Оросын хаант улсын нутаг рүү нүүсэн бүлэг монголчуудад анхаарлаа хандуулая. Халимагийн түүхийн тухай ном зохиолыг Г. С. Лыткина, А. М. Позднеева, Н. Н. Пальмова, Г. О. Авляева, У. Д. Душана, А. Г. Митирова, В. П. Санчирова, С. К. Хойта, У. Э. Эрдниева нар хятад, монгол, оросын түүхийн эх сурвалжид үндэслэн бичсэн байна. Монгол судлалын шинжлэх ухаанд халимагын түүх, хэл, соёл, ахуйг судалдаг халимаг судлалын салбар бий.

1556 онд Халимагчуудын довтолгоонд өртсөн тухайгаа Алты улс ордын захирагч Москвагийн хаан IV-р догшин Иванд мэдэгдэж байжээ. Ер нь Халимагууд Орос нутагт ирсэн цагаасаа эхлэн байнга аян дайн хийж, нүүдэллэн аж төрж байжээ. Халимагуудын хийсэн анхны томоохон аян дайн нь 1560 онд Ногайн Ордын нийслэл Бага Сарай (Сарайчика) хотыг эзэлсэн явдал байжээ. Халимагт тухайн үед хэд хэдэн нөлөө бүхийн цэргийн жанжин байв. Тэд тус тусдаа, заримдаа эвсэл болон цэргийн хүчээ зузаатган татар, орос, хасаг, Доны хасаг, дагестан зэрэг үндэстнүүдтэй тулалдаж байсан тухай түүхэн баримт бий. Оросууд Халимагуудыг хүлээн зөвшөөрсөн анхны баримт 1574 онд хамаарч байна. 1574 оны 5 сарын 30-нд IV-р догшин Иван хааны зарлигаар бухар, халимаг, казаны ордын худалдаачид Оросын Яков, Григорийн цайзад татваргүй наймаа хийхийг зөвшөөрсөн байна. Энэ нь Оросын түүхэнд анх удаа халимагуудын талаар албан ёсны баримт бичигт дурьдсан хэрэг юм. 1578 онд Халимагт буддын шашны ламаизмын урсгал түгэн дэлгэрч эхэлсэн байна. Тэр цагаас хойш Халимагийн нөлөө бүхий ноёдууд Түвдийн Лхас руу явж Далай ламаас хэргэм зэрэг, цол авч байжээ. 1591 онд Сибирийн хан Кучумын цэргүүд Ишим, Нор-Ишим голын орчимоос халимагуудын агтыг хулгайлсан тухайгаа бичжээ. Морио алдсан халимагууд Сибирийн хан Кучумын цэргүүдийн араас элдэн хөөж байжээ. Гэвч энэ хэрэг хэрхэн төгссөн талаар түүхийн баримт сэлт байхгүй юм. 1615 он гэхэд халимагчуудын олонхи нь буддын шашинтан болжээ. Мөн тэр жил дүрвэдийн Далай тайж, Зүүнгарын Хар-Хул, Шүхэр дайчин , торгуудын Хо-Өрлөг, Хошуутын Хүндүлэн, Убаши нар Түвдийн Лхас хотод боловсрол эзэмшихээр явжээ. XVII –р зууны эхний гучин жилд халимагийн олон өрх аймгууд Ижил мөрний эрэгт ирсэн байна. Халимагчууд ногайчуудыг Ижил мөрний баруун эрэг, цаашлаап Терек, Кубань, Крым, Бужак руу нүүхэд хүргэжээ. Ногайчуудын зарим нь халимагт дагаар орж, аажмаар уусжээ. Ногайчуудыг Доод Волга мөрөн руу нүүхэд нь Доны казакууд туслаж байжээ. Учир нь ногайчуудыг нутгаас нь хөөхийг Оросын эзэн хаан Доны казакуудад даалгасан байжээ. Аажимдаа халимагууд Оросуудтай зөрчилдөх болжээ. 1655 онд Оросын эзэн хаан халимагуудад хандан албан бичиг илгээж, өөрт нь үнэнч байхыг шаардсан байна. Оросын эзэн хааны бичгийг халимагууд гардан авч, хүлээн зөвшөөрч байсан боловч эцэст нь амлалтаа зөрчих тохиолдол гаргаж байжээ. Нүүдэлчин халимагууд энэ үед Доод Ижил мөрнөөс Каспийн тэнгисийн хойд хэсэг, өмнө зүгт Терек гол, хойд зүгт Самар хот, баруун зүгт Дон мөрөн, зүүн зүгт Яик (Урал) мөрөн хүртэл өргөн уудам газар нутгийг эзлэж байжээ. Аажимдаа халимагуудын эзэмшил газар багассан байна. Халимагийн эзэмшил газар нь багасаж байсан нь тэдний дотоод зөрчилтэй холбоотой байсан гэж Оросын түүхчид үздэг байна. Жишээ нь оросын хязгаарт ирсэн хойно Доод Волга мөрний эрэгт халимагын төрт улсыг анх байгуулсан Торгуудын тайж Хо-Урлюк Дөрвөдийн Далай тайж, Гуши хаантай муудалцаж, бүр зэвсэг барин тулалдаж байжээ. Энэ зөрчилөөс болж, эсвэл өөр ямар нэгэн шалтгааны улмаас торгуудын тайж Хо-Урлюк Доод Волга, Каспийн тэнгис рүү нүүж, тэндээ суурьшин амьдрах болсон байж мэдэх юм. Волга мөрний эрэгт нүүж ирсэн үе нь ойролцоогоор 1630-1632 он гэж түүхчид таамагладаг. Гэвч Халимагийн гол “гэр” нь Урал голын цаана байжээ. 1640 онд Торгуудын Хо-Өрлөг тайж, халимаг ноёдын хуралд оролцохоор Зүүнгар руу явж байжээ. Түүнийг буцаж ирсэний дараа халимагууд Поволжью орчимд амьдардаг бусад угсааныхан руу уулгалан дайрч дээрэм хийх болжээ. Хо-Өрлөг таалал төгссөний дараа түүний том хүү ШүхэрДайчин халимагийг захирах болжээ. 1645 Далай ламаас цол хэргэм авахаар тэрээр Түвдэд очсон байна. Энэ зуур 1646 онд халимагийн зарим жижиг ноёд Астрахань хотод очиж, оросын бүрэлдэхүүнд орох хүсэлт гаргаж байжээ. Оросууд ч халимагчуудын хүсэлтийг хүлээн авна гэж мэдэгдсэн байна. 1654 онд Шүхэр дайчин Түвдээс эргэж ирээд юуны түрүүнд Оросууд руу халдан довтолжээ. Шүхэр Дайчин, түүний хүү Пунцаг нар Зүүнгараас нүүдэллэн ирсэн монгол угсааны аймгуудыг нэгтгэж чадаж байжээ. 1672 онд Аюка төрийн эрх мэдлийг авчээ.Тэрээр өөрийн нагац Дугар, түүний хүү Цэрэн нарыг олзолж нутаг улсыг нь өөрийн болгожээ. Аюка халимагийн бусад аймгуудыг өөртөө нэгтгэж, эрх мэдлээ нэмэгдүүлсээр байлаа. Нэгэн удаа Аюкийн хоёр дүү нь хоорондоо муудалцжээ. Хоёр дүүгийнх нь нэг нь Хар тэнгисийн ойролцоо байгаа оросуудаас тусламж гуйсан байна. Гэвч Аюка хоёр дүүгээ ятгаж эвлэрүүлсэнээр барахгүй, тэд гурвуул хүчээ нэгтгэн оросуудын эсрэг дайн хийжээ. Азовын тэнгисийг эзэмших, мөн Крым орчимд байгаа овог аймгуудыг устгахад туслаач хэмээн Оросууд халимагийн Аюка хаанд 1674 онд хандсан байна. Гэвч Аюка хаан татгалзсан хариу өгчээ. Халимагууд, мөн тэдний харъяаны татарчууд оросууд руу байнга халдаж, дээрэм тонуул хийж байлаа. Энэ үед Оросууд Царицынагаас Астрахань хүртэл хэсэг бүлгээрээ зөвхөн усан замаар л явдаг болжээ. Хуурай газраар явах нь Оросуудад аюултай болсон байна. 1684 оноос Аюка хаан цэргийн хүчээ Урал голын цаана гаргав. Тэрээр Киргизийн кайсакууд, туркмен, мангышлакчуудыг эзэлжээ. Мөн дагестан, кумык, кабардин, кубанчуудтай байлджээ. 1690 онд Далай лам Халимагийн хаан Аюкад хааны цол, тамга илгээжээ. Далай ламын илгээмжийг авсан Аюка үүгээрээ Оросуудаас хараат бус гэдгээ нотлон харуулахыг зорьсон байна. 1696 онд халимагийн цэргүүд Азовын тэнгисийн авах дайнд оролцжээ.1697 онд Оросын эзэн Петр хаан хилийн чанад руу явахдаа Оросын хязгаар нутгийг хамгаалж байх хүсэлт тавьжээ. Үүний хариуд Оросууд Аюка хаанд их буу, жил бүр 20 торх дарь, 10 торх тугалга өгнө гэж амласан байна. Мөн Аюка хааны зөвшөөрөлгүйгээр халимагуудыг загалмайлахгүй гэж тохиролцжээ. 1709 онд Оросын эзэн хаан 1-р Петр олзны швед цэргүүдээр Оросын эзэнт улсын газрын зургийг зуруулжээ. Тухайн үед Оросын хөрш орнууд дотор ногоон өнгөөр Зүүнгарын хант улсыг тэмдэглэсэн байна. 1724 онд Аюка хаан нас барсаны дараа Оросын засгийн газар Халимагийн удирдагчийг томилоход хөндлөнгөөс нөлөөлөх гэж оролджээ. Оросууд Аюкийн нууц амрагаас гарсан Дорж Назаров хэмээх хүүг дэмжиж байлаа. Гэвч тухайн үеийн Халимагийн ихэс дээдэс хан ширээнд Цэрэн Дондогийг залсан байна. Халимагийн удирдагчийг томилоход нь Оросууд оролцох гэсэн нь ийхнхүү бүтэлгүйжээ. Дээрх үйл явдал Халимагуудын эгдүүцлийг төрүүлсэн байна. Ази тивд халимагууд манжтай тэмцэж байлаа. Харин Оросууд халимагуудад зэвсэг нийлүүлж байсан юм. 1727 оноос халимагууд Оросын нутаг руу дахин халдах болжээ. 1727 оны намаржин оросууд 60 мянган рублийн хохирол амсаж, 17 орос хүн олзлогдож, 15 орос алагджээ. Халимагийн довтолгооноос сэргийлэхийн тулд Астрахань хотоос Саратов хүртэл бүх хотод цэргүүдэд зориулсан завь бэлтгэжээ. 1729 онд халимагийн ихэс дээдэс Оростой байлдах эсэхээ шийдэж ядан байлаа. Гэтэл 1730 онд Халимагийн хан Цэрэн Дондогийг зорин Манжийн хааны элч төлөөлөгч ирж явна гэсэн мэдээлэл ирэв. Манжийн хааны төлөөлөгч Цэрэн Дондогт хааны титэм, богд хаан гэсэн цол өгөх гэж байгаа гэсэн сураг гарчээ. Үүнийг мэдсэн Оросууд Цэрэн Дондогт хааны титэм, цол урьтаж өгөх болжээ. 1731 онд Цэрэн Дондог Перс, Оттоманы Портуудтай харьцаж эхэлжээ. Оттоманы Портууд халимагийн эсрэг тэмцэл хийхээр завдахад нь Оросууд хамгаалсан байна. Гэвч хожим оросууд Оттоманы Порттой харилцаагаа сайжруулж чадсан тул халимагуудад хандан Оттоманы Портыг орхин явахыг санал болгожээ. Гэвч Халимагууд энэ саналыг хүлээн авсангүй. Үүний дараа Халимаг-Оросын харилцаа эрс муудсан байна. Оросууд Халимагийн улс төрийн амьдралд хөндлөнгөөс оролцох нь аажмаар нэмэгджээ. Ази тивд хүчирхэг болсон Манж улс ч Ойрадын тусгаар тогтнолыг үл тоомсорлох болжээ. 1759 онд Зүүнгарын эзэн хаан Даваач таалал төгсөв. Даваач хаан нас барсаны дараа Халимагийн сүр хүч, нэгдмэл байдал улам доройтож Оросын нөлөөнд бүрэн оржээ. 1825 онд Оросын засгийн газар “Халимагийн ард түмэнийг удирдах журам” баталжээ. Энэ дүрмийн дагуу Халимагийн асуудлыг Оросын гадаад хэргийн яам шийддэг байснаа больж, дотоод хэргийн яамны эрхлэх асуудал гэж үзсэн байна.
ХХ-р зуун
Орост хаант засаг унаж, Октябрийн хувьсгал ялсаны дараа Халимагийн ард түмэн өөрсдийн хувь заяагаа гартаа авч, төрт улсаа сэргээх оролдого хийсэн байна. Тэд шууд тусгаар тогтнол зарлах боломжгүй байлаа. Халимагт оросын нөлөө дэндүү их байсан тул бүрэн тусгаар тогтнолын асуудлыг угаасаа хөндөх боломжгүй юм. 1917 оны 3 сарын 25-нд Халимагийн язгуур угсаатан, сэхээтний төлөөлөл Астрахань хотод их хурал хийж Оросын түр засгийн газарт хандан өөртөө засах улс байгуулах эрх олгооч гэсэн бичиг үйлджээ. 1917 оны 7 сарын 1-нд Оросын түр засгийн газар “Халимагийн ард түмний талын муж” байгуулах шийдвэр гаргасан байна. 1920 оны 11 сарын 4-нд Астрахань, Царыцин, Ставропольийн губерн, Дон, Терк мужаас газар нутаг тасдан Халимагийн өөртөө засах муж байгуулжээ. Тэр цагаас хойш жил бүрийн 11 сарын 4-нд Халимагууд засаг төрөө сэргээсэн түүхэн өдрөө баяр ёслолын байдалтай тэмдэглэн өнгөрүүлдэг болсон байна. 1924 он хүртэл Халимагийн төв нь Астрахань хот байлаа. Хожим Элиста хот засаг захиргааны төв нь болжээ. 1935 оны 10 сарын 20-нд Халимагийн өөртөө засах мужийг Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Халимагийн Автономит Улс гэж зарласан байна. 1937 оны 6 сарын 23-нд Халимагийн Үндсэн Хууль батлагджээ. Гэвч дэлхийн 2-р дайны үед Халимагийн цэргүүд фашист Германы талд орж Оросуудын эсрэг байлджээ. Энэ нь Москвагийн зэвүүцэл, хорсолыг хөдөлгөжээ. Гэхдээ халимагийн морьт цэргийн нэг корпус Оросын Улаан Армийн талд орж, Германы эсрэг тулалдсан юм. Дэлхийн 2-р дайны эцэст Халимагаас 8 хүн ЗХУ-ын баатар цол хүртсэн байна. 1942 оны 8-р сараас 1943 оны 1-р сарын хооронд Халимагийн нутаг дэвсгэр дээр байлдааны ажиллагаа явагджээ. 1943 онд Халимагийн өөртөө засах орны нутгийг Оросын цэргүүд Германчуудаас чөлөөлөх үйл явц эхэлжээ. Дайны дараа В.И.Сталин Халимагийн өөртөө засах орныг татан буулгажээ. Халимагийн газар нутгийг Астрахань муж, Дагестан, Ростов мужид хуваан өгчээ. Халимагийн нийслэл Элст хотын нэрийг Степной гэж орос үгээр өөрчилжээ. 1943 оны 12 сарын 28-аас 12 сарын 31-нд халимагчуудыг нутгаас нь албадан нүүлгэж, Сибирь, Дундаж Ази, Казахстан, Алтай руу цөлжээ. Оросын тусгай албаныхан “Улус” ажиллаагааг Оросын чекист Б.З. Кобулова, И. А. Серова нар гардан зохион байгуулжээ. Энэ хэлмэгдүүлэлтийн улмаас Халимагуудын гуравны нэг нь амь үрэгдсэн юм. Энэ он жилүүдэд Халимагийн тухай дурьдсан бүх ном зохиол, баримт бичгийг устгаж байжээ. 1953 онд В.И.Сталин нас барав. Сталины дараа Оросын шинэ удирдагч нар Халимагийн талаар баримтлан бодлогоо зөөлрүүлжээ. 1957 оны 1-р сард Ставрополийн хязгаарын бүрэлдэхүүнд Халимагийн өөртөө засах мужийг байгуулах шийдвэрийг ЗХУ-ын Дээд Зөвлөл гаргажээ. Ингэхдээ өмнө нь Халимагийн нутагт тооцогдож байсан Лиман, Приволж дүүргийг Астрахань мужид, мөн Дагетаны мэдэлд 158 га талбай Хар газар үлджээ. Цөллөгт явсан хүмүүсийн хойч үе, үр садыг Халимаг руу эргэж ирэхийг зөвшөөрсөн байна. 1958 онд ЗСБНХалимагийн АУ-ын статусынг сэргээжээ. 1961-78 онд ЗСБНХалимаг АУ-ын тэргүүнээр ахмад дайчин, ЗХУ-ын баатар Б. Б. Городовиков ажиллажээ. 1985 онд Оросын удирдагч Горбачев зогсонги байдалд ороод байгаа эдийн засаг, нийгмийн амьдралд түлхэц өгөх зорилгоор өөрчлөн байгуулалт зарлав. Энэ нь эцэстээ ЗХУ задрах, коммунист дэглэм Орост нуран унах эхлэл болсон билээ. 1990 оны 12-р сард ЗСБНХалимаг АУ-ыг ЗСБНХалимаг Улс гэж нэрлэх болжээ. 1991 оны 4 сарын 26-нд “Хэлмэгдсэн ард түмнийг цагаатгах тухай” хууль баталжээ. 1991 оны 10 сарын 18-нд “Улс төрийн хэргээр хэлмэгдсэн хүмүүсийг цагаатгах тухай” хууль батлагджээ. Энэ хууль батлагдсанаар дэлхийн хоёрдугаар дайны жилүүдэд цөллөгдөж зовж шаналсан Халимагуудыг цагаатгах ажил эхэлжээ. 1992 оны 3 сарын 31-нд Бүгд Найрамдах Халимаг Улс ОХУ-ын бүрэлдэхүүнд байгуулагджээ. 1993 оны 4 сарын 11-нд Халимагийн анхны ерөнхийлөгчөөр К. Н. Илюмжинов сонгогджээ. 1993 оны 4 сарын 12-нд Халимаг ерөнхийлөгчийн засаглалтай бүгд найрамдах, өөртөө засах улсын статустай болжээ. 1994 оны 4 сарын 5-нд Халимагт шинэ үндсэн хууль баталжээ. 1995 оны 10 сарын 15-нд К. Н. Илюмжинов хоёр дахь удаагаа Халимагийн ерөнхийлөгчөөр сонгогджээ. Түүний бүрэн эрхийн хугацаа 7 жил. 2000 онд Путин ОХУ-ын ерөнхийлөгч болсоноор ОХУ-ын ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхэт төлөөлөгчийн албан тушаал Халимагт бий болжээ. 2005 оны 10 сарын 24-нд ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В. В. Путины шийдвэрээр К. Н. Илюмжинов Халимагийн тэргүүний албан тушаалд 5 жилийн хугацаатай томилогджээ. 2009 онд Халимагийн ард түмэн Оросын бүрэлдэхүүнд сайн дураараа нэгдсэний 400 жилийн ойг тэмдэглэжээ. Энэ ойд зориулан Оросын төв банк дурсгалын зоос гаргажээ. 2010 оны 9 сарын 28-нд А. М. Орлов Халимагийн тэргүүний албан тушаалд томилогджээ. Тэрээр 10 сарын 24-нд албан тушаалдаа орсон юм.
2011-12-02 11:58:07
Мэдээ оруулсан: И. Чулуунболд

Twitter