ФОТО
ВИДЕОМөнх тэнгэрээ шүтэн биширдэг ард түмэн, Монголчууд бид дэлхийн хэмээх түүхэн үйл явцтай салшгүй явж ирсэн ард түмэн. Энэ бүхэн эртнээс өнөөх хүртэл өвөг дээдсийн туулж ирсэн баатарлаг, бахархам түүхтэй салшгүй холбоотой билээ. Бид яагаад бусдаас илүү түүхтэйгээ холбогддог вэ гэхээр олон улаач нар ганц хариулт өгнө. Тэр нь онгод юугаа залах үед эрт эдүгээгийн олон үйл явдлыг өгүүлэх нь олонтой. Тиймээс бид, монголчуудын түүх бол дэлхийн түүх, хүн ам цөөтэй энэ үндэстэн дэлхийн хэмжээний их үндэстнүүдийн нэг гэдгийг доорхи түүхийн баримтуудаар гаргаж тавихыг хүссэн юм.
Эрт дээр үеийн Төв Ази, Монгол оронд амьдарч, түүхийн сурвалжид нэр тэмдэглэгдэн үлдсэн аймаг овгуудын дотроос анхных нь ди нар буюу эртний хятадаар тэмдэглэхдээ гал, нохой гэсэн хоёр дүрс үсэг нийлүүлэн бичсэн байна. Ди нар бүхэлдээ Монгол оронд оршин амьдарч байсны дотроос Өвөр монголд байсан хэсэг нь Умард ди, Цагаан ди гэх зэргээр ялгарч, их элсэн говиос хойш, Ар монгол дахь хэсгийг Умард Ди гэдэг байжээ.
Төв азийн нүүдэлчин ард түмнүүдийн түүх, түүний дотор Монголын ард түмний эрт үеийн түүхийг судлах ажил олон жилийн өмнөөс эхлэн археологичид угсаатны зүйч түүхчдийн сонирхлыг татсаар иржээ.
Дэлхийд өрсөлдөх чадвартай цөөхөн зүйлийн нэг нь үлэг гүрвэлийн баялаг олдвор, өв. Эдгээр олдворууд Монголоос Берингийн хойлоогоор дамжин Умарт америкт очсоныг баталдаг. Шинжлэх ухаан үлэг гүрвэлийн нүүдэл нэг чигтэй байдгыг нотолдог. Одоо манай эрдэмтэд хамтарч Түрүү Кембри үеийн 600 сая жилийн тэртээх Монголын үеийг судлаж байна. Өнөө хэр нь тайлагдаагүй нууц олон байна. Дэлхийн хэмжээнд одоогийн байдлаар илэрсэн олдворуудыг ангилвал 160 сая жилийн турш 7-8 бүлэгт хамаарах 400 гаруй төрөл, зүйлийн үлэг гүрвэл амьдарч байсныг тогтоогоод тэдгээрээс 70-80 зүйл нь Монголоос олдсон.
Энэ нь хүн төрөлхтөний таньж мэдсэн үлэг гүрвэлийн тавны нэг нь гэсэн үг1.Х.Цогтбаатар. Хууль бус малтлага бол монголчууд бидний цаг үеийн эмгэнэл. Өнөөдөр.2015.9.28.
Одоо цаг
Гэтэл Палентлогийн олдвор илэрдэг газарт 1990 оноос хойш мэргэжлийн бус хүмүүс ухаад сүйтгээд хаячихсан. Хил давуулж наймалцсан одоо эргүүлж авчирч байгаа “Баатар”-ын яснууд нь нэг амьтных боловч нийлүүлчихсэн цуглуулга, Тийм зүйлээр үзмэр болгоно гэдэг хэцүү.
Чулуужсан модоо хилээр гаргаад худалдаад дууссан. Хожим араас нь хилээр гаргахгүй байх хууль гаргаж өнгөрсөн борооны хойно цув нөмөрсөн түүхтэй.
Монгол-Орос-Америкийн хамтарсан чулуун зэвсгийн шинжилгээний анги “Цахиуртын хөндий” зэрэг газраас хэдэн зуун мянган дурсгалыг агуулсан хуучин чулуун зэвсгийн доод үеэс эхлэн шинэ чулуун зэвсгийн үеийг хамаарах Төв Ази төдийгүй дэлхийд ховор нээлттэй сууринг илрүүлэн судалжээ. Мөн энэ үед холбогдох томоохон дурсгал нь Өмнөговь аймгийн нутагт дахь Оцон-Мааньтын бууц юм. Олдсон олон арван зэвсэг багажийн зүйлс нь нь хамгийн эртний шинжтэй бөгөөд 2европ, өвөр Ази, Африкийн мөн үеийн дурсгалтай адилсаж буй нь эрдэм шинжилгээний чухал ач холбогдолтой байна. Үүний зэрэгцээ 1960, 1961, 1964 онуудад өвөрхангай аймгийн Хар хорины сангийн аж ахуйн нутаг Орхон голын хойд дэнжид буй Мойлтын амны 4 соёлт давхрага бүхий палеолитийн үеийн сууринг малтан шинжилснээр Төв, Умард, Дорнод Азийн хэмжээнд нэн ховор дурсгал болох нь тодорхой болсон юм.
Рашаан хадны чулуун зэвсгийн суурингийн 1980, 1981 оны малтлагын явцад 8000 гаруй чулуун зэвсгийн зүйлс олдсон байна. Төв Ази (Монгол), Умард Азийн ( Сибирь) чулуун зэвсгийн өнөөгийн байдлаас үзэхэд Төв Азийн нутгаас эх авч урсах Обь, Ангар, Лена, Амар зэрэг Сибирийн гол мөрний сав нутгаар олонтаа олдсон дээд палеолитын бууц суурингийн чулуун эдлэлүүд нь Монголын мөн үеийн дурсгалуудтай адил байна. Энэ баримт нь тус орны нутаг дэвсгэрт оршин сууж байсан палеолитийн анчид дунд палеолитийн эхнээс эхлэн дээд палеолитийн туршид уул нуруудын хөндий, томоохон гол мөрний сав дагаж Сибирь зэрэг бусад газар оронд нүүдэллэн очсоныг гэрчилж байна хэмээн судлаачид үздэг юм. Говийн үлдцийн тархсан газар нутгийг үзэхэд тэр нь баруун зүгт Дорнод Памир, умар зүг Якут, дорно зүгт япон хуртэл тархсан байна. Өөрөөр хэлбэл, говийн үлдэц нь Сибирь, Якут, Чита муж,Тэнгисийн хавь нутаг, Камчата, Сахалин, Алеутын арлууд, Аляск, Японы дээд палеолит, Мезолит, түрүү неолитийн үеийн бууц суурингуудад өргөн тархжээ.Ийнхүү монголын Соёлын үндсэн гол хэрэглэгдэхүүн, Зэр зэвсэг дурьдсан газар нутагт тархсан нь Төв Азийн гүнээс Сибирь , Берингийн хоолойг дамжин Умард Америк, улмаар Японы арлууд хүртэл хүн нүүдэллэн очиж нутагласан буюу угсаатны шилжилт явагдсаны гэрч юм.2 2.ОУМЭ-ний IV их хурал, II боть, УБ., 1986,
Монголын чулуун зэвсгийн талаар гүйтцэтгэсэн томоохон ажлын нэг нь 1969 онд Дундговь аймгийн Гурвансайхан сумын нутаг ярх уулын дэргэдээс доод палеолитийн үед холбогдох гилбэр зэвсгийн соёлын дурсгал бүхий дархны газар нээсэн явдал билээ. Энэ дарханы газар нь Төв, Дундад Азийн чулуун зэвсгийн түүхэнд томохон байр суурь эзлэх дурсгал бөгөөд Монгол нутагт хүн анх нутаглах болсон хийгээд тус тусын палеолитын үүсэл хөгжлийн асуудлыг судлахад онол практикийн чухал ач холбогдолтой юм.
1995-2000 онд А.П.Деревянко, Д.Цэвээндopж, Ж.Олсен нарын удирдсан Монгол-Орос-Америкийн хамтарсан чулуун зэвсгийн дурсгал судлах анги Баянхонгор аймгийн Цагаан агуй, чихэн агуйд палеолит, мезолитын соёлт давхрага бүхий суурингуудыг малтан судлахын хамт тэдгээрийн он цагийн хамаарлыг геологи, полеоботаник, радиокарбоны аргаар тогтоох ажлыг ОХУ, АНУ-ын лабораториудад гүйцэтгэж буй нь Монголын чулуун зэвсгийн судалгаанд нэвтэрч буй шинэ зүйл болсон.
Манай ард түмний өвөг дээдэс дэлхий дахины эртний чулуун зэвсгийн сонгодог соёлтой хэмээн алдаршсан франц, Испанийн нэгэн адил хуучин чулуун зэвсгийн дээд үеээс, өөрөөр хэлбэл 40-12 мянган жилийн тэртээгээс Төв Азийн нутагт өөрийн өвөрмөц урлагийн бүтээлийг цогцлон бүтээж, баяжуулан хөгжүүлж ирснийг дээр өгүүлсэн баримтууд харуулж байна.
Буган хөшөө бол монголын хүрэл, төмөр зэвсгийн эхэн үеийн гайхамшигтай дурсгал юм.Монгол улсын нутгаас 550 орчим, Өвөр Байгалийн нутгаас 20 гаруй, Саян Алтайгаас 20 орчим , Уулын алтайгаас 60 орчим, Казакстан дундад азиас 20 орчим , баруун тийш Оренбург муж Кавказ, Украйн, Эльба гол хүртэл нийт 10 гаруй олджээ.
1. 1А.П.Окладников. Оленные камни с реки Иволги. СА.
2. 2 С.Н.Вайншеин. история народного искусства Тувы. М.,1974. рис. 2,1.
3. 3В.Д.Кубарев .Древние изваяния Алтая. Новосибирск 1979 табл.4 Х-3
4. 4 З.С.Самашев Алма-Ата, 1992.стр 156.
Монгол нутагт хүрэл зэвсгийн үед амьдарч байсан овог аймгууд урлагийн гайхамшигт дурсгал буган дурсгал манай хөрш өвөр байгаль, Тува, Алтайд нилээн дэлгэрч баруун тийш Казакстан , дундад ази, Умарт кавказаар дамжин зүүн европ хүртэл тархсан байна.
1994-2000 онд Монгол-Орос-Америкийн хамтарсан “Алтай” төслийн хүрээнд явуулсан хайгуулаар Баян-Өлгий аймгийн Улаанхус, Цэнгэл, Ногоон нуур сумдын нутгаас 50 гаруй хүн чулуун хөшөөг үзэж тэмдэглэсний дотор урьд өмнө судлаачид олж үзээгүй хөшөө ч нэлээн байгааг тогтоожээ.1 В.Д.Кубарев, Д.Цэвээндорж. Новые камменние изваянния Монголсково Алтайя-Известия лабораторий и археологи.
Эртний түрэгүүдийн хувцас хунар, гэзэг үсний хэлбэр, зарим эдлэл хэрэглэл, гоёл чимгийн зүйлсийг тодруулан судлах гол нэгэн сурвалж нь хүн чулуун хөшөө юм. Эдгээр нь түүхэн тулгар сурвалж төдийгүй тэр үеийн дүрслэх урлаг, уран сайхны хөгжлийн төвшинг илтгэн харуулдаг . Ийм төрлийн дурсгалыг Алтай , Тува, Дундад азийн нутгаас Оросын эрдэмтэд их хэмжээтэй судлан тодорхойлж эрдэм шинжилгээний олон бүтээл нийтэлжээ.2.ОУМЭ-ний IV их хурал, II боть, УБ., 1986,
Манай улсын Баян-Өлгий, Увс зэрэг баруун талын аймгуудын нутгаар тохиолддог ба төдийлөн нарийн сайн судалж хараахан амжаагүй юм.Эдгээрийн жишээ болгон Баян-Өлгий аймгийн Сагсай сумын төвөөс 8.5 км зайтай Битүү хэмээх газарт орших хөшөө, мөн Ногоон нуур сумын төвд буй 2 хөшөө зэргийг дурдаж болно.
Дээрх хүн чулуудын хийц дүрслэл болон дэргэд нь байх байгууламжийн хэлбэр дүрс түрэгийн хүн чулууныхаас эрс ялгарч байна. Харин газар зүйн байршлын хувьд, түрэгийн хүн чулуу элбэг тархсан Баруун Монгол, Алтайн уулсаар байх ба Уйгур улын төв байсан Монголын төв нутагт огт тааралддаггүй ажээ.
Манай улсын Баян-Өлгий аймгийн нутагт орших олон км үргэлжилсэн хадны зураг бол зөвхөн монголд харж болох нэн эртний өвөг дээдсийн үлдээсэн хожим дэлхийд гайхагдах “дэлхийн түүхийн галарей” билээ.
Монгол орны нутгаас олдсон доод палеолитын үеийн хамгийн том дурсгал нь олон соёлт давхарга бүхий Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын нутагт орших Цагаан агуй юм.
Эдгээр нь хийсэн арга барил болон бусад бүхий л шинжээрээ Өмнөд ази, Европ, Африкын доод палеолитын ашэллийн хэмээх үед өргөн тархсан гилбэр ба үзүүр мэсэн зэвсгүүдтэй ижил байна.
Одоо цаг. Дээр дурьдсан дэлхийд гайхагдах түүхийн бүтээлээс Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын нутагт орших Цагаан агуй лецензийн найманд өртөж, агуй дотор тэсэлгээ хийж нурааж эхэлсэн харамсалтай мэдээ байна. Бид ийм зүйлийг Монголчууд төдийгүй хүн төрөлхтөний эсрэг хийж буй гэмт хэргийн хэмжээнд авч үзэх ёстой.
Монголын ард түмний эрт дундад үеийн түүхийг судлахад хаданд сийлж зурсан зураг чухал хэрэглэгдэхүүн болдог. Монголын хадны зургийн ангиллыг шинэчлэн хийсэн ба Ишгэн толгой Чандмань хар үзүүр, Рашаан хадны сийлмэл зургуудыг палеолитын үе, Зураагийн Улаан хадны төрлийн зосон зургийг неолитын үед, Цагаан салаагийн зарим зургийг хүннүгийн үед холбогдуулан үзэж насыг шинээр тогтоож судалжээ. Судалгаандаа үндэслэн “Монгол оронд мэзолитийн үед 15000-8000 жилийн тэртээ малыг гаршуулж эхэлсэн ба Монгол орон бол мал аж ахуй бие дааж үүссэн дэлхийн гурван том голомтын нэг” гэсэн дүгнэлтэнд хүрчээ.
Манай улсын 13 аймгийн 30 гаруй газраас олдсон хадны сүг зургийг багтааж нийтлүүлсний 20 гаруй нь анх удаа хэвлэгдсэн ганц сэдэвт бүтээл туурвижээ. Д.Дорж , Э.А.Новгородова нар “Монголын хадны зураг” зохиолдоо
Хойд цэнхэрийн агуйн зургийг Евразийн агуй ба хадны зургуудтай харьцуулан судлаж, дээд палоелитын үед холбогдоно хэмээн үзэж , улмаар “Урлагийн эхлэл түүний үндэс, анхны үүсвэр өрнө дахинд байсан шиг Дорно дахинд Төв Азийн гүнд байсан” гэж шинжлэх ухааны зарчмын дүгнэлт хийсэн өгүүлэл, тусгай ном нь манай ард түмний эртний соёлыг судлах, түүнийг дэлхий дахинд сурталчилах ажилд оруулсан чухал хувь нэмэр юм.2 А.П.Окладников. Центрально-Азиатский очаг первобытного исскуства. Новосибирск, 1971:А.П.Окладников. Утро исскуства.Л., 1967.
Х.Пэрлээ Рашаан хадны 400 гаруй тамгыг Монгол нутгийн 19 газрын хад чулуунаа сийслсэн 1000 гаруй тамга Ази Европын хээр тал нутгийн ард түмний дунд хэрэглэгдэж байсан олон зуун тамга түүнчлэн манай архивын материалд буй мянга гаруй тамгатай харьцуулан судалж ганц сэдэвт зохиол бичиж нийтлүүлсэн нь хадны зураг, тамга судлалд чухал ач холбогдолтой бүтээл болжээ.4 Х.Пэрлээ. монгол түмний гарлыг тамгаар хайж судлах нь.УБ., 1976.
Монгол нутаг дахь Түрэгийн үеийн хөшөө дурсгал судлах, сэргээн засварлах зорилготой Монгол-Туркийн хамтарсан төсөл нь Архангай аймгийн Хөшөө Цайдам дахь билгэ хаан, Куль Тегин жанжны болон налайх дахь мэргэн сайд Тоньюукугийн тахилын онгон зэрэг томоохон дурсгалыг малтан судалж сэргээн засварлах ажил гүйтсэтгэсэн байна.
Би шинжлэх ухааны байгууллагуудын Монгол Улсад явуулсан энэ олон судалгааны материалууд, нотолгоонуудыг дурьдсан нь Монголчууд харийнхантай нийлж, дэлхийн түүх, өвөг дээдсийн түүх рүүгээ улангасан дайрч буй эрин үед амьдарч байгаагийн хувьд өнөөдөр дээрх бүтээлүүд төрийн хамгаалалтад байгаа болов уу гэдэгт эргэлзэхэд хүрч, Та бүхэн монголын хамаг өнө эртний түүх дурсгалтай харьцдагийн хувьд өвөг дээдэс, онгон сайхан байгалиа хамгаалахад анхаарлаа чиглүүлэхийг хүсч байна.
Энэ сайхан нутгийг бид л хамгаална. Харийнхан хамгаалахгүй гэдгийг онцгойлон анхааруулж байна.
МБНЭ байгуулагдаад анхны нэгдсэн их тахилгаа Монгол Улсын баруун хязгаар Дэлхийн болон Манай өвөг дээдсүүдийн өлгий нутаг Алтайн арван гурван хайрханаас эхэлсэний цаад учир ийм байна.
Түүхийн жимээр аялсан Д.Жаргалсайхан
