Уншиж байна...

Монголын түүхнээ 13 дугаар зууны сүүлийн хагаст нэр нь үлдсэн түүхэн томоохон хувь хүмүүсийн нэг бол хан хүү Хайду юм. Чухамдаа Өгөдэй хааны их хатан Дөргөнэгийн тавдугаар хүү Хашийн ганц хүү нь Хайду бөлгөө. Хайду 1235 онд төрж, Чингис хааны орд өргөөнд өсөж торниод, Өгөдэй хааныг нас барсны дараа Мөнх хааны дэргэд алба хашиж байхдаа эр цэрэг болон төлөвшиж, Бат хааны удирдаж, Чингисийн угсааны 13 хая хөвүүн оролцсон, орос болон зүүн европод явуулсан аян дайнд оролцох болжээ. Орос нутагт тэрбээр Сүвээдэй баатар, Бурундай жанжин нарын цэрэг дайны гарамгай үйл хэрэгт газар дээрээс нь суралцан улмаар орос орныг өвдөг сөгтгөсөн монголын морин цэрэг зүүн болон төв европод нэвтрэн ороход Байдар ханы хамт монголын нэг замын цэргийг ахлан Полыпид дайран орсон байна. Тэдний өөдөөс Польшийн гурван арми сөрөн байлдсан ч гурвуулаа хиарч сүйртлээ цохиулав. 1241 оны гуравдугаар сарын 24-нд буурал эртний түүхт польшийн Краков хотыг эзлэн түйвээгээд, 4 дүгээр сарын 08-ны өдөр Байдар, Хайду нар цэргээ Лигницийн дэргэд төвлөрүүлээд герман, польшийн цуутай рыцариудыг тосов.

 


Хүнд зэвсгээр өвч тоноглогдсон рыцариуд эхлээд тактикийн амжилтад хүрч тулалдаанд түрүүлэн орсон Байдар ханы цэргийг ихэд шахан ухраасан боловч энэ үед отолтонд хүлээж байсан Хайдугийн түмт тэдний хажуу боорнөөс хаман цохиж, бүрмөсөн сүйрүүлсэн байна. Эндээс Хайду өөрийн удирдсан цэргийн нэг хэсгийг умар зүг илгээхэд Литовын нутагт цөмрөн орж, өөдөөс нь сөрж байлдсан Литовын цэргийг бут цохиж, улмаар Дорнод Пруссын эсэргүүцлийг нуга даран Померан, Өрнө Полылоор дамжин Лигниц рүү буцаж ирэв. Тэд үүргээ биелүүлжээ. Умард зүг Балтийн далай хүртэлх нутагт монгол цэргийн хоёр жигүүрт заналхийлэх ганц ч дайсан этгээд үлдсэнгүй.

Энэ үед байлдах чадвартай цорын ганц цэрэг нь Саксон, Тюрингэд төвлөрч байсан боловч Хайду дайсан этгээд өөрсдийг нь амдаж буй өрнө зүг давшилгүйгээр өмнө этгээд рүү огцом эргэж, Моравид цөмрөн оров. Гэнэдүүлэх энэ арга бүрэн зөвдөж гар хоосон Морави тэдний хялбар олз болсон агаад харин Саксоноос Венцел ваигийн удирдсан цэрэг Морави хүрэх гэсээр байтал тэрхүү баян чинээлэг орон бүрэн түйвээгдэж цэцэглэн хөгжиж байсан Трогшау, Нойштадт, Фройдэнтал зэрэгхотууд эзлэгдэн тоногдов. Эндээс Хайдугийн монгол цэрэг Унгарт хүрэлцэн очиж, Баттай нийлжээ. Энэ үед Өгөдэй хаан нас барсан мэдээ ирсэн тул их цэргийг гэдрэг буцаах шийдвэр гаргасан билээ.

Европт хийсэн дайны дараа их хааныг суурьт залах ёслол олон жилээр ужигран саатах болж Гүюг хааны богино хугацаанд төр барьсны дараа Өгөдэй, Цагаадайн удмьщхан Мөнх хааны эсрэг бослого гаргаж үй олноороо баригдан цаазлагдан хороогдоход Хайду Европт хийсэн аян дайнд оролцож, Лигницийн тулалдааны баатар хэмээн өршөөгдөж, Тарвагатайн нуруу хавиар нутаглах болж, нэг ёсондоо нутаг заагдсан гэдэг. Хайду эхлээд олон цэрэг, албат иргэнгүй байв. Гэхдээ ухаалаг, авьяаслаг бас зальжин хүн байсан тул бүхнийг амжуулж энд тэндээс хэдэн зуугаар цэрэг цуглуулсаар эцэстээ ихээхэн хүчтэй болжээ. Хубилай хаан хятадад аж төрөн өмнөд хятадыг эзлэх гэж дайтсан, нутаг алсадсан зэрэг нь Хайдуд бие даан үйл ажлаа хэнд ч захирагдахгүй явуулах таатай боломжийг олгожээ. Хайду өөрөө хүчирхэг цэрэгтэй болоод зогсохгүй Алтан ордны улсын эзэн ноёдтой холбоо тогтоон, тэдний дэмжлэгээр Цагадайн улсын зарим хэсгийг эрхшээлдээ оруулжээ.

Тэгээд хууль бусаар хаан ширээг эзэлсэн, нийслэлээ Хархорумаас шилжүүлж хятадын хогод өргөөлөх болсон, улсын нэрийг хятад үгээр өөрчилсөн зэрэгт Хубилайн үйл ажиллагааг эхнээсньэсэргүүцэнтэмцжээ. Зүчи, Цагаадай, Өгөдэй удмын олон хан хөвүүд энэхүү тэмцэлд биеэрээ, сэтгэлээрээ, цэрэг зэвсгээр дэмжин тусалж байсан учир Хайду хүчийг олон, хятадын олон сая хүн амтай, хүчирхэг эдийн засгийг гартаа оруулсан их гүрний эзэн Хубилайн эсрэг 30 гаруй жил тэмцэн тэсэж чадсан билээ.Хайду ухаалаг хүн учир хүчирхэг хаан Хубилайтай тэмцэхийн тулд бас хүчирхэг улс Зүчийн удмын эзэн Бэрхийг түшжээ. Бэрх, Хайду нар Цагадайн улсын эзэн Алгуйг юун түрүүн дарж авахыг эрмэлзэв. Үнэндээ бол Хайду Алгуйтай тэмцэхээс аргагүй байв. Учир нь Их Монгол гүрний хаанаар албан ёсоор өргөмжлөгдөж гарсан Аригбөхийг Хубилайтай тэмцэж ялагдахад голлон нөлөөлсөн хүн бол Атгуй юм. Алгуй нэг ноёноороо цэргээ толгойлуулан Хайдутай тулалдуулахаар явуулсанд ялагдан жанжин нь амь үрэгджээ. Дараа нь Алгуй ихээхэн хэмжээний цэрэг удирдан байлдаад ялж чадаагүй ч Хайдугийн хүчийг нилээд сулруулсан боловч 1264 онд өөрөө нас барав. Бэрхийн дараа Алтан Ордны хаан ширээнд суусан Мөнхтөмөрийн үед Хайду ихээхэн хүчирхэгжсэн бөгөөд түүний амьдралтай холбоотой хэд хэдэн чухал үйл явдал болжээ. Юуны өмнө Цагадайн улсын эзэмшилд байсан Долоон гол орчмын нутгийг Хайду 1266 онд эзлэн авсан юм.

Хубилай хаанаас Хайдуг дарах зарлиг авсан Борак Цагадайн улсын хаан болмогцоо Хайдугийн эсрэг цэргээ хөдөлгөн байлдаж эхлээд нилээд амжилт олсон боловч сүүлд нь Алтан ордны хаан Мөнхтөмөрийн илгээсэн цэргээр хүчээ сэлбэсэн Хайдуд цохигдон ухарчээ. Эцэстээ Борак, Хайду, Мөнхтөмөр нарын тавьсан найрамдлын болзлыг хүлээн авч Хубилайн эсрэг чиглэсэн Таласын хурилдай гэж түүхэнд нэрлэх болсон үйл явдлыг зохиох эхлэлийг тавьж чадсан байна. Улмаар Боракийг нас барсны дараа Цагадайн улсыг бүрэн эзнээр Хайду өөрийн төлөөний хүн болох Дуваг суулгаад Хубилайн эсрэг шийдвэрлэх тэмцэлдээ оров. Тэрбээр өөрийгөө монгол төрийн өв уламжлалыг хууль ёсоор залгамжлан үргэлжлүүлэгч хэмээн үзэж Хубилайн эсрэг явуулсан байлдааны арга тактикийг урьдын монгол аймгуудын толгойлогчдын Алтан улсын эсрэг хийсэн аян дайны үеийнхтэй яг адил болгожээ. Тэрбээр өөрийнх нь болон, хань хамсаатных нь улс залгах Туркестаны уудам тал, Алтайн их уулсын ам, салаабүрээс нэрэг цуух цуглуулж Хубилайн гүрэнд довтон оржээ. Энэ үед тэрбээр өөрийг нь даруулахаар явуулсан хан хүү Номгоныг олзлон, Ляодуны захирагч Наяа ноёныг холбоотон болгож Хубилайн эсрэг бослого гаргуулж дөнгөсөн нь түүний үйл хэргийг амжилтанд хүргэж ч болохоор байдал үүсгэв.

Тэгэхэд нь Хубилай мөнөөхөн дээр үеийн Алтан улсын хаад монгол аймгуудын эсрэг хэрэглэж байсан аргыг ашиглаж урьд зөвхөн сэргийлэх ангиудыг их хэрмийн дагуу явуулан дайтуулж нүүдэлчин аймгуудыг бүслэн байлдцаг байсан бол Хубилай цэргээ Алтайн онгон зэлүүд уулс тийш хөдөлгөсөнгүй. Харин Хайдугийн улс орныг цэргийн ангиудаар бүслэн хаахад Хайду бүслэлтийг сэт цохин гарч ирэх тэр цагт л их цэргээ хөдөлгөжээ. Ингээд хятад болон түүний омголон догшин нүүдэлч хөрш хоёрын хооронд эртнээс тогтсон нөгөө л хуучин харилцаа дахин сэргэж, хятадын хил хязгаар Алтай хүртэл тэлэн нүүдэлчдийн довтолгоо одоо эзэнт гүрний чухал төвүүдийг хүрч чадахаа нэгэнт больсон мэт болжээ. Монголчууд суларсангүй харин монголчуудын захирч байсан хятад орон хүчирхэгжиж ирлээ. Хайду нэгэн удаа буман морьт цэрэг гарган байлдсан ч монгол нутагтаа бүслэгдэн цохигдсон нь дайсан этгээд нь урьдын хятадын нөгөөх л хөдөлж адсан дорой цэрэг бус, харин өөрийнх нь цэргийн нэгэн адил хүчтэй, гэхдээ илүү сахилгатай, илүү зэр зэвсэгтэй явган цэрэгтэйгээ байлдааны үйл ажилагаагаа тун ухаалгаар хослуулсан эрэмгий монгол морин цэрэг байсантай холбоотой юм.

Урагш довтлон орох, арагш ухрахад ч богино жад илдээр зэвсэглэсэн явган цэрэг морьтон цэргийн ард явж тулалдааны өмнө амсхийж хатгалдааны үед дайсны морьдыг устгах болжээ. Хэдийгээр ийнхүү олон удаа тулгаран байлдаж заримдаа найрамдал тогтоон түр эвлэрэх зэрэг янз бүрийн арга мэх хэрэглэсэн ч их хаан Хубилай амьд сэрүүн үедээ Хайдуг дарж дийлэлгүй, өөрөө ертөнцийн мөнх бусыг үзсэн байна. Харин түүний дараа гарч ирсэн Юань улсын их хаан Төмөр удаан хугацаанд бэлтгэж байгаад их цэрэг хуримтлуулан, Хайдуг довтолжээ. Цагадайн улсын эзэн Дува Хайдуд туслахаар эрмэлзсэн боловч хоцорсон байна. Тэд тулалдаад Хайдуг дийлэн ухраасан байна. Гэвч хоёрдахь өдөр Харалтугын орчим тулалдаанд Хайду гэнэт өвдсөн учир цэргээ аван ухарч, нэг сарын дараа Тайхан нуур гэдэг газар нас баржээ.

Дэлхийн талыг эзэлсэн монгол эзэд сүүлдээ хятадад төвлөрсөн их гүрэн байгуулсны эсрэг тэмцэгч, тууштай эх оронч, хүчирхэг эзэн хаан Хайду ийнхүү 14 зууны эхэнд нас баржээ. Хайдут халуун эх оронч өвөг дээдсийн нэг гэж дурсан санах учиртай буй заа.

2013-01-16 17:10:58
Мэдээ оруулсан: undesten

Бусад мэдээ

Mar 12, 2024 90

МОНГОЛЫН ТҮҮХ

Баруун баннер

Баруун баннер

Calendar 2018

Mon Tue Wed Thu Fri Sat Sun
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31

Ханшийн мэдээ

Холбоо барих

 

  •  Баянзүрх дүүрэг , 1-р хороо , 22 дуаар байр , 22 тоот.
    Шуудангийн хайрцаг: Улаанбаатар - 49 дүгээр салбар, 922
  •  976-11-458654, Fax: 976-11-458654
  •  This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.
Та бөөгийн тухай мэдлэг хаанаас авдаг вэ?
http://www.zoofirma.ru/