(нэгдүгээр хэсэг)
Нэн эрт цагаас монголчууд байлдааны тугийг бүтээн хэрэглэдэг байсан билээ. Чингис хаан монгол овог, аймгуудыг нэгтгэн “Их Монгол Улс”-ыг байгуулахын өмнө томоохон овог, аймгууд байлдааны тугтай байсныг Монголын нууц товчоонд тэмдэглэжээ. Тухайлбал, Жадаран аймгийн Жамуха сэцэн хараа ихт /Хар/ тугтай /Монголын нууц товчоо /МНТ/ 106/, Урууд, Мангууд нар “Бараан алаг туг”-тай /МНТ-107/ байсан бөгөөд, тэд дайнд мордохдоо тугаа тахидаг /МНТ 106/, их цэрэг байлдаанд мордохын дохио болгон байлдааны туг босгодог /МНТ 181/, дайсныхаа тугийг булаан авч уулан дээр аваачин уруу харуулан хатгадаг /МНТ 149/ байсныг МНТ-д тэмдэглэжээ.
Тээр жил хөдөө явж байгаад нэгэн бөөвгөр бор ганц гэрийн үүдэнд хэдэн хүн юм хүлээсэн мэт цувран сууж байхтай тааралдаад "'Дэлгүүр юмуу гэхнээ нь ямар ч тэмдэггүй, бас тэгээд цагаан бүрээсгүй, багийн даргынх юмуу гэхээр арай л ядуувтар гэр.
Ер нь энэ хүмүүс юу хүлээж байгаа юм бол гэж бодоод сониуч зандаа хөтлөгдөн тэргээ холхон зогсоогоод явган хүрч очсон чинь сууж буй хүмүүс багахан бишүүрхэж эгдүүцэн харцгаав. Намайг нэгэн том дарга гэж бодсон бололятой. Мэндэлсэн чинь дуртай дургүй хариу өглөө.
-Монгол харын бөөгийн хуяг хувцасны зүүн гарын ар биед далны адагт бэхэлсэн хэсэг манжигийг зүүн мөргөл манжиг гэдэг. Энэ нь зүүн зүгийн онгод тэнгэр нарт мөргөл даатгал үйлдэхэд зориулагддагийн дээр хуягийн эзэн бөөтэй ураг төрлийн холбоогүй энгийн хүмүүсийн сүлд тэнгэрүүдэд мөргөл, даатгал үйлдэж ариутгал хийхэд хэрэглэдэг зүйл юм.
Манжигийн зангилаа-Монгол харын бөөгийн өмсгөлийн бөө дээлийн манжигуудыг нэлээд олон газар зангидсан байдаг. Эдгээр зангилаа нь бас олон төрөл байдаг. Энэ нь бөө нар манжиг тус бүрийн нэг, нэг онгод тэнгэрийг төлөөлсөн лусын амьтан могой гэж үздэг учраас хүмүүст учирсан гай барцад, өвчин зовлонгийн хүнд хөнгөн, онгод тэнгэрийн догшин дөлгөөн байдлаас шалтгаалан хүний амь насыг гол төлөв нэг онгодод даатгаж бэхэлсэн бол зарим тохиолдолд оёр онгодод даатгаж дунд холбож бэхэлсэн юмуу ийнхүү бэхлэх явдлыг дахин баталгаажуулсныг илэрхийлнэ.
Ийнхүү хүмүүсийн амь насны бэхжилтийг манжигт зангидан бэлгэддэг явдал бичиг үсэг үүсээгүй харанхуй бүдүүлэг нийгмийн харилцааны үеийн зан үйлийн үлдэгдэл болно. Түүнээс гадна ингэж зангидах нь бөө болсны гурав дахь жилээсээ хойш өөрийн төрөл садан, энгийн хүмүүст нийтдээ хэдэн удаа бөөлсөн, тэр ч байтугай бөөлөх бүртээ ямар хүйс, төрөл, насны өргөл барьж авсан буюу онгод тэнгэрт өргөсний тооцоог гаргаж байжээ.
Зүрх манжиг-Цагаан хуулар эцэгтэй, шарнууд ээжтэй, хар дархад багштай Цэвээний Хорол удганы бөө дээлийн энгэрт өвчүүний тус газар бэхэлсэн гурван манжигийг “зүрх манжиг” гэх бөгөөд нэг шилбэнд бэхэлж багцалсан гурван манжигийн нэг нь шар, цагаан алаг, нөгөө нь улаан, шар алаг, гурав дах нь улаан, ягаан цоохор өнгийн эдээр бүржээ. Үүний улаан, ягаан нь амь, амьдрал, шар нь хүүхэн хүний /сахил авсан лам явсан эр хүн/ хайр сэтгэлээ өгсний бэлгэдэл, цагаан нь сүү шиг цагаан санаатай явдгийн илэрхийлэл билээ гэдэг.
Тэнгис Шишгэтийг өгсөөд Зайвраа эмгэний тухай ярьж болно. Дархадын 7 чавганцын нэг Харын хар тэнгэрийн татаас. Ёох гэм бэл...ёох гэм бэл...
-Өнөө Дува чинь шал согтуу юм ирж явна гэсээр ээж энэ тэндээ шинэхэн цас болсон хэдэн хуурай гишүү хормойлсоор орж ирэв. Харин аав “Санаа нь зөв, сав нь бүтэн хүн бол балгаж л баймаар өдөр байна даа” хэмээн ээж рүү харж нүдээрээ инээмсэглэнгээ зангидаж суусан ногтоо зүүн орны хөндий доогуур түлхлээ.
13 дугаар зуун буюу Чингис хааны бага залууд Дархад аймгийн Бадай, Хишлэг хоёр ирж хаандаа шадарлан үтгэдэг байжээ. “Дархад” гэдэг нь Дархан эрхтэй хүмүүс гэсэн үгнээс гаралтай гэдэг.
Дархад нутагт нутаглаж байсан иргэдийг Манжууд Сэлэнгэ нутгийн Хараа, Ерөө гол дагуу нутаг заан цөлөлж байжээ. Тэнд очсон Дархадуудын цаа, мал нь тогтож суурьшихгүй, хүн ард нь нутгаа санацгааж хэцүү байж гэнэ. Отгийн ахлагч гурын арьсыг битүү өвчин хийсэн хийсгэл дээл, гурын эвэртэй малгайгаа өмсөөд гөрөөсний годон гутлынхаа түрийнд булга түрийлэн Богд эзэн хаанд очиж гэнэ. Отгийн алагч Богдын өргөөнд ороод хагсуурган гаансаараа тамхилж, гутлынхаа түрийнээсээ булга гарган өгч хэлэхдээ:
“Унагатай хүү унагаа хаяад нутаг буцаж байна.
Хүүхэдтэй хүүхэн хүүхдээ хаяж гүйж байна” хэмээн үнэн учраа хэлсэнд, Богд хаан:
“Тэгвэл бүгд нутаг буцаж шавь болтугай” хэмээн нутаг буцах зөвшөөрөл өгсөн гэдэг.
Монголын Чингис хаан албат Ойрад буриадын гарвалтай Асуйхан удган Байгаль далайн эргээр явж байтал далайн эрэгт хөх бух цахран байхыг удган үзээд хүнтэй учрах жигт ийм юм байх ёсгүй бүлгээ. Бурхан тэнгэрийн дохио надад хувьт магад хэмээж удган эргүй агснаас бух лугаа тачаангуй үүсгэх гэж сэтгээд тэнд тачаангуй үүсгэв. Удалгүй удган жирэмсэн болж хоёр хөвгүүн төрсний их нь Буриадай, бага нь Хоридой хэмээх болсон ажээ.
Буриадай анд явж байтал уулын оройн жодоо модонд нэгэн охин явсаныг олж, гэргийгээ болгов. Түүнээс хоёр хөвгүүнтэй болсныг ахыг нь Эхирид, дүү нь Булгад гэж нэрийджээ.
Эхирид найман хөвгүүнтэй болж. Түүнээс дэлгэрсэн үндсэн олон ястан овогтой болж, байгаль далайн тэр бие Эрхүү мужид Бирхалинс, Балканск, Иди олон тасаг буриад, Байгаль нуурын орчимд олон овог ястан болсон байна.
Хоридайн үр сад нь сүүлд Монголоос дүрвэж ирсэн олон ястан овогтонтой холилдсон аж.
Эхиридийн найман хүүхэд, Булгадын зургаан хүүхдүүд одоо хүртэл “Бух ноён аав, Будан хатан эжий” хэмээн сүүгээр цацал өргөн тахиж мөргөдөг ёс үүссэн байна.
Амгалан хэмээх дөч эргэм настай эрийн ходоод хэдэн жилийн өмнөөс өвдөж эхэлжээ. Түүнд яваагүй эмнэлэг, уулзаагүй эмч оточ байхгүй. Бүгд л нэг нэг өөр онош хэлнэ. Заримынх нь онош хоорондоо таарна. Тэдний хэлсэн оношийн дагуу эмчлүүлж баахан эм тан уусан боловч өвчин нь түр намдаад дахин хөдөлж тэсэхийн аргагүй өвдөн зовооно. Энэ дашрамд хэлэхэд эмч болгон нэг онош хэлэн өөр өөр эмчилгээ хийн хүний эрүүл мэндээр тоглож “Туршилтын туулай” болгож байна.
Эрчимтэй сэргэн хөгжиж буй бөө мөргөлийн эхэн үеийн хөгжил нь алдаатай оноотой ч байгаа нь мэдээж. Саарыг өгүүлэхийн өмнө сайныг нь ч дурьдах хэрэгтэй болов уу. Бөө мөргөлийн сэргэлт нь энэ цагийн хүмүүст шинэ мэдлэг, үзэл хандлагыг бий болгож, шинэ эрин цагт амьдрах үүдийг нээж өгч байна. Энэ цагийн хүмүүс хорвоо ертөнцөд зөвхөн бид амьдардаггүй бөгөөд үл тасрах гинжин хэлхээнд үргэлжилдэг болох тухай түүнчлэн оюунлаг мөн чанарууд мөнхөд оршин эргэх холбоогоор өөрсдөөс доош хөгжилтэй оюун санаатангуудад дэмжлэг үзүүлдэг тухай, хүн бид хорвоо ертөнцийн тухай өрөөсгөл бодол, төөрөгдөл, оюун санаа, сэтгэл зүрхний төгс бус байдлаас хамаарах үйлийн үрээ эдэлдэг болох тухай олон үзлийг хүлээн зөвшөөрөх болов. Түүнчлэн олон хүн тэнгэрлэг мөн чанар, ёс суртахууныг эрхэмлэн дээд тэнгэрийн ивээлийг хүртдэг болжээ. Өөр чухам ямар ололт дэвшил ирснийг цаг хугацаа харуулах нь мэдээж.
ФОТО
ВИДЕО
