Хөхөчу бөөг тэнгэр сахиустай шууд харилцан ярилцдаг, аугаа хүчтэй, ид шидтэй хүн байсан гэж жирийн нүүдэлчид шүтэн биширхээс ч үл барам Их эзэн Чингис хаан ч түүнээс займширан ширвээдэг байжээ. Хөхөчу заарин өвлийн тэсхим хүйтэнд Онон голын мөсөн дээр бөөлөхөд голын ус хайлж битүү утаа манан болж дэгдэхэд харагддаггүй байсан гэдэг.
Хөхөчу-ийн өвөг эцэг Хонхтоны Чирха өвгөн бол Есүхэй баатрын үед бэхи ноён явсан тухай Рашид-Ад Дин дурдсан байна. Есүхэй баатар нас барахад Чирха өвгөний хүү Мэнлигт өнчин хоцорсон дүү нараа бэлэвсэн бэргэнээ “асрахыг чи мэд” гэж захиж байсныг МНТ-д бичсэн байдаг.

Чира өвгөн Есүхэй баатарыг үхсэний дараа түүний эхнэр хүүхдийг харгалзан хамгаалж байсан ба тайчуудыг Чингисээс урваж гарах үеэр тэдэнд байлдаж байгаад шархдан үхсэн тухай МНТ-д тэмдэглэсэн байдаг. Эцэст Мэнлиг Өэлүнтэй эр эм бололцон ханилж байсан тухай Рашид Ад Дин мөн дурдсан байдаг.
Хонхотны Мэнлигийнхэн тун их нөлөө бүхий хүндтэй хүмүүс байсан гэдэг. Нэгэн үед Чингис хаантай ураг барилцаж явсан язгууртан Мэнлигийн долоон хөвгүүний нэгэн болох Хөхөчу бол алдартай заарин бөө байсныг доорхи баримтуудаар нотлон түүхэнд тэмдэглэжээ. Тухайн үед бөөгийн бүхэл бүтэн 100 хүнтэй отог байсан гэдэг. Тэдгээр бөө нарыг “Тив тэнгэр” Хөхөчу заарин тэргүүлдэг байсан аж. Тэдгээр бөө нарыг “Тив тэнгэр” гэдэг бол түүнд Монголын төрөөс олгосон цолны нэр юм. Энэ нь тив дэлхий тэнгэр, газрыг захирсан гэсэн утгатай аж.
Хөхөчу нэг өдөр Чингис хаанд “Мөнх тэнгэрийн сахиулсан нэг бол Тэмүжин улсын эрх барина, нэг бол Хасар улсын эрх барина гэж зөн мэдэгдэв. “Хасараас болгоомжлохгүй бол болохгүй байх” гэж хэлж Тэмүжин, Хасар хоёрыг муудалцуулж байжээ. Чингис дүү Хасарыгаа хаан ширээ булаалдах эрэлхэг этгээд хэмээн хардаж байсан тул Хөхөчу бөөгийн хатгаж хэлсэн үгийг сонордон лавшруулж үнэмшин Хасарыгаа шууд баривчлан засаглахыг завдтал эх Өэлүн нь хөндөлсөж хориглосноор Хасар амьд үлджээ. Үүнээс болж Хасар, Хөхчуа бөө нар нилээд эвдрэлцэж муудав.
Хөхөчу бөөгийн нэр хүнд, хүч нөлөө улам нэмэгдэж Есөн хэлт, хамаг улс Хөхөчу бөөд талтай болж эхэлсэн ба Чингис хааны агтны хорооноос олон хүн Хөхөчу бөөд дагалдан оржээ гэж эрдэмтэн Ш.Нацагдорж “Чингис хааны цадиг” номондоо дурджээ. Тэдний дотор Отчигин ноён Тэмүгэгийн харъяат иргэд Хөхөчу бөөд захирдсаныг буцаан өгөхийг шаардахад Хөхөчу бөө ах дүүсийнхээ хамт нэхэл хийсэн Отчигиныг доромжлон “Чи, буруугаа мэдсэн бол наманчилан сөгд” гэж өөртөө сөхрүүлжээ. Отчигин энэ явдлын тухай маргааш өглөө Чингис хааныг босоогүй байхад нь орж эл учрыг нулимс унагаан мэдүүлэхэд Чингисийг үг хэлэхээс урдчилж Бөртэ Үжин орон дотроосоо өндийн өвчүүгээ хөнжлийн захаар далдлан “Тэр Хонхтон нар яасан хэцүү хүмүүс вэ? Урьд Хасарыг бүрэлгэн бүслэж жанчив. Одоо бас Отчигиныг хойноос сөгдүүлэв. Энэ ямар ёс вэ? Чамайг амьд байхад ойн нарс мэт сайхан дүү нарыг чинь ингэж дарлаж байна. Нас барсны чинь дараа үлдсэн их улсыг чинь үр хүүхдээр чинь мэдүүлэх үү? Яасан хэцүү Хонхтон нар вэ?” гэж Бөртэ Үжин нулимс цувруулсан гэнэ. Чингис хаан үүнийг сонсоод Тив тэнгэр одоо ирнэ. Өшөөгөө яаж авахаа чи өөрөө мэд” гэж зарлиг болгов. Отчигин нулимсаа арчин гурван бөх хүнийг бэлтгэж Тив тэнгэр, эцэг дүү нарынхаа хамт Чингисийн өргөөнд орж ирэхэд нь Отчигин Хөхөчугийн дээлний заамнаас барьж “Өчигдөр чи намайг наманчилуулсан билүү? Одоо хүчээ үзэлцье” гэтэл Тив тэнгэр мөн л Отчигины дээлний захаас барин тэмцэлдэв. Чингис “Та нар гадагш гарч тэмцэлдэгтүн” гэв. Тэгээд гадагш гарахад нь нөгөө бэлтгэсэн гурван бөх угтан очиж эврээ хугалж солжир эвэртэй болоод “Эврийг минь өг” гэж Жамухын зүг мөөрч шороо сацлан байна. Бас нэгэн мухар ухаа үхрийг их гэр тэргэнд хөллөжээ. Тэр үхэр их тэргүүр /зам/-ээр Тэмүжиний хойноос зүтгэн явж мөөрөн хэлэх нь: “Тэнгэр газар эелдэж /зөвлөж/, Тэмүжинг улсын эзэн болтугай” гэж мөөрнө. Ийнхүү миний нүдэнд заарин тэнгэр ирж үзүүлэв. “Тэмүжин чи улсын эзэн болбол намайг урдаас зааж хэлсэн тул хэрхэн жаргуулах вэ?“ гэж асуужээ. Тэмүжин хариуд нь: “Үнэхээр би улсын эзэн болбол чамайг түмний ноён болгоё” гэв. Хорчи өгүүлрүүн:
“Өдий их төрийн үйлийг урдаасан заасан намайг түмний ноён болгох нь ямар жаргалан бэ? Намайг түмний ноён болгоод бүх улсаас гоо сайхан охид гучийг шилж эм болгох эрхийг олго. Бас миний юу хэлсэн бүхнийг анхаарч сонс” гэсэн байна. Хорчи заарингийн тэнгэрийн элчтэй ярилцсан зөн совингийн биелэл 25 жилийн дараа биелэлээ олж Тэмүжинг 1206 онд Их Монгол улсын хаан болгосон байдаг. Чингис хаан Хорчи заарингийн хүсэлтийг ёсоор болгосон ажээ.

Twitter