Чулуунжий удганы ганц хүү 1918 оны хавар 20 нас хүрсэн бөгөөд ээж нь эхнэр авахыг бараг л тулгаж шаардаад байсан үе билээ. Нэгэн өдөр хүү нь ээжээсээ хөдөө яваад ирэхийг гуйжээ.

Түүний хүү Төртогтох өндөр чилгэр нуруу, өтгөн хар хөмсөг гээд ер нь л Хүрээндээ сайхан залуусын нэг байлаа. Тэрбээр зүүн аймгаас хурдан удмын азарган үрээ авах гэсэн найзуудыгаа дагасан нь тэр аж. Сайхь залуус морины сайнаар довтолгосоор Сэцэнханы нутгаар хөндлөн гулд тэнэж Галшар нутгаас гайгүй сайн азарган үрээ байдсан гүү тэргүүтнийг үнэ цохиж аваад Хүрээ рүү хүлгийн жолоо эргүүлжээ. Чингэж явахдаа мань эрс Онон голын эрэг дээр нутаглаж байсан хот айлд буун хоног тааруулсан юм байх. Сайхь хотны Гармаев гэгч буриад өвгөнийд Балжмаа хэмээх басган (охин) байсан нь залуусын сэтгэлийг тэр дундаас Төртогтохыг нэгмөсөн уймруулж орхих нь тэр. Онон голын буриад басган Балжмаад сэтгэл алдарсан Төртогтох найзууддаа ганц хоёр хоног саатахыг хүсэхэд цаадуул нь цааргалсангүй. Энэ хоёрхон хоногийн дотор Балжмаа басган ч гэсэн өндөр нуруу өргөн ханхар цээжтэй Төртогтохд маш амархан татагдаж хайраа өглөө.
Байгаль далайн чанадаас октябрийн хувьсгалаас зугтаж ирсэн Гармаев өвгөн ч алс хойчоо бодсон уу, яасан басганаа халх залууд эхнэр болгон өгөхөөсөө цааргалахгүй байлаа. Гэвч урьдчилан тооцоогүй маш том бэрхшээл гарч иржээ. Оройхон хэрд нэрмэлийн охинд халамцсан буриад эрс Гармаев баавайн хотонд дуу шуутайхан бууцгаав. Тэдэн дундаас Сэнгээ гэгч нармигар шар эр гойд ялгарч байсан бөгөөд шууд л Балжмааг хүзүүдэн авч шүлсдэв. Балжмаа
– Болигтий гэхэд нь халх залуусыг хараад эргэлзээнд орсон Сэнгээ аман дахь мохоороо өвс ногоо руу шал хийтэл нулимчихаад
Чи халх хөбгүүн таалахчий гэж хэлээд тачигнатал хөхөрлөө. Тэгснээ Балжмааг гараас нь шүүрэн ойролцоох мод руу чирэхэд нь эмэгчинээ хамгаалах, харамлах адгуусны совиндоо хөтлөгдсөн Төртогтох ухасхийн Сэнгээний гараас барьж аваад
– Чи бүсгүй хүнд хүч хэрэглэх гээ юү? Боль гэж зандарчээ. Ийм үг сонсоно чинээ санаагүй Сэнгээ буриад зан нэрмэлийн халуун хоёртоо дийлдэн бүсэн дэхь хутгаа сугалан улаан цайм дайрав. Төртогтох ч айж хулчийсангүй. Тэр хоёр хэн хэнээ хянасан байртай зогсож байтал буриад залуус Сэнгээг хөөргөснөөр мань эр дайрчээ. Төртогтох хажуу тийшээгээ бултангуут ганцхан тонгороод дороо хийлээ. Гэтэл халх залуугийн дор орсон Сэнгээ хутгаараа зүүн бөөр рүү нь дүрэх нь тэр.
Хутга орсныг мэдэрсэн Төртогтох ч уурссандаа ташаан дахь хутгаа сугалан шууд л цээжинд нь бүлж орхив. Хэдхэн мөчийн дараа амьсгал хураасан Сэнгээгийн дэргэд Төртогтох үхэтхийн уналаа. Маш богинохон хугацаанд болж өнгөрсөн энэ явдлаас олон хүн цочирдсон бололтой. Төртогтох ялимгүй амь голтой үлджээ. Энэ хооронд хэн нэг нь Сэнгээгийн аавд хэл явуулсан байжээ. Сэнгээний аав Цонж гэгч ус голдоо зартай зайран бөө байх нь тэр. Сайхь зайран ходоог тэрэгтэй ирэнгүүтээ дөнгөж амь голтой байсан Төртогтох руу очингуутаа ганцхан нулимаад эргэхэд татвалзаж, ам нь ангалзсанаа амьсгал хураажээ. Зайран өвгөн ганц хүүгээ алдсан уур унтуугаа ганцхан Төртогтохыг хөнөөгөөд ч зогссонгүй дэргэдэх залуусыг нь
– Та нар үхлийн муугаар үхнэ хэмээн хараажээ. Ингээд хүүгийнхээ цогцсыг ходоог тэргэн дээрээ ачаад буцсан аж. Халх залуус ч яаран сандран Хүрээ рүү буцаж, Балжмаа басган нулимс унаган үлджээ. Хэдхэн хоногийн дараа Балжмаа боож үхсэн гэдэг. Залуус Чулуунжий удган дээр ирж болсон явдлыг хэллээ.
Удган тэдэнд
– Үнэхээр та нар зүв зүгээр байсан хүүг минь үхэл рүү дагуулсан. Би та нарыг аварч чадахгүй гэж хэлсэн бөгөөд хүүгийнх нь найзууд ямар ч өвчин зовиургүйгээр хэдхэн хоногийн дотор нүд аньцгаажээ. Ингээд Чулуунжий хүүгээ хөнөөсөн буриадын бөөг устгахаар болжээ. Энэ үед буриад зайран Цонж ч гэсэн өөрт нь муу юм хийж буйг мэдрээд хариу өгсөн гэдэг. Тэд хоёр гурван хоног тасралтгүй шахам бөөлсний эцэст хэн хэн нь ухаан алдан унаж амьсгал хураасан гэдэг. Чулуунжий удган үхэхдээ
– Тэр хүн маш хүчтэй онгодтой юм гэж байсан бол Цонж зайран ч мөн ийм үг хэлж байсан гэдэг. Ийнхүү хоёр хүчит бөөгийн тулаан хэн хэнийх нь үхлээр төгссөн эмгэнэлт явдал энэ ажгуу.

Twitter