Уншиж байна...

VII-VIII зууны үед Хятан нарын аж ахуй нь ихээхэн өсч, малаас гардаг ашиг шимийг боловсруулах арга технологи нь урагшилж, улмаар нийгэмд нь шинэ давхраа буй болж байжээ.


Хятан нар буудалласан газартаа олон тэргээ тойруулан тавьж хүрээ үүсгээд, дунд нь буудаг байсан нь хожмын монголчуудын хүрээтэй адил юм.
VIII зуунаас Хятан нарын аж ахуй нь өсч дэгжихийн зэрэгцээ хүн ам нь олширсоор байж.Урьд н; тэд 10 аймагтай байсан бол IX зууны сүүлч үед Хятан 38 аймгаас бүрэлдэж байсан аж.
Хятан улс 936 онд Хятадыг дотолж, хойд зүгийн нь 16 муж улсыг эзлэн авчээ.Түүнээс хойш Хятан улс их гүрний шинжтэй болж, улсаа Их Ляо улс хэмээн нэрлэж, гүрний нийслэлийг байгуулж эхэлсэн байна.
Хятан гүрний дарлал мөлжлөгийн хүчрийг хүлээсэн Зүрчид аймаг 1113 онд бослого гаргаж, өөрийн нутгаа чөлөөлж, Хятанд гүрний зарим газар нутгийг ч эзэлж, улмаар 1115 онд Алтан улсыг сэгхийх завдал өгөлгүй довтолж, 50 илүү хотыг нь эзэлжээ/ 1118-1125 онд Алтан улс Хятадын Сүн улстай талцан хүч хавсран Хятан гүрнийг хоёр этгээдээс нь довтлон, нутаг газрыг нь жил жилд ахин эзэлсээр Хятаны Тяньцзо хааныг олзолж, 200 гаруй жил тогтносон Хятан гүрнийг мөхөөж, түүний газар нутаг ба хүн ардын үндсэн хэсгийг эзлэн захирах болжээ.
1125 онд Хятан улсын хаан нь Алтан улсад олзлогдсон, Хятан улс мөхсөн нь Елуй-Даши орхон, Туулын газарт цаашид удаан суух аргагүй болжээ.Чингээд тэр цэрэг, дагалдагсадаа авч баруун тийш хөдлөн, одоогийн Шинжааны Турфан хотын орчноор тэр үеийн Уйгурын нутгийг хүрэв.
Хар Хятан улс нь монгол угсааны аймгуудын үүсгэн байгуулсан Хятан улсын уламжлалыг залган, Дундад Азид тогтсон төр улс юм.
13 зууныы нэгэн муцульман түүхч Хар Хятаны тухай тэмдэглэхдээ, ;;Гүр хаан бүх Туркестанд хоёрхлоо тогтоож байв. Тэгэхдээ Гүр хаан өөрийн хүрдэггүй.Хүн ардаас татвар авах нь бага, харьяат улсын ван нарт хандахдаа энэрэнгүй, түүнд дагасан (ван) хүн бүрийн энгэрт нэгэн мөнгөн тэмдэг зүүж явдаг. Тэр н. түүний хараатын тэмдэг;; тын гэжээ.
Хятан нар нийгэм-эдийн засгийн хөгжлөөр урьдах Хүннү, Сяньби Жужан, Түрэг зэрэг аймаг улсуудаас нилээд ахиу байсны нэгэн адил , эдийн ба оюуны боловсрол нь бас давуутай болсон байжээ.
378
1110,1118 онд Хятанд их өлсгөлөн болж, хүмүүс модны холтос, хальс идэхэд хүрч байсан нь түүний эдийн засаг сүрхий доройтсоны шинж тэмдэг юм.Шивэй хэмээх ерөнхий нэрийн доор тэр үед гуч гаруй аймаг байсан бололтой. Тэднийг түрэг (VI-VIII зуун)-ийн гэрэлт хөшөөний бичигт, гучин Татар гэж нэрлэсэн байна. Өөрөөр хэлбэл, Шивэйн 30 аймаг, гучин татар гэдэг нь нэг зүйл аж.Шивэй нар Хятаны баруун хойд талаас хойд зүгийн ой хөвч хүртэл олон зуун км газрыг эзэмшин сууж байжээ.Шивэйн олон аймгийн дотор хожмын язгуурын монголчуудын өвөг дээдэс оролцож явжээ.Судлаачид Да Шивэй бол хожмын Тайчууд аймаг гэж үзсэн байна.Мөн Хар тэрэгт Шивэй нар Хятантай өргөн харилцаж явсан байна.Тэд 907 онд Хятанд эзлэгдсэн бөгөөд тэрэг, гэр тэрэг хийдгээрээ ихэд алдаршиж байв.Хар тэрэгт Шивэй нар Хятанд гэр- тэрэг хийх аргыг зааж өгсөн ажээ.
Улгу. Хэрлэн голоос урагш нутаглаж агсан гэнэ.Тэд бол хожмын Олхонуд аймаг бололтой. Нанхиад сударт, Олхонуд гэдэг нэрийг Улгу буюу ургу хэмээн хазгай тэмдэглэсэн байна..Улгу нар 10 зууны эхээр Хятан нарт эзлэгджээ.Хятаны эрх баригчид тэднийг эзлэн аваад, 3 хувааж, тус бүрд нь толгойлогч тавин захиргажээ.
Улянха(Урианхай) аймаг 909, 963 онд Хятанд бэлэг хүргэн, алба барьж байжээ. Тэд алаг гөрөөсөөр алба өргөсөн гэсэн нь ойн урианхад бололтой.Урианхад анх Хятан улсын үед түүхэнд нэр тэмдэглэгдсэн байна.Тэд нанхиад сударт, Кумоси буюу кумохи хэмээн нэр нь тэмдэглэгдсэн монгол угсааны аймагт анхандаа багтаж явсан бололтой.
Мэй-ли-зи (Мэргэд).Тэд чухам хэзээ Хятанд эзлэгдэн хараат болсон нь тодорхойгүй.1057 онд У-ду-вэн аймаг Хятанд тэмээ, мориор алба өргөж байсан нь Гурван Мэргидийн доторхи Удуйд Мэргэд мөн бололтой тэгэхээр 1057 оноос өмнө л тэд Хятаны хараат болсон байна.1096 онд тэд Хятаны эсрэг эсэргүүцэн тэмцээд ялагдаж байв.1097 онд Зүбү нар Хятаны эсрэг хүчтэй тэмцэж, тэднийг сүрхий шахамдуулах үеэр Мэргидийн ноён Хулуба бас хөдөлж, уугуул нутгаа эргүүлэн авахыг Хятанаас шаардаж, бас нутгийн бүтээгдэхүүнээр тэдэнтэй худалдаа хийхийг тулган байжээ.
Татар. 1005 онд есөн татар нар Хятанд алба өргөсөн байна. Тэр үеийн хятад сурвалжид, татар гэдэг нэрийн дор Тутукулиут, Алчи, Куйн, Биркуй, Терат, Камаши, Ниучи, Айрагуд, Буйургуд нараас бүрдсэн есөн татараас гадна Хамаг Монголчууд зэрэг зарим монгол аймгуудыг бас багтаан ойлгож, судар бичигт тэмдэглэсэн бололтой байна. Тиймээс тухайн үеийн нанхиад сударт гарч буй дада бую дадан гэдгийг хоёр янзаар ойлгож болно. Түрэг (VI-VII зуун) -ийн гэрэлт хөшөөний бичээсэнд 30 татар хэмээсэн нь Шивэйн 30 аймгийг хэлсэн гэдгийг өмнө нь тэмдэглэсэн билээ. 1124 онд Хятаны эрх баригчид татар аймгуудаас 50 000 цэрэг татаж байсан гэсэн нь гагц есөн татарыг заасан хэрэг хараахан биш бололтой.
Дэлэ. Энэ аймаг нь Олхонуд аймагтай зэргэлдээ Хянганы нурууны орчмоор нутаглаж явсан бололтой.Тэднийг бас заримдаа нанхиад сударт янз янзаар тэмдэглэжээ. Бүгд найман аймгаас бүрдэж агсан тул Дэлэгийн 8 аймаг ч гэсэн нь үзэгддэг. Хятаны эрх баригсад дэлэ нарыг тусгай аймагт хуваасангүй. Тэд Хятан нартай тэмцэлдэн, түрэмгийллийг нь эсэргүүцэх нь олонтой байжээ. Энэ аймгийн угсаа гарал нь тодорхойгүй. Уг аймгийн нэрийг тэмдэглэсэн Хятад үсгийн дуудлага, нутгийнх нь баримжаа зэргээс хөөж бодвол, дэлэ нар нь хожмын Жалайр аймаг байж магадгүй санагдана. Жалайр гэх нэрийн сүүлийн -р- нь олны нөхцөл бөгөөд үндэс нь Жалай юм. Хожим нь Жалайр нь 10 аймгаас бүрдэж байжээ. XI зууны эхээр жалайр нар Хятаны түрэлтэнд өртөн, баруун хойшлон, Хамаг Монголын нутагт орж иржээ. Тэгээд тэдний хүүхдүүд нь мангир, гогод зэргийг түүж идсээр Хамаг Монголын язгууртан эмэгтэй Монулун хатны морь уралдах газрыг эвдсэн шалтгаанаар зарим нь хядагджээ. Түүнээс болж Жалайр, Хамаг Монгол хоёрын хооронд тэмцэл үүсч, яваандаа жалайр нар ялагдан, тэдний өтөгү боол аймаг болсон гэдэг.
Онгуд. Энэ аймаг Хянганы нурууны баруугаар, Их цагаан хэрэмийн араар нутаглаж байжээ.Хятад сурвалжид тэднийг Шато буюу Цагаан татар хэмээн нэрлэж байжээ.941 онд тэд түгүхүний заримын хамт Хятаны шахалтанд өртөн, Хятадад дагахыг завдаж байв.
Монгол. Нанхиад сударт, VII-VIII зууны хэрэг явдалтай холбогдуулан Мэньү Шивэй гэх аймгийн нэр тэмдэглэгдсэн ажээ. Тэрхүү Шивэй аймгуудад хамаарч агсан Мэньу нь Монгол гэсэн нэрийн хазгай гэсэн үг ажээ. Тэр үед Мэньү Шивэй нар Далай нуур, Хөлөн нуур хавиар нутаглаж явжээ. Хятан улсын үед тэднийг Мэнгули хэмээх болжээ.Энэ нь монгол гэсэн үг гэдэг нь илэрхий.Тэд Хятаны нутгийн баруунаар зах залган оршиж, өвс, ус даган жилийн дөрвөн улиралд байнга нүүдэллэн мах, айргийг хүнсэндээ хэрэглэн, Хятан нартай арьс шир, үхэр, хонь, тэмээ, адуугаар худалдаа хийдэг байжээ.1087 онд Монгол улсаас Хятан улсын амар амгаланг асууж элч зарж байжээ.Энэхүү Монгол улс гэсэн нь хамаг Монголыг хэлж буй бололтой.1122 оны үед Монгол улс нь хятан нарт эцсийн түшиц хүч болж байсан гэж сурвалжид өгүүлжээ.
Элжигин. Энэ аймаг Хятан улсын үед төрийн засаг захиргааны байгуулалтаас үүсч буй болсон бололтой.Хятаны эрх баригчид өөрийн улсын харьяат болон хараат улс аймгуудыг хэсэглэн хуваагаад, хэсэг бүрийг тусгай төлөөний хүмүүсээр захируулдаг байсныг дээр өгүүлсэн билээ.Тийм төлөөний хүмүүс нь дотроо хэдэн зэрэг дэвтэй байсан бөгөөд хамгийн дээд тушаалтныг илижин (илицзин) хэмээдэг байж.Энэ илижин гэдэг үг нь угтаа элжигин гэдэг үгийн хазгай бичлэг бололтой гэж судлаачид үзэж байна.Илицзин гэдэг үгийг эхний -эл- нь өөрийн хүн, элгэн садны хүн гэсэн утгатай эртний алтай хэлний үг.Харин -жигин- нь эртний түрэг хэлнээ хан хүүгийн болон хааны гэр бүлийн гишүүдийн өргөмж нэр, өндөр зэрэг тушаалын нэрээр хэрэглэгдэж байсан тегин гэдэг үгийн сунжирсан хэлбэр бололтой.Энэ хоёр үг нийлэн хэвшээд, элжигин гэсэн үг үүссэн бололтой.Энэ нь илижин хэмээх албан тушаалтын агуулгатай ч дүйцэж байна.Хятан улсын хааныг төлөөлөн, тусгай аймгуудыг захирдаг, хааны ураг садны тэр хүнийг Хятан нар илижин буюу элжигин гэж нэрлэдэг байсан нь яваандаа түүний захирсан хараат хүмүүсийн нэр болон хувирсан аж.Монголын элжигин аймаг нь эрт цагт хонхирад, барга нартай нэг тамга хэрэглэдэг, гарлын холбоотой байсан аж.Энэ нь элжигин нар дээрх айимгуудаас голлон үүссэний гэрч байж болно.XI зууны эцэс XII зууны цагт элжигин нар одоогийн Монгол улсын нутгийн зүүн хэсгээр нутаглаж явжээ.
Дээр нэр дурдсан хэдэн аймгуудаас гадна Хятан улстай дээр үеэс харилцаж, түүнд захирагдаж явсан Диэ-лиэ-ди, Юань-цюай гэдэг хоёр аймгийн нэр сударт гардаг нь мөнхүү монгол аймгууд бололтой ажээ.Диэ-лиэ-ди гэдгийг зарим судлаач Монголын далуд аймагтай, нөгөөдөхийг нь ижи аймагтай дүйлгэсэн байна.
1012, 1015 онд Хэрлэнгийн дээд биед Шимали, Диэ-лиэ-диь, Юань-цюай гурван аймаг Хятаны эсрэг бослого гаргаад, Хятаны сайд Елюи Шилян тэднний бослогыг дарж, олон хүнийг хядсан байна. Дээр босогчдоос үлдэгсдийг Хэрлэн голын доод урсгалын газарт хоёр хот барьж, заримыг нь суулгажээ.Тэр хоёр хотын үлдэц нь өдгөө ч Зүүн хэрэм, Баруун хэрэм нэртэйгээр Монгол улсын Хэнтий аймгийн Мөрөн сумын нутагт Хэрлэн голын хойд хөвөөнд байна.
Дээрх гурван аймгийн хүн ам тэр хоёр хотод байсан Хятаны төлөөны сайдуудад захирагдан, зарим нь хотын дотор суун, гар үйлдвэрлэлийн ажил үйлдэж байжээ. Тэр үеийн Монгол аймгуудын эсэргүүцэл тэмцэл Хятан улсын хүчин чадлыг сулруулж байсныг тэдний сайдууд ч хүлээн зөвшөөрч байжээ.
XI зууны эхээр Хятан улсын дотоодод бослого тэмцэл олон гарсан байна.Тэр тэмцлийг дарахын тулд Монгол аймгуудаас цэрэг, мал татах нь нэмэгдэв, Энэ нь Монгол аймгуудын тэмцлийг улам өрнүүлж байжээ.

Түүхийн жимээр хөтөлсөн Д.Жаргалсайхан

Бусад мэдээ

Mar 12, 2024 90

МОНГОЛЫН ТҮҮХ

Баруун баннер

Баруун баннер

Calendar 2018

Mon Tue Wed Thu Fri Sat Sun
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31

Ханшийн мэдээ

Холбоо барих

 

  •  Баянзүрх дүүрэг , 1-р хороо , 22 дуаар байр , 22 тоот.
    Шуудангийн хайрцаг: Улаанбаатар - 49 дүгээр салбар, 922
  •  976-11-458654, Fax: 976-11-458654
  •  This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.
Та бөөгийн тухай мэдлэг хаанаас авдаг вэ?
http://www.zoofirma.ru/