Уншиж байна...

Арван ес. АЛТАЙ ТАВАН БОГДОД МУСУЛЬМАНЫ СҮМ БАРИНА ГЭНЭ ҮҮ
Зорьсон газар ойртож, машины хурд саарав. Алтайн өндөр сарьдаг уулсын хормойд дөхөх тусам сэтгэл огшино. Өвөг дээдсээс уламжлан өнөөг хүрч ирсэн их уулсын оргил Алтай таван богд сүрлэг сайхан харагдана. Энэ хайрханыг олон удаа зорьж байсан ч ингэж ойртож байсангүй.
Энэ хайрханыг зоригсод эхлээд Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл сумын талаас Уулын их амыг өгсдөг юм. Хамгийн эхлээд казак түмний хоёр ч оршуулгын газрын дэргэдүүр өнгөрнө. Ам өгсөөд дунд хавьд бас нэгэн оршуулгын газрын хажуугаар гарна. Төв замын дагуух оршуулгын газрууд нь эргэн тойрон чулуун хашаатай, цэгцтэй, багахан суурин газрыг санагдуулна. Аян замын хүмүүст энэ бүхэн содон соргог харагдана.


Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл суманд очоод сонссон анхны содон мэдээ нь сумын ИТХ-аас Алтай таван богдын дэргэд мусальманы сүм байгуулах тухай шийдвэр байв. 2012 оны орон нутгийн сонгуулиар энэ суманд казак иргэд олонхийн суудлыг эзэлж, хорин нэгүүлээ болж, харин монгол иргэд цөөнх буюу найман суудал авчээ. Олонхи болсон ИТХ дахь казак иргэдийн төлөөлөгчид олонхоороо шийдэж, Алтай таван богдод мусальманы сүм байгуулах тухай шийдвэр гаргажээ. Тэр сүмээ Алтай таван богдыг төрийн тахилгаар тахисаны дараа байгуулахаар тогтсон аж. Цөөнх болсон монголчууд сумынхаа төвд улс төрийн суулт хийсэн боловч үр дүнд хүрсэнгүй, тэгсхийгээд үйл явдал намжив. Өнөөдрийн улс төрийн тогтсон жаяг ёсоор олонх асуудлыг хүчээр шийдвэрлэж, цөөнх тэгсхийгээд үг дуйгүй номхорсон байна.
Гэхдээ нэг хүчин зүйлийг тооцож үзсэнгүй. Энэ нь Цэнгэл суманд казакууд олонх боловч Монгол орны газар нутаг дээр тэд цөөнх. Алтай таван богд бол Монгол үндэстний бахархалт хайрхан, тэр талаас нь үзвэл энэ асуудлыг олонх, цөөнхийн зүгээс хандах аргагүй болно. Монголчуудын, улсын хэмжээний асуудлыг 21 хүнтэй олонх шийдээд байвал зарим зүйл утгаа алдах болно. Иймэрхүү байдал газар авбал үндэстний асуудал яригдана.
Тиймээс цаашдаа ийм асуудалд төрийн бодлого хэрэгтэй. Ийм асуудалд олонхи, цөөнхийн асуудал гэж байхгүй. Ганцхан монголчуудын эрх ашиг гэж бий. Монголчууд гэдэгт одоогийн монгол улсын газар нутагт амьдарч байгаа бүх иргэд хамаарна. Тиймээс гаргаж байгаа шийдвэр нь нийтийн эрх ашгийн өмнөөс байх ёстой гэсэн үг юм.
Монгол нутагт анхны казак иргэд сууришаад 100 жил болж байна. Анх Баян-Өлгий аймгийг 1940 оны наймдугаар сард БНМАУ-ын VIII бага хурлын шийдвэрээр Ховд аймгаас салгаж, 10 сум, 7063 өрх, 33,3 мянган хүнтэйгээр байгуулжээ. Тэр цагаас хойш түүхийн тун бага хугацаа өнгөрчээ.
Өвөг дээдэс ухаалаг улс байж, монголд нэгдэхээр ирсэн овог аймгуудыг газар заан өгөхдөө заавал ам тангараг авч байжээ. Түүнчлэн Монгол нутгийн уул, усны нэрийг өөрчлөх эрхийг хэнд ч өгдөггүй байж. Харин манжийн төр монголд нөлөөтэй байхдаа монгол газрын олон мянган нэрийг өөрчилсөн, тэр нь төвд голдуу нэр байдаг. Өнгөрсөн 80 жилд Монгол уул, усны зарим нэрийг орчин үеийн болгож өөрчилсөн удаатай бөгөөд тэр нь орчин цагийн монгол нэр юм. Харин оршин суугчид өөрчлөн нэрлэх тохиолдол сүүлийн хэдэн жилд газар аваад байгаа бөгөөд одоо уул, усны нэр багагүй өөрчилсөн байна. Сүүлийн хэдэн жил хэвлэгдэн гарсан ном, цаг тооллын бичиг, сурталчилгааны материалд уул, ус, газрын гуч орчим хувь нь гадаад нэр дээр байна. Цаашдаа энэ байдал үргэлжилбэл аюултай үр дагавар авчирна. Өвөг дээдсээс уламжлагдан ирсэн нутаг газрын нэрийг хэн ч өөрчлөх учиргүй билээ.
Казакын ард олны нэг чухал хүндлэл бол оршуулгын ёс. Анх Баян-Өлгий аймгийн нутгаар явж байхад оршуулгын газраа чулуун хашаагаар хүрээлүүлж, багагүй хэмжээний байшинд оршуулгаа байрлуулдаг байсан. Зах зээлийн нийгэмд шилжсэн үү, одоо байшинд байрлуулах нь багассан байна. Гэхдээ оршуулгын газар нь алсаас харахад багахан тосгон, суурин шиг голдуу төв замын дагуу, эсвэл том хөндийн голд байрлуулсан харагддаг.
Монгол нутаг өргөн уудам билээ. Цаашид бүх л үндэстэн оршуулгын газраа сонгоход олон түмний санал хүсэлт, ёс заншилыг сайн судалж байгуулдаг болоход төр анхаарах цаг нь болжээ.
Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж танаа:
1. Монгол Улсын тахилгат газруудыг өвөг дээдсээс уламжлагдан ирсэн онгон дагшинаар байлгаж, аль ч шашины байгууллагууд өөрсдийн чиглэлээр сүм, хийд байгуулахыг хориглоё.
2. Монголчуудын хүндэтгэж ирсэн онгон дархан газар нутгуудад оршуулгын газар байгуулахыг зогсооё.
3. Өвөг дээдсээс өнөөг хүртэл нэрлэж ирсэн газар, нутгийн уламжлалт нэрийг өөрчилдөгийг больё.
Манжийн төр, шашингүй үзлийн үеүүдэд, сүүлийн жилүүдэд өөрчилсөн нэрийн судалгааг гаргаж, өвөг дээдсийн тахиж шүтэж ирсэн тэр л уугуул нэрийг сэргээх шаардлагатай байна.

Мөнх тэнгэр биднийг ивээх болтугай.

МБНЭ-ийн Ерөнхийлөгч Д.Жаргалсайхан
2013 он

 

Хорь. Увс аймагт ажиллав. Чадахгүй бол бусдын амьдралаар бүү тогло.
Бид Баян-Өлгийгээс буцахдаа Улаан даваа, Улаангом хотын чиглэлээр аялав. Аймгийн төвд хооллоод МБНЭ-ийн удилдлага, аймгийн төв Улаангом хот, Хяргас суманд ажиллав.
Энэ үеэр бөөгийн уг аваад цөөнгүй хэдэн жил болсон боловч босч чадаагүй залуучууд ирж уулзаж байлаа. Бөө болохоор шийдэж, найман багшийн нүүр үзэж, 15-н сая төгрөг зарцуулсан боловч ямар ч үр дүнд хүрээгүй, улмаар дээд сургуулиа хаяж, орон нутагтаа ирсэн. Энд ирээд ч зовлон үргэлжлэж, ах дүү хамаатан садны дунд байх аргагүй болсон хөдөө суманд найз нэгнээ түшин амьдарч яваа нэгэнтээ ч уулзсан. Эрүүл мэнд, эд хөрөнгө, сэтгэл санааны зовлонд хэн нэгнийг учруулан байж бөөгийн нэр барьж, “хуурамч” уг босгодог бусармаг байдлыг халах цаг болжээ.
Бид ийм асуудлаар МБНЭ-д мэдээлэл авдаг. Тэгэхдээ тодорхой баримттай, нэр хаягтай, хүний амьдралаар тоглосон “бөө” нэртэнийг тодруулж, сайтад ил тод мэдээлдэг. Ийм иргэдтэй холбоотой мэдээллийн сан бий болсон. Тодорхой хаяг мэдээлэлгүй бол ерөнхий байдлыг мэдээллэхээс аргагүй.
Бөөгийн нэр хүндийг унагаж байгаа тодорхой хүмүүстэй тэмцэх цаг нэгэнт болжээ.

Хорин нэг. Завхан аймгийн Түдэвтэй, Нөмрөг, Тосонцэнгэл суманд ажиллаа.
Завхан аймгийн Түдэвтэй сумын бөөгийн Тэргүүнээр Удган Сосорбарам томилогдон ажиллаж байгаа билээ. Энэ бол МБНЭ-ийн сумын бөөгийн Тэргүүнээр томилсон анхны тохиолдол байсан юм. Бид сумын бөөгийн байгууллага хэрхэн ажиллаж болох талаар анхны туршлага энд хуримтлагдсан гэж үзэж байсан. Тиймээс Удганы ажлын талаар ихээхэн сонирхосон юм.
Монгол бөөгийн тэргүүн удган Сосорбарамын үйл ажиллагаа нь сумаар хязгаарлагддаггүй, аймгийн хэмжээнд хүрдэг. Гэр нь Түдэвтэй суманд байдаг болохоор аймгийн хэмжээнд зангилан удирдахад бэрхшээл тулгардаг. Түдэвтэй сум аймгийн төв Улиастай хотоос 200 км алсад байдаг.
Дараа нь Нөмрөг суманд Өөдөө удганы төрсөн гэрт зочлов. Нөмрөг сумын бөөгийн зөвлөлийн удмрдагч Монгол бөөгийн тэргүүн удган Сонинжаргалтай уулзаж, ярилцаж, цаашдын үйл ажиллагааны талаар санал солилцсон билээ. Тэндээс цааш хөдөлж Тэлмэн нуурын хөвөөнд үдэлж амрав.
Тосонцэнгэл сум бол хүн амын төвлөрөлөөр улсад дээгүүр ордог олон хүнтэй сум төдийгүй баруун аймаг руу явах төв зам дайран өнгөрдөг юм. Тиймээс энэ сум олон талаар чухал ач холбогдолтой.
Түдэвтэй сум 2,8 мян.км.кв газар нутагтай, 600 орчим өрх, 1800 гаруй хүн амтайгаас сумын төвдөө 400-аад хүн ам оршин суудаг. Засаг захиргааны Баянцагаан, Цорго, Ойгон, Аргалант гэсэн 4 багтай. Алаг адуун, Барга, Баатад, Булган, Дархчууд, Долоон, Урианхан, Хиргис, Хороо, Хөх нохойнхон, Цоохор, Сартуул, Шар булган овгийн хүн ард оршин суудаг. Төв ба хойд хэсгийг Ойгон нуур, Цорго, Баянцагааны хөндий эзэлдэг. Улаагчин, Цорго, Жарантай зэрэг голууд, Ойгон, Баянцагаан, Хөдөө зэрэг нууруудтай.
Завхан аймаг сумуудаа нэгдсэн халаалтанд холбох ажлыг шат дараатай зохион байгуулж байгаа бөгөөд хөдөөгийн 23 сумаас ийнхүү дөрвөн сумыг төвлөрсөн халаалтанд холбоод байна.
Халаалтаас гадна цэвэр усны шугам хамт тавигдаж байгаа учраас айл өрхүүд бойлуур ашиглан халуун усныхаа асуудлыг ч шийдэх боломжтой болжээ. Нэгдсэн халаалттай болсноор орон сууцны хороолол барих боломжтой болж байна.

Нөмрөг сум нь байгалийн өвөрмөц сайхан тогтоцтой, хангай говь хосолсон үзэсгэлэнт сайхан нутаг юм. Сумын төв нь аймгийн төвөөс 152 км-ийн зайд оршино. 3277 км² талбайг эзлэн оршино. Хотгойдууд олноороо оршин суудаг, байгалийн эрс тэс уур амьсгалтай.
1942 оны өөрчлөлтөөр аймгийн төвөөс хэт алслагдсан тул тус сумыг Завхан аймагт нэгтгэхээр болсон. Хожим тус сумыг Булнай сум гэгдэх болсон үед модны нөөцийг нь түшиглэн байгуулсан мод боловсруулах үйлдвэрийг тойрон томоохон суурин бий болсон байна. Тус сууринг орон нутгийн Тосонцэнгэл хот гэж нэрлэн харин хойд хэсэг буюу хуучин сум нь Булнай нэрээрээ үлджээ.
Тосонцэнгэл сум Завхан аймгийн зүүн хойд хэсэгт оршино. Идэрийн гол сумын нутгийг 2 хэсэгт хуваадаг. Голын хойд талын хэсэг нь Хөвсгөл, Завхан аймгийг заагласан Булнайн нурууны бэл болно.
Сумын өмнөд хэсэг нь Хангайн нурууны салбар болох Тарвагатайн нурууны бэлд оршино. Сумын хамгийн өндөр цэг нь Марз уул (3205 м) юм. Ойт хээр, хээрийн бүсэд хамаардаг. Уур амьсгал нь нэлээд эрс тэс бөгөөд Монгол орны хамгийн хүйтэн цэгүүдийн нэг буюу сэрүүн бүсэд багтдаг. Өвөл нь -53 хэм, зун нь +38 хэм хүртэл температурын зөрүү бүртгэгдэж байсан. Монголын хангайн нурууны голлох хэсэг буюу Тарвагатайн нуруу энэ сумын ихэнх нутгийг эзэлдэг. Завханы хангайн сумдын гол төлөөлөгч болох Тосонцэнгэл нь модны асар их нөөцтэй. Гэвч социализмын үед байгуулагдсан, Монгол орны баруун аймгуудыг бүтэн ба хагас боловсруулсан модон бүтээгдэхүүнээр хангах зорилготой модны үйлдвэр нь уг нөөцийг маш үрэлгэн байдлаар ашиглаж газар нутгийг нь дахиж сэргээгдэшгүйгээр зэрэмдэглэжээ. Байгалийн баялгийн хувьд хөрсөн доорхи баялаг нь сайтар судлагдаагүй
Энэ нутаг нь эртнээс сувиллын халуун рашаан усаараа алдартай. Сумын өмнөд хэсэгт Марз уулын бэлд орших Хожуулын халуун рашаан нь хүний биед эмчилгээний өндөр ашиг тустай.
Социализмын үед Монгол улсад томоохонд тооцогдох мод боловсруулах үйлдвэр ажиллаж байсан. Идэрийн гол дээр бага оврын усан цахилгаан станц бий. Бэлчээрийн мал аж ахуйд суурилсан түүхий эд бэлтгэн нийлүүлэх төв, улс дамнасан томоохон компаниудын салбар, Банкны сүлжээ, баруун аймгуудын нисэх онгоцны сумалгааны цэг, нефть бүтээгдэхүүн их хэмжээгээр хадгалах нөөц бүхий шатахуун түгээх станц, хүн эмнэлэгийн нэгдсэн төв, бүрэн дунд боловролын сургууль, цэцэрлэгүүдтэй.

 

Завхан аймгийн Түдэвтэй, Нөмрөг, Тосонцэнгэл суманд ажиллаа.
Завхан аймгийн Түдэвтэй сумын бөөгийн Тэргүүнээр Удган Сосорбарам томилогдон ажиллаж байгаа билээ. Энэ бол МБНЭ-ийн сумын бөөгийн Тэргүүнээр томилсон анхны тохиолдол байсан юм. Бид сумын бөөгийн байгууллага хэрхэн ажиллаж болох талаар анхны туршлага энд хуримтлагдсан гэж үзэж байсан. Тиймээс Удганы ажлын талаар ихээхэн сонирхосон юм. Энэ суманд ажиллахад Монгол Бөөгийн Их Дархан Удган Д.Батчулуун, Монгол Бөөгийн Дархан Удган Д.Энхжаргал байлцсан билээ. Тэднийг нутгийн олон түмэн хадаг, сүүгээ барьж угтсан.
Дараа нь Нөмрөг сумын бөө нартай уулзсан юм. Энэ суманд хэдэн жилийн өмнө бөөгийн уг босгох чанар хийж байсан бөө нар хоорондоо зодолдож нэгнийхээ амь насанд хүрсэн гэмт хэрэг гарчээ. Түүнээс болоод энэ суманд Бөөгийн нэр хүнд унасан тухай бидэнд мэдээлсэн юм. Тэд мөнх тэнгэр, бөөгийнхөө төлөө хамтарч ажиллах цаг болсоныг дэмжиж байлаа. Нөмрөг сумын бөөгийн Тэргүүнээр Удган Сонинжаргалыг томилов.
Тосонцэнгэл сум бол хүн амын төвлөрөлөөр улсад дээгүүр ордог олон хүнтэй сум төдийгүй баруун аймаг руу явах төв зам дайран өнгөрдөг юм. Тиймээс энэ сум олон талаар чухал ач холбогдолтой. Монгол бөөг уламжлалт дэг жаягаар авч яваа Удган Утюктай уулзаж, МБНЭ-ийн талаар мэдээлэл өгч харилцан санал бодлоо солилцсон юм. Орон нутагт ажиллаж байхад нутгийн бөө нар хамтран ажиллах талаар ихээхэн дутагдалтай байгаа нь харагдлаа. Тиймээс орон нутагт бөөгийн байгууллага ажиллахад багагүй бэрхшээлийг туулж байж эхний үр дүнд хүрэхийг бодит байдал харуулж байна.

 

Хорин хоёр. АРХАНГАЙД АЯЛАЛ ӨНДӨРЛӨВ.
Өмнөговийн Ханбогдоос эхэлсэн аялал ийнхүү өндөрлөж байна. Нар тойрон явсан холын аян зам арын сайхан хангайд ирж төгсөж байна. Аялал маш сайхан болж өнгөрлөө. Хүн ийм үйл явдлаа мартдаггүй юм. Амьдралд сайхан аялал тэр бүр тохиогоод байдаггүй юм. Манай баг нэг нэгнийгээ маш сайн танилцаад авсан. Танилцана гэдэг алс холын аян замд нэг нэгнээ мэдэрнэ гэдэг нөхөрлөх, эс нөхөрлөхийн шалгуур болдог. Цаашдаа хамтарч ажиллах уу, эс ажиллах уу гэдэг асуултын хариулт болдог.
Солонготын давааг даваад Архангай аймагт орж ирээд Тэрхийн цагаан нууртай учирна.
Тэрхийн цагаан нуур нь 16 километр урт, 6 километр өргөн, 61 ам километр талбайтай 20 метр гvн цэнгэг устай урсгал нуур. Хангайн нуруунаас эх авсан Хойд, Урд Тэрхийн голын урсгал Хорго галт уулын халуун хайлмал бодист боогдон үүсчээ. Нуурын голд орших жижиг арал дээр шувууд үүрээ засаж өндөглөдөг бөгөөд хар галуу ихээр цуглардаг байна.
Энд ирнэ гэдэг Хоргод ирсэн гэсэн үг. Хорго нь Архангай аймгийн нутагт орших унтарсан галт уул юм. Одоогоос 9 мянга орчим жилийн өмнө дэлбэрч байгаад унтарсан галт уул юм. Хорго уул нь далайн түвшнээс дээш 2240 метрийн өндөр бөгөөд Хорго уулаас оргилон гарсан халуун хайлмал бодис магма нь газрын уруу даган зvvн тийшээ Суман, Чулуут голын хөндийгөөр зуугаад километр урссан байдаг. Хэн ч саатан хоргодом энэхүү үзэсгэлэнт нутгийг 1965 оноос дархан цаазат газрын, 1994 оноос байгалийн цогцолборт газрын зэрэглэлээр улсын тусгай хамгаалалтад авчээ.
Хоргоос холгүйхэн бид Чулуутын голд очдог. Хангайн нурууны Гурван Ангархай уулын баруун хэсгийн араас эх авч Даваатын гол нэртэйгээр урсан хэд хэдэн гол горхиудыг нийлүүлэн авч Чулуут гол болон 415 км урсаж Идэр голын баруун гарт очиж нийлнэ. Усаа цуглуулах талбай нь 10750 ам.дөр.км. Хөндий, гулдрал нь хад чулуу ихтэй учраас Чулуут гол гэдэг нэртэй болжээ. Энэ голын эрэг дээр дурсгалын зураг авахуулсан билээ.
Байгалийн сайханыг үзнж явсаар алдарт Тамирын голд ирлээ. Монголын нууц товчоонд ч Тамир нэрээрээ гардаг. Хангайн нурууны хэсэг Гурван Ангархай, Цохиотын нуруунаас эх авч урсана. Урд Тамир голын эхээс тооцвол 280 км урт, усаа цуглуулах талбай нь 13,100 км².
Хойд Тамир дээд хэсгээрээ эгц хажуутай нарийн хөндийгөөр урсдаг. Баруун гарын эрэг нь хар модон ойтой. Урд Тамир гол нь дээд хэсэгтээ Хошгот, Архошгот зэрэг голуудыг нийлүүлэн авч урсдаг, түргэн урсгалтай, жинхэнэ уулын гол юм.
Их тамир сумын нутагт Тамирын голын эрэгт орших 16 метр өндөр эгц бүдүүн ширхэгт боржин чулуун цохиог Тайхар чулуу гэдэг юм. Энэхүү гайхалтай чулууг бий болсон талаар олон домог бий. Тайхар чулуун дээр олон мянган жилийн түүхийг харуулсан сүг зураг, овог аймгуудын тамга тэмдэг, янз бүрийн хэлний бичээсүүд бий.
Алдарт Цагаан давааг даваад Аймгийн төв Цэцэрлэг хот / Эрдэнэбулган сум / хотод ирнэ. Хот маань үзэсгэлэнт Булган уулын өвөрт байрлана. Булган уул нь Архангай аймгийн Цэцэрлэг суманд оршдог. Байгалийн үзэсгэлэнт байдал, түүхийн дурсгалт зүйлсийг нь хамгаалах зорилгоор 1965 онд улсын тусгай хамгаалалтад авсан. Архангай аймгийн төвийн хойморт залрах үзэсгэлэнт уул бөгөөд Хангайн нурууны баруун хойш салбарласан усны хагалбар уулс, хоёр Тамирын голын дунд оршино.
Ийнхүү олон хоног аялсан аялалын тэмдэглэлийг энд ирээд өндөрлөж байна. Амьдрал бол дуусашгүй аялал. Дараагийнх нь хүлээж байгаа.

DSC_7034
DSC_7034
DSC_7044
DSC_7044
DSC_7056
DSC_7056
DSC_7083
DSC_7083
DSC_7088
DSC_7088
DSC_7106
DSC_7106
DSC_7110
DSC_7110
DSC_7113
DSC_7113
DSC_7120
DSC_7120
DSC_7132
DSC_7132
DSC_7146
DSC_7146
IMG_2645
IMG_2645
IMG_2828
IMG_2828
lgl
lgl
DSC_7033
DSC_7033
Previous Next Play Pause
DSC_7034 DSC_7044 DSC_7056 DSC_7083 DSC_7088 DSC_7106 DSC_7110 DSC_7113 DSC_7120 DSC_7132 DSC_7146 IMG_2645 IMG_2828 lgl DSC_7033

Бусад мэдээ

Feb 20, 2024 130

УРИАЛГА

Баруун баннер

Баруун баннер

Calendar 2018

Mon Tue Wed Thu Fri Sat Sun
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31

Ханшийн мэдээ

Холбоо барих

 

  •  Баянзүрх дүүрэг , 1-р хороо , 22 дуаар байр , 22 тоот.
    Шуудангийн хайрцаг: Улаанбаатар - 49 дүгээр салбар, 922
  •  976-11-458654, Fax: 976-11-458654
  •  This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.
Та бөөгийн тухай мэдлэг хаанаас авдаг вэ?
http://www.zoofirma.ru/