Уншиж байна...


Тайсун буюу Тогтобухаа бол Чингисийн алтан ургийн удсын хүн бөгөөд тэр жил 30 настай байв.
Эсэн тайш, Монгол улсын хаан, жинон хоёрыг дараалан үгүй болгосны дараа өөрөө хаан суухын тул бэлтгэлээ шаргуу хийж эхэлжээ.


Эсэн өөрийгөө 1453 оны өвөл Монголын их хааны ширээнд суулгаж, Их Юан улсын Тэнгэрлэг богд хаан /Тянь Шэн/ гэж өргөмжлөгдөн оны цолоо “Тянь Юан” гэж тогтоогоод 1453 оныг Тянь Юаны тэргүүн он гэв.4 4 “Мин улсын судар”. Боть 328
Эсэн Монголын тархай бутархай байдлыг арилгаж, улс төрийн түр нэгдлийг бий болгоход оруулсан хувь нэмрийг түүх сударт нааштай үнэлж “дөчин дөрвөн хоёрыг нэгтгэсэн” гэж тэмдэглэхийн хамт энгийн иргэд, эрх мэдэлтнийг хүртэл хөнөөж эзэн хааныг хөөн зайлуулж, төрийн эргэлт хийж, хаан болсон болоч улс орноо удирдан зохион байгуулж чадахгүй, эсэргүүцлийн бай болж цохигдоод өштөн ардад хөнөөгдөж гутамшигтай төгссөнийг нуулгүй бичсэн байдаг.
Зорьсондоо хүрэхийн тул элдэв арга мэх хэрэглэхдээ харц ардаас эхлээд хаан жинонг хүртэл тэвчиж явсан. Эсэн, хань хамсаатандаа цохигдоод амь зулбан гарч аль нэгэн газар өлсч ундаасч яваад нэг айлд орж айраг гуйж уусан нь түүнд урьд алуулсан Юншээбү аймгийн бөх Сорсуны гэр байжээ.
Японы эрдэмтэн Вада Сэй Эсэнгийн үйл амьдралыг монгол, хятад сурвалж бичгүүдийн мэдээ сэлтийг харьцуулан судласан зохиолдоо Хүнүй, Завхан хоёр голын бэлчирт 1454 оны 8 сард Сорсуны хүү Богонд алагдсаныг нотолжээ.2
Эсэнгийн ноёрхол ийнхүү эцэслэсний дараа Ойрадын сүр хүчин буурч Зүүн Монгол нь сэргэх байдалтай болж эхэлсэн. 2 Вада Сэй. Мин дай Мэнгү ши.Лунь цзи. Шан ся /Мингийн үеийн түүхийн өгүүллийн эмхтгэл/ Дээд, Доод, Бээжин. 1988. Тал 291
Монголын улс төрийн бутралыг зогсоон, төрийн нэгдлийг бэхжүүлэх оролдлого
Монголд улс төрийн хямрал дахин даамжирсан нь
“Эрдэнийн товч”-д Эсэн хаан нас барсны дараа Тогтохбухын /Тотобуха/ хатан Самур хүү төрүүлсэн ба түүнийгээ Махахурхис /Махагүргис/ хэмээн нэрлэжээ. Махахурхисийг 7 настай байхад нь Самур хатан гартаа сэлэм барьж цэргээ удирдан Хүнүй Завханаас Ойрад руу дайлаар мордож их олз омог олж буцаж ирээд 1454-1455 оны хооронд Махахурхисийг хаан ширээнд суулгасан гэсэн байдаг. Энэ аян дайны үеэр Махахурхисийг үхэгт хийж явсан учир түүнийг Үхэгт хаан хэмээн нэрлэжээ.1 “Мин ши лу”-д мөн энэ аян дайны талаар дурдсан байдаг ба 1455 оны намар Махахурхис, Болай, Мулихай нар 40 мянган морьт цэргийн хүчээр Ойрадыг дайлав гэжээ. Дээр дурьдсан Болай, улихай нар нь тухайн үеийн Монголын ноёдын дотроос хамгийн нөлөө бүхий хүмүүс байв.
Болай тайш бол Эсэнг зайлуулсан Аллагтөөр чинсэнээс Эсэнгийн өшөөг авч түүнийг хороон өөрөө тайш хэргэмийг булаан авсан хүн юм. 1 “Эрдэнийн товч” Бээжин. 1987. Тал 188.
Гэвч хоёр орны хооронд эхэлсэн худалдаа арилжаа нь хэмжээ, нэр төрлийн хувьд хангалтгүй байсан учир монголчуудын дургуйцлийг төрүүлж Мин улсыг уулгалах шалтгаан нь болжээ. 1455 оноос Махахурхис хаан тайш Мулихай ваны хамт Хятадын эсрэг дайтах болж юуны өмнө Урианхайн гурван харуул руу довтолжээ.
Зарим нэгэн шууд бус мэдээнээс үзэхэд Болайн аймгийн хүн ард дотоод хямралын улмаас тэр үед Хятадын тал дагаар орж байсан ажээ. Энэ нь Болайн зүгээс Хятадтай харилцаагаа таслах нэгэн шалтгаан болсон байж магадгүй юм.
XV зууны хоёрдугаар хагасаас монголчууд Ордост нэлээд илэвхжиж ирсэн учир хятадууд энэ нутгийг орхиход хүрчээ. Ордосын хооронд буй өргөн элсэн цөлийг гатлах боломжгүй бөгөөд цэрэг уналга 40-50 ли газар яваад ундааны усаар дутагдаж буцахад хүрдэг.
Урианхайн гурван харуул нь Эсэн хаанаас хойш, Мин улсад алба барьж найрамдан бусад монгол аймгуудаас хамааралгүй бие даасан байдалтай байв. 1462 оны 9 сарын эхэнд Болай 20000 цэргийн хүчээр Доин харуулыг эрхшээлдээ оруулж цаашдаа Тайнин, Фуюй харуулыг мөн эрхэндээ оруулжээ. Тэр үед Болай болон ойрадуудын харилцаа хурцадсан тухай хятад сурвалжид тэмлэглэжээ.
1465 онд Болай Махахурхис хааныг хороож дараахнаар нь Болайг өөрийг нь Мулихай ван алж хаан ширээнд Тогтохбухын хөвүүн Молоныг суулгажээ. Молон хаан бол Тогтохбух болон Горлосын Цавдангийн охин Алтжин хатан нараас төрсөн ажээ.
Молон 1465 онд Монголын хаан ширээнд суусан боловч 1465-1466 оны хооронд тун удалгүй Мулихай ванд хорлогджээ.
Мулихай ван Болайг хороосныхоо дараа Болайн мэдэлд байсан бүх овог аймаг, эзэмшил газрыг нь хураан авч нэг хэсэг маш хүчирхэг болжээ.
Молон хаанаас хойш Монголын их хааны ор нэг хэсэг хугацаанд эзэнгүйрч улс төрийн бутрал улам даамжирсаар байв. Гэвч Мандуул хаан төр барьж байсан хугацаандаа бүх Монголыг захирагч чадаагүйгээр үл барам Ордосыг ч бүрэн эрхэндээ оруулж чадаагүй юм. Тэр үед засаг төрийн төлөө тэмцэл улам хурцадсаар дээд цэгтээ хүрсэн ажээ.
Исмаил тайшид цэрэг өгч жинонг баривчлуулахаар илгээсэнд тэрээр жинонг хороож хүн ардыг нь олзолж хатан Шихэрийг нь хатнаа болгон авчээ.
Мандуул хаан 1476 оны үеэр нас барсан бололтой. Мандуул, Бэгэрсэн, Болох жинон нар нас барснаар төрийн хэрэг Исмаил, Дологон нарын гарт орсон ажээ.
Мандуул төрж барьж байхад Урианхайн гурван харуулын тэн хагас нь түүний эрхэнд оржээ.
Ойрадуудын хувьд гэвэл XV зууны дунд үед тэд нэлээд хүчирхэг болж тэдний бэлчээр нутаг Хангайн нуруунаас Говийн өмнө хэсэг хүртэл үргэлжилж байжээ. Ойрадын удирдагч Өштөмөр 40 мянган морьт цэрэгтэй байжээ. Тэрээр Хархорумд байрлаж байсан учир Мулихай тайш түүнээс дайжин Ордост нүүдэллэх болсон ажээ.

Бусад мэдээ

Mar 12, 2024 90

МОНГОЛЫН ТҮҮХ

Баруун баннер

Баруун баннер

Calendar 2018

Mon Tue Wed Thu Fri Sat Sun
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31

Ханшийн мэдээ

Холбоо барих

 

  •  Баянзүрх дүүрэг , 1-р хороо , 22 дуаар байр , 22 тоот.
    Шуудангийн хайрцаг: Улаанбаатар - 49 дүгээр салбар, 922
  •  976-11-458654, Fax: 976-11-458654
  •  This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.
Та бөөгийн тухай мэдлэг хаанаас авдаг вэ?
http://www.zoofirma.ru/