Уншиж байна...

Түрэгийн өвөг дээдэс Хүннүгийн нутгаас хойш Со хэмээх газарт нутаглаж байсан хэмээх тэмдэглэлийг баримтлан тэд ерөөс Алтайн нурууны хойт бие Бий голын орчимд нутаглаж байжээ гэж үзэх нь ч бий.

 

Дурьдсан газар нутагт МЭӨ 2-1 зууны үеэс Хүннүгийн засаглал тогтож байсан бөгөөд сурвалжид түрэгүүд нь Хүннүгийн нэг аймаг байсан гэдгийг онцлон тэмдэглэснээс үзэхэд Түрэгийн өвөг дээдэс нь Хүннүгийн бүрэлдэхүүнд ордог, тэдний нэг аймаг байсан нь тодорхой харагдаж байна. Ийинхүү жужаны захиргаанд орсноор түрэгүүд нь Алтайн өвөр биеэр нутаглаж төмөр хайлуулан боловсруулж Жужан нарт алба барих болжээ.Энэ үеэс тэдний овог аймгийг Түрэг хэмээн нэрлэх болсон ба хуучин нэрлэж байсан “Ашина” хэмээх үг нь тэдний ноёлох овгийн нэр болон үлджээ.энэхүү “Ашина” хэмээх үгийг монгол хэлний чоно хэмээх үг болох бөгөөд энэ нь түрэг угсаатан бүрэлдэн тогтоход өвөг монгол хэлт аймгийн ойролцоо нэлээд байсны илрэл гэж зарим эрдэмтэд үздэг байна Энэ нь өөрсдийгөө чоноос гаралтай хэмээн үздэг Төв Азийн нүүдэлчин Монгол-Түрэг угсаатны угийн нийтлэг домогтой нягт холбогддог юм.
Түрэгүүдийг нангиад сурвалжид нэрлэн тэмдэглэсэн “Туцзюе” хэмээх үгийг “Туркут” хэмээн тайлж тодруулсан ба энэ нь монгол хэлний олон тооны дагавар залгаж үүсгэсэн нэр бөгөөд энэ баримт нь анх энэ нэрийг монгол хэлт жужан нараас дам авч хэрэглэсний гэрч баримт хэмээн судлаачид үздэг ба тэд чонын алтан толгойгоор чимэглэсэн тугтай байсан нь чоно тотемтой байсныг гэрчилдэг. Энэхүү үзэл санаа түрэг угсаатны дунд нэн өргөн дэлгэрч оюун санаанд нь гүн бат шингэсний гэрч баримт нь Архангай аймгийн Их тамир сумын нутгаас олдсон Түрэгийн түрүү хаант улсын үед холбогдох Бугатын хөшөө хэмээх нэрээр алдаршсан согд, брахми бичигт пайлуур хөшөөний оройн чимэг дэх дүрслэл юм.Энэ нь хөшөөний оройн хэсэгт чонын бие товойлгон цоолборлож түүний доор хүний биеийн жижиг дүрс гаргаж чимэглэсэн байна. Үүнийг, өлөгчин чоно хүүхдийг тэжээн өсгөж түүнээс нь түрэг угсаатан үүсэн бүрэлдсэн хэмээн өгүүлсэн домгийн үйл явдлыг дүрсэлжээ гэж судлаачид үздэг. Түрэгийн хаант улсын эхэн үед холбогдох энэ хөшөө нь тэдний гарал үүслийн домгийг биет байдлаар дүрслэн үзүүлснээс гадна хөшөөний үсэг бичгийг согд болон зарим хэсгийг брахми үсгээр үйлдсэн байгаа нь түрэгүүд энэтхэг иран хэлт овог аймагтай нягт уялдаа холбоотой явж, тэдний соёлын ололт дэвшилтийг тусган авч, бурхны шашныг дэлгэрүүлж байсны нэгэн баримт болдог ажээ. Түүнчлэн Түрэгийн соёл үүсэн бүрэлдэхэд Угор, Самоед болон Монгол угсаатны нөлөө оролцоо байсан нь тодорхой болжээ.
Түрэгүүдийн баруун зүгт хийсэн аян дайныг Буман хааны дүү Истеми толгойлж Баруун тэнгис “Арал нуур”-ийн умард биеээр нутаглах, хионит, вар, огор зэрэг аймгуудийг эзлэн Ижил мөрөнд тулж очсон ба Урал хавийн тал нутгийг эрхэндээ оруулжээ. Тэрвээр “ябгу” цолыг хүртэж хаант улсын баруун хэсгийг захирах болсон нь улмаар Түрэг улс баруун зүүн хэмээн хоёр хуваагдахын эхлэл болсон юм.
Ийнхүү Түрэг улс нь 582-603 оны үед, Орхоны хөндийд төвлөрсөн Дорнод Түрэг, Дундад Азид төвлөрсөн баруун Түрэгийн хаант улсууд болон бүрмөсөн задарснаар барахгүй эдгээр нь дотооддоо мөн хямран тэмцэлдэж байжээ. Шаболио хаан (581-587) ор суумагц Монгол нутат байсан үеэл дүү Яньло, Далобянь нар урваж тус тусдаа бие даасан байна.
Түрэгийн хожуу хаант улс
Түрэгийн түрүүчийн бослого дарагдаад жил ч өнгөрөөгүй байхад Нангиадын эсрэг дахин том бослого гарч нэн эрчимтэй өрнөв.Энэ бослогыг Түрэгийн сурвалжит язгууртан Күтүлүг, Нанхиадын эрхшээлд хүмүүжин боловсорсон зөвлөх түшмэл Тоньюкук нар удирджээ.
Күтүлүгийн бослого эхнээсээ амжилт олсон шалтгаан нь тэрбээр бослогын эхлэл цаашдын явцыг маш нарийн төлөвлөн, өөрийн бодит хүчинд зөв зохицуулсанд оршино.
Күтүкүгийн байгуулсан улс нь Монголын төв нутагт Хангай уулын хавиар төвлөрч байжээ.
Түрэг улсын умард болон өрнөд хил хязгаар нь 699-708 оны үед Тагнын уул Алтай, Тарвагатай орчмоор байжээ.
Билгэ хаан, эцгийнх нь байгуулсан төр улс мөхлийн ирмэгт тулаад байсан хүнд хэцүү цаг үед хаан ширээнд суусан ажээ.
Ингээд Билгэ хаан, Куль-Тегин нар Уйгурыг довтолж бут цохисноор Токуз, Огузын аймгийн эсэргүүцлийг зогсоож, их хэмжээний олз омгийг олсон байна 718 оны зун Киданыг бут цохиж, Хянган хавийг дахин эзэллээ.
723-724 оны өвөл цаг Түрэгүүдийн хувьд тун хүнд хэцүү байсан бөгөөд зудад олон удаа малаа алдкээ. Хавар нь Огуз, татартай дахин байлдаж эхэлсэн нь өмнөх жилүүдийн ололт амжилтыг алдах аюул хүргэв. Асар их хүчин чармайлт гаргасан хүчинд босогчдыг дарж дотоод байдлаа төвшитгөж чадлаа. 72 онд Билгэ хаан Түвэдээс дэвшүүлсэн цэргийн холбоо байгуулах явдлаас татгалзсаныхаа шанд Хятадтай хилин худалдаа өргөтгөх боломж бүрдүүлжээ. Энэ үеэс эхлэн Түрэгийн хаанд жил бүхэн их хэмжээний торго бэлэглэх болжээ.
731 онд Куль-Тэгин нас нөгчив. Билгэ хаан ихэд гашуудан түүний дурсгалд сур төгөлдөр тахилын онгон байгуулсан ба энэ явдалд Хятадын хаанаас тусгай элч томилон илгээж гашуудлын үг хүргүүлэхийн хамт чулууч урчууд гаргад тахилын сүм цогцолж үзэмжтэй сайхнаар чимэглэн хөшөөний үг сийлүүлжээ. Билгэ хаан ч төдий л удаан насалсангүй, 734 онд шадар хүмүүсийнх нь нэг болох Мээйлүчжө гэгч хорлон алжээ. Хаан амьсгал хураахын өмнө хорлогчийг цаазаар өвч ураг төрлийнхнийг бүгдийг хүйс тэмтрэн устгаж амжжээ. Хятадын эзэн хаанаас энэ явдалд мөн л дээрхийн адил хүндэтгэл үзүүлсэн байна. Түрэгийн түүхийн энэхүү догшин ширүүн дуулиант он цагийн түүхийг бүтээлцэж явсан ах дүү хоёрын тахилын онгон эдүгээ Орхоны хөшөө Цаайдамын хөндийд он жилийн уртийг давж хадгалагдан үлдсэн нь өөрсдийн түүхээ өөрсдийн гараар туурвин үлдээсний биет дурсгал болон мөнхөрчээ
Билгэ хааны авч явуулсан арга хэмжээнүүд нь Түрэг улсыг түр зуур сэгээн эдийн засаг улс төрийн хүнд байдлаас гаргасан юм
Нэлээд хожуу үеийг хүртэл, Долоон мөрөн, Енисэй орчмын нутаг дахь руни бичгийн дурсгалыг хамгийн эртнийхэд тооцож байсан бол сүүлийн үеэс манай улсын Дорноговь аймгийн нутаг Чойроос олдсон нэгэн хүн чулуун дээр бичсэн бичгийг хамгийн эртнийх гэж үзэх болов Энэхүү дурсгал 688-691 оны үед холбогдох юм.Үүнээс үндэслэн түрэгийн руни бичиг нь төв Азид, тэр тусмаа Монгол нутагт анх үүссэн хэмээх үзэл баримтлал бий болжээ.Дурсгалуудын олдож байгаа байршил ч үүнийг нотолдог юм.Энэхүү бичиг 7 зууны хоёрдугаар хагаст үүсч улмаар 13 зууныг хүртэл хэрэглэгдэж байсан бөгөөд энэ нь аль нэг нутгийн чанартай үзэгдэл биш харин нийт түрэг овогтны тархан нутагласан бүх газар нутагт түгэн тархсан байжээ.
Эртний түрэгүүдийн хувцас хунар, гэзэг үсний хэлбэр, зарим эдлэл хэрэглэл, гоёл чимгийн зүйлсийг тодруулан судлах гол нэгэн сурвалж нь хүн чулуун хөшөө юм.эдгээр нь түүхэн тулгар сурвалж төдийгүй тэр үеийн дүрслэх урлаг, уран сайхны хөгжлийн төвшинг илтгэн харуулдаг. Манай нутагт одоо Түрэгийн үед холбогдох хүн чулуу 400 гаруйг илрүүлэн бүртгээд цааашид ч нэмэн олдох боломжтой. Ийм төрлийн дурсгалыг Алтай , Тува, Дундад азийн нутгаас Оросын эрдэмтэд их хэмжээтэй судлан тодорхойлж эрдэм шинжилгээний олон бүтээл нийтэлжээ.
Төв Азид ноёрхож байсан Түрэгийн хаант улс мөхсөний дараа түүний ор суурийг Уйгур улс эзэлж 8-9 зууны үед Монгол нутагт төвлөрөн засаглажээ.Уйгур нь мөн Алтай хэлний бүлэгт багтах Түрэг угсаатан юм.
Түүхийн жимээр хөтөлсөн Д.Жаргалсайхан

Бусад мэдээ

Mar 12, 2024 90

МОНГОЛЫН ТҮҮХ

Баруун баннер

Баруун баннер

Calendar 2018

Mon Tue Wed Thu Fri Sat Sun
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31

Ханшийн мэдээ

Холбоо барих

 

  •  Баянзүрх дүүрэг , 1-р хороо , 22 дуаар байр , 22 тоот.
    Шуудангийн хайрцаг: Улаанбаатар - 49 дүгээр салбар, 922
  •  976-11-458654, Fax: 976-11-458654
  •  This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.
Та бөөгийн тухай мэдлэг хаанаас авдаг вэ?
http://www.zoofirma.ru/