(2012 он 4-р сард Хоёрдугаар хэсэг)
Нүүдэлчин овог, аймгуудын дунд төр улс, бичиг үсэг үзээгүй байхад эртний Хятадын түүх судар дээр дурдсан өвөг монгол угсааны гол овог аймгуудын нэрсийг бүрэн зөв биш ч гэсэн ойролцоо төстэй дуудлагаар нь тэмдэглэн үлдээсэн байдаг. Түрэг, Энэтхэг, АНУ болон Европын олонх улс оронд Хүннү нарын нэрийг гол төлөв “Хүн” хэмээсээр ирсэн нь үнэн байдалд илүү нийцэж байгаа юм.
Дайчин нүүдэлч Хүн аймаг овгууд ч гэсэн өөрийн зүгээс суурьшмал хятад улсад удаа дараалан довтолж хот суурин, газар тариалан, хүн амыг нь сүйтгэдэг байсны учир Хятадын төрийн эрх баригчид тэдэнд тийнхүү хэрцгий боол хэмээх хоч нэр өгснөөр хүн нар хятадын түүхэнд Хүннү, Сүннү гэж алдаршжээ

Академич Ринчен нар тэргүүтэй эрдэмтэд Хүн хэмээн бичдэг байсан боловч монголын түүхийн нэгэн боть зохиол, гурван боть, бага, дунд, дээд сургуулиудын сурах бичиг, гарын авлага, цөмд нь Хүннү2 хэмээн бичих явдал ягштал тогтсон энэ нэрээр нийтэд хэвшжээ.
Хүннү гүрний үед 36 аймаг, 99 овогтой болж олшрон хүчжиж эхэлсэн байна. Тэд аймгийн холбооны зонхилогчийг хан гэдэг байжээ.МЭӨ 3-р зуунд Төв азийн нүүдэлчин аймгуудын дундаас монголчууд бидний өвөг Хүннү нар анхны төр улсаа байгуулж түүхэнд тод мөрөө үлдээсэн. Хүннү нарын төр улс нь 300 гаруй жил оршин тогносон бөгөөд түүний дараа Төв Азийн улс төрийн тавцан дээр ноёрхлоо тогтоосон Сяньби, Жужан зэрэг монгол угсаатан улсуудын төр улсын эхлэл үндэс суурь нь болж өгсөн юм. X зууны эхэнд Хятан нар Төв азид өөрийн хүчирхэг төр улсаа байгуулж 200 гаруй жил оршин тогтнож байсан юм. Хятан нар, Хэрлэн Барс хот Баруун-Зүүн хэрэм, Өглөгчийн хэрэм, чинтолгойн балгас, Шаазан хот, Талын улаан балгас, Хар бухын балгас зэрэг олон хот сууринг Монгол нутагт байгуулж, мал аж ахуй, газар тариалан аль алинийг нь эрхэлж, гар урлалыг хөгжүүлж байжээ. МЭӨ 31 онд Хуханье шаньюн үеэс эхлэн Хүннүгийн шанюйн өргөө ордон нь Ар Монгол нутгийн зүүн хэсэгт, тухайлбал Богд хан уул, Баян улаан бүсэд байдаг болоод шанью түүний хатад, овог төрлийнхнийг нэгэнт Хараагийн Ноён ууланд оршуулдаг байжээ. Үчжүлыү-Жоди шанью Хараагийн ноён ууланд ихээхэн хүндтэй мэндтэй оршуулагдаад 1911 жил болсон нь Оросын эрдэмтэн П.К.Козловын археологийн шинжилгээний ангид илрэн олдсон байна.Түүний булш бунхнаас олдсон зүйлс Хуханьегээс эхлэн түүний дараах Хүннүгийн шанью тэргүүтэй сурвалжит язгууртан ноёдыг чухамхүү Ноён ууланд оршуулдаг болсныг нотлоод Монгол ба нийт Төв Азийн нүүдэлчдийн судалгаанд ихээхэн чухал хувь нэмэр оруулсан юм.
Ар Монголд 100 мянган өрх буюу 5-6 зуун мянган Умард Хүннү нар үлдээд бусад 100 мянга баруун тийш Жунгар, Казахстан, Барабын хээр талын зүг зайлан оджээ. Умард Хүннүгийн дотроос Хуйянь овгийн тэргүүтэй нэг хэсэг нь тийнхүү баруун тийш халин гараад Түрэг, Перс , Угро хэлтнүүдийн дунд орсон байна.Умард хүннүгээс гарагсдын ихэнх хэсэг нь Кангюй зэрэг Түрэг хэлтний дундуур дайран гарч Урал, Волга, Доны Угро хэлтэн овог аймгуудын тэнд очиж 200 гаруй жил болох зуур хэл яриа, удам угсааны талаар нэлээд хэмжээгээр ижилсэн Хүннү гарвалт Түрэг-Үгро голлосон Хүннү угсааны томоохон овог аймгууд болсон байна.
Тэдгээр Хүннү-Үгрө аймгууд 350 оны үест хүчээ нэгэнт сэлбэж аваад Алануудыг байлдан эзэлжээ.IV зууны 70-аад оны үест Баламбер (Баламир) тэргүүтэй Хүннү нар Дон мөрнийг гаталж Остготуудыг цохин баруун зүг хөдөлгөснөөр Зүүн баруун Европ дахь “Улс түмнүүдийн их нүүдэл”-ийг эхлүүлсэн байна.377 онд Хүннү нар Ромын эзэнт гүрний урд хилд тулж очжээ.Хүннү нар 396-397 оны үест Сири, Месопотамыг дайран өнгөрч, 420 оны үест одоогийн Унгар дахь Паннонийн хээр талд очиж суусан байна. Хүннү нарын төр улсын бүрдлийн тэргүүн Атилла (445-453) хааны өргөө ордон нь тэнд байсан бөгөөд чухам тэндээс бусад аймаг, овгуудыг эзэлж , Визант гүрнээр алба бариулж, Ромын эзэнт улстай нэгэн үе ана мана өрсөлдөн байжээ. Дэлхийн хэмжээний бидэнтэй холбоотой нэг түүх ийм байна.
Л.Н.Гумилевын цохон тэмдэглэсэнчлэн “Хүннү нар соёлын тэргүүний буухиа тэмдгийг алдар нэрээ мандуулагч өөр улс түмэнд гардуулан өгч чадсан юм. Юу ч боллоо яалаа ч гэсэн нүүдлийн соёлын эрчимт үе хэрэгжин биелсэн байв. Үүнд бас дэлхий нийтийн түүхийн өмнө Хүннү нарын байгуулсан хоёрдох гавьяа зүтгэл орших билээ. Хятадын зах хязгаар байсаар ирсэн юм шиг яригддаг Төв Азийн улс түмнүүдийг бүрэн дүүрэн чадвар, чадавхигүй хэмээн шагширдаг бэртэгчин үзэл санааг няцаахын тулд бид энэ асуудлыг ингэж дэлгэрэнгүй авч үзлээ, үнэн хэрэг дээрээ тэдгээр улс түмэн бол биеэ дааж, эрчимтэй хөгжин байсан билээ гэсэн маш зөв зүйтэй дүн шинжилгээ хийсэн байна.. Л.Гумилев “ каспи нуурын орчин тойрны мянган жил”3 мөн тэнд, тал 92
Хүннү нар тэнгэр шүтлэг бүхий бөө мөргөлтэй улс гүрэн байсан юм. Тэнгэрийн хүү хэмээгдэгч шанью хаан өглөө өргөө ордноосоо гарч ургах наранд мөргөл үйлддэг, орой үдэш саранд мөргөдөг байжээ. Хүннү нар нэн түрүү тэнгэр газар , өвөг дээдэс, онгон шүтээн, лус савдагт шүтэн мөргөдөг байжээ. Билгийн улирлын нэгдүгээр сард буюу цагаан сарын үеэр ихэс дээдэс, аймгийн зонхилогч цөөн тооны сурвалжит язгууртан нар Луут хот дахь шаньюйн өргөө ордны тахилгын сүмд цуглаж мөргөл үйлдэн, төрийн бодлого аливаа чухал хэрэгявдлын холбогдолтой зөвөлгөө хийдэг байжээ. Тавдугаар сард ихэс дээдэс, аймгийн зонхилогч, овгуудын ахлагчид цөм Луут хотод хуран цугларч өвөг дээдэс тэнгэр газар, онгон сахиусанд өргөл өргөж, мөргөл үйлддэг байжээ. 9-р сарын эхний нохой өдөр Лунцы тосгонд бүх нийтээр цуглаж тэнгэр тахидаг байжээ. Сар бүрийн могой, нохой өдрүүд ээлтэйд тооцогддог байжээ.
Хүннү нар уулсын эзэн савдаг, усны эзэн лус бас бус онгон шүтээнд шүтдэг байжээ.Түүнчлэн аливаа овог, аймгийн үүсэл гарвалтай холбоотой, түүнийг ивээн тэтгэгч тотем хэмээх амьтдыг онгон сахиус болгож шүтэн биширдэг байжээ. Чоно, марал буга, шонхор шувуу тэргүүтэй араатан жигүүртнийг шүтэн бишрэх амьтан шүтэх тотенизм тэдний дунд багагүй байжээ. Хүннү, Түрэг, Монголын аль алины тотем онгоны тоонд чоно дээгүүр байр суурь эзэлж байсан бөгөөд цөм уртын дуутай байсаар ирсэн. Түүнчлэн бас мод ургамал, хад чулуу, амьгүй бодисыг сүнс сүүдэртэй хэмээн шүтэх анимизм хэмээх бишрэл байсан.
Тэнгэр бол Хүннү улсын цорын ганц дээд шүтээн байсан боловч дэлхий ертөнц, өвөг дээдэс, газар ус гээд бас өөр олон янзын дэд шүтээн байдаг байжээ. Тэд бүхэнтэй шууд харилцдаг нь бөө, удган нар хэмээн тооцогддог байжээ. Бөө удгандаа хүннү нар маш ихэд итгэн биширдэг байсан бөгөөд тэдний бөөлж буух үедээ хэлсэн үг нь тэнгэрийн айлдвар, онгодын айлдсан зүйл хэмээн итгэгдэн бишрэгддэг байжээ. Бөө, удган нар онгон сахиустай харилцана, өвчтөнийг эмчилнэ, мэрэг төлөг үйлдэнэ, хувь заяа, ирээдүй төлвийг урьдчилан мэдэж хэлж өгнө, сайн сайхны ерөөл үйлдэнэ, муу муухай хараал зүхэл хийнэ, дайсны сүр сүлдийг дарж ялагдалд оруулахын тул ирэх зам дээр нь алсан ямаа газар доор булж хараал зүхэл хийгээд орхиж одох зэрэг янз бүрийн үйлдэл хийдэг байжээ. Тэнгэр шүтлэг, бөө, мөргөл нь Хүннү тэргүүтэй Төв Азийн нүүдэлчин малчин улс түнүүдийн соёл иргэншлийн амин сүнс, ёс суртахууны мөн чанар, дотоод агуулгыг илэрхийлэн илтгэгч байв.
Хүннү нар тахилгын сүмдээ алтан онгон тавьсан мэдээ байдаг боловч дийлэнх ихэнхдээ мод чулуугаар хийсэн онгодууд тавьдаг байжээ. Тэдгээр онгодыг тахидаг бөө, удган Хүннүд маш олон бөгөөд их хүч нөлөөтэй байжээ. Хүннү гүрэн 928 онд хувцасны тусгай хууль гаргаж байжээ.
Хятадын Хань улсын Уди хаан хүртэл Хүннүгийн хүчирхэг байдаг нь бөө удган нарт байж магад хэмээн үзэж, тэдэнд зориулсан тахилгын сүм бариулж байжээ. Түүгээр ч үл барам, Уди хаан тэдгээр бөө удганы ид шидээр Хүннүгийн хэдэн мянган модон хүн гарч ирээд Хятадыг сүйтгэж байна хэмээн зүүдэлж байсан тухай баримт хятад сурвалжид элбэг байдаг.
Эндээс бид нэг дүгнэлтэд хүрч болох юм. Тэр нь Хүннү нар мөнх тэнгэрийн шүтлэгтэй байхдаа чухамхүү дэлхийн түүхэнд нэрээ үлдээсэн төр улсыг байгуулжээ.
Хүннүгийн соёлын дурсгалд томоохон суурь эзлэх өөр нэгэн зүйл бол мал ба адгуусан амьтныг дүрслэх явдал байжээ. Ноён уулын булшнаас олдсон ширдэгт мал , ан гөрөөс, араатны дүрсийг их урнаар үйлдсэн байна. Тиймээс судлаачид ,,Хүннүгийн соёл бол эртний Монголчуудын соёл гэх бүрэн үндэс байна,, хэмээх дүгнэлтэд хүрсэн байна
1Г.Сүхбаатар. монголчуудын эртний өвөг.УБ., 1980. тал 150.
Ноён уулын булшнаас олдсон Хүннү хүмүүсийн гавлын яс нь цөм монголжуу төрхтэй байжээ. Оросын эрдэмтэн С.И.Рудэнкө Хүннүгийн холбогдолтой археологи-антропологийн баримтуудыг судалж үзсэний үр дүнд хүннү нарын хэлбэр галбир нь европжуу байтугай Угро, Түркүүдийнхээс ялгаатай, харин монголчуудынхтай адил төстэй болохыг ажиглан тодорхой дүн шинжилгээ хийсэн байна. Ноён уулын булшнуудын түүхэн нэг ач холбогдолын нэг нь энэ байна.
Хүннү нар заримдаа зургаан хошуу мал хэмээн ярьдаг байсны нэг нь сарлаг байжээ. Монгол сарлаг Түвэдийнхээс зарим талын ялгаатай бол Хүннү, Монгол, Киргис сарлагуудад өвөр хоорондоо илүү адил төстэй байдаг байна Энэ нь Хүннүгийн булшнаас олдсон сарлагийн яс монгол киркисийнхтэй үндсэндээ адил байдгаар нотлогдож байна. Ноён уулын булшны өөр нэг ач холбогдол энд байна.
Ноён уулын булшуудыг малтсан явдал Монгол орны археологийн судалгаа шинжлэлийн түүхэнд гойд содон хэрэг явдал болж, XX зууны археологийн их нээлтийн нэг нь болсон билээ.
Өнөөдөр зарим улсууд Монголын түүхийн зарим хэсгийг өөрийн түүхтэй холбон тайлбарлаж, дэлхийн түүхэнд томоохон үүрэг гүйцэтгэж ирсэн түүхийг өөрийн болгон өөрчлөх оролдлого хийсээр ирсэн. Чухамхүү түүнд үнэн зөв хариулт өгөх томоохон бүтээл, нотлох баримтыг манай эртний өвөг дээдэс үлдээсэн нь Ноён уул байгаа юм. Үүгээрээ Ноён уулын Монголын түүхэнд эзлэх түүхэн ач холбогдол оршиж байгаа юм.
Өнөөдөр энэ бүхнийг дурьдаж байгаа нь Монголын газар шороо бол бидний өвөг дээдсээс үлдээсэн юугаар ч солишгүй онгон нутаг төдийгүй хүн төрлөртөний үүсэл гарвалын нэг өлгийдсөн нутаг болох нь шинжлэх ухааны судалгаа бүтээлээр нотлогдож байна.
Тэгээд яагаад өнөөдөр Ноён уулаа газрын хөрснөөс арчиж, миний нутгийн түүхийг өөрийн нутгийн түүх болгон бичиж буй бусдад өгөөш бэлтгэх нь хэний бодлого вэ.
Одоо цаг. Дэлхийн хэмжээний төрт улсын түүхийг багтаасан Ноён уулаа хэдхэн тонн алтнаас болж устгах нь хэзээ нэг цагт хүн төрлөхтөний эсрэг гэмт хэргийн нэг болон дуурсагдах болно. Тиймээс Монголын “Тэнгэрийн улаач” нар анх удаа 2012 онд Ноён уулаа хамгаалах нэгдсэн их тахилгыг хийсэн нь монголчуудаа сэрээх гэсэн тэмцлийн эхлэл байсан. Тэмцэл дуусаагүй байна.
Бурхан Халдун уулыг Хиад боржигны өвөг Бодончарын үеэс тахиж, Чингис хааны үед Хамаг Монголын хийгээд Монголын их эзэнт гүрний Сүлд уул болгон тайж байжээ. Монголчууд тус хайрханыг "Хадун хайрхан" гэж нэрийддэг байсан бол сүүлд Буддын шашны нөлөөгүүр Бурхан гэдэг нэршил нэмэгдэж "Бурхан Халдун" болсон бөгөөд Буддын шашины нөлөөнөөс өмнө Монголчууд "бурхан" гэдэг үг хэллэг хэрэглэдэггүй байсантай маргахгүй бизээ. Монголын төр Бурхан Халдун хайрханыг “Монгол түмний “Үндэсний бахархалт хайрхан” гэж зарласан.
Хамаг Монгол Улсын хэзээний уламжлалт өлгий газар, тухайлбал Бурхан Халдун уул болон гурван мөрний эхэнд бусдыг бүү нутаглуултугай хэмээн онголон дархалж, хаадын шарилын орд бүхий ихсийн газар Их хориг гэх болсон. 1227 онд Их хааны шарилыг Хэнтий нурууны өвөрт Бурхан Халдун уулын Их овоо хэмээх газарт (Их сурвалж Olloo.mn) тээж авчран онголоод урианхан мянгатын ноён Удачи ноёноор Их хоригийг хамгаалуулж байсан байдаг.
Хэнтий аймгийн харьяанд орших энэ дархан нутагт эрх дураараа зорчих гадаадын жуулчдыг Улаанбаатар хотын захирагч өмөөрч байсан цаг саяхан. Тэгээд үр дүнд нь тэнд гадны хэн ч чөлөөтэй зөрчих хүний эрх чөлөөгөөр хангагдах болсон.
Одоо цагт. 2015 оны 6 дугаар сарын 23-ны өдөр Монгол Улсын зүрх уул БУРХАН ХАЛДУН-д “Тэнгэрийн Улаач” нар Мөнх тэнгэрийн ёслолоор хүндэтгэл үзүүлж бөөлсөн. “Онгод”-ын айлдварын дагуу Монголын Бөөгийн Нэгдсэн Эвлэлийнхэн нисгэгчгүй онгоц зэрэг иж бүрэн судалгааны техник бүхий Францын иргэд, тэдэнд хөлслөгдөн ажиллаж байгаа 20 орчим мотоциклтай монголын бүлэг хүмүүсийг илрүүлсэн байна. Тэднээс хайрханд хийсэн иж бүрэн судалгаанууд болон малталт хийсэн материалууд олж холбогдох газруудад өгөв.
Түүхийн жимээр аялсан Д.Жаргалсайхан.

Twitter