийн өвөг, дээдэс байв.

1921 оноос Тывагийн 3 хошууг 3 сум, казахын Үкирда нарт харьяалах айл өрхүүдийг 1923 оноос Шыбарайгыр. Шеруши гэсэн 2 хошуу болгосноос одоогийн Цэнгэл сумын нутагт амьдарч байсан казах иргэд Шеруши хошуунд харьяалагджээ. 1925 онд тыва 3 хошуу нийлэн Цэнгэл хайрхан сум болж, Чандмань уул аймагт, 1930 онд Шеруши хошууны харьяа Бахат, Санрау, Хурман сумд байгуулагдан мөн аймагт, 1932 оноос эдгээр сумд Ховд аймагт харьяалагдсан байна. Санрау, Хурман сумдын ардуудын ихэнх нь одоогийн Цэнгэл нутагт амьдарч байв. 1938 онд овог, отгийн нэрээр байгуулагдсан сумд газар, усны нэрээр нэрлэгдэх болж, 1940 оны 8 дугаар сараас Баян-Өлгий аймагт харьяалагджээ. 1952 оны 10 дугаар сард Цэнгэлхайрхан сумын нэрийг Цэнгэл болгожээ.
Сумын онцлог нь тыва, казах гэсэн 2 үндэстэн амьдардаг, монгол улсын хамгийн баруун цэгт оршдог сум юм. Алтай Таван богд, байгалийн цогцолборт газар болох Шивээтхайрхан, Цэнгэлхайрхан, Дөнгөрөг уул, Хотон, Хурган нуур болон Цагаан усны халуун рашаан энэ нутагт байдаг. Дэлхийд алдартай 20 км Потанины мөсөн гол Алтай Таван богдоос эхлэлтэй бөгөөд тус сумын нутаг дэвсгэрт оршдог.

 

1
1
2
2
3
3
4
4
5
5
6
6
7
7
8
8
9
9
10
10
11
11
12
12
13
13
14
14
DSC_6837
DSC_6837
DSC_6855
DSC_6855
IMG_2759
IMG_2759
0
0
Previous Next Play Pause
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 DSC_6837 DSC_6855 IMG_2759 0

 

 

Бусад мэдээ

Feb 20, 2024 130

УРИАЛГА

Баруун баннер

Баруун баннер

Calendar 2018

Mon Tue Wed Thu Fri Sat Sun
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31

Ханшийн мэдээ

Холбоо барих

 

  •  Баянзүрх дүүрэг , 1-р хороо , 22 дуаар байр , 22 тоот.
    Шуудангийн хайрцаг: Улаанбаатар - 49 дүгээр салбар, 922
  •  976-11-458654, Fax: 976-11-458654
  •  This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.
Та бөөгийн тухай мэдлэг хаанаас авдаг вэ?
http://www.zoofirma.ru/