Монголчууд газар усныхаа нэрийг дараах үеийнхэндээ маш баттай уламжлан дамжуулдаг ёс заншилтай байв.

7р зууны үеийн Орхоны дурсгалд тохиолддог Тугла /Туул гол / Оркун /Орхон гол/ Алтай /Алтайн нуруу/ Сэлэнгэ /Сэлэнгэ мөрөн/ зэрэг нэршлүүд одоо хүртэл өөрчлөгдөөгүй нэрлэгдсээр яваа бөгөөд энэ нь эрт цагийн түүхийн элдэв явдлыг хожмын үеийнхэндээ тодотгож өгөх үнэт баримт юм. Газар усны нэрэнд овог аймгийн газар нутгийн суурьшил хэмжээ, хол ойрын хил заагийг гаргахад чухал баримт илтгэн үзүүлэх нь цөөнгүй ажээ. Энэ тухай академич Ренчин гуайн бичсэн нь “ Хөвсгөл аймагт Дэлгэр мөрөн гэдэг нэртэй мөрөн явсаар байгаад нэг газраас гэнэт Сэлэнгэ болчихдог нь түүхийн үүднээс, эхээр нь монголчууд хэзээний оршин суусаар ирсэн учраас Дэлгэр гэж нэр өгсөн ба эрт цагт хамниган нар суудаг байсан тэр нутагт мөрөн ус даруй хамниганаар Сэлэнгэ буюу монголоор Төмөрт гэсэн нэртэй болсон аж. Зүүн зүгээс монголчууд хамниганы нутагт хүрэлцэн ирэхдээ уугуул хамниган нэрийг нь хэвээр хэрэглэн нэг мөрөн ус, адаг, дунд биедээ хамниган нэртэй, эхээрээ Дэлгэр гэдэг монгол нэртэй болж ирсэн түүхтэй “ гэжээ.
13р зуунаас өмнө монгол хэлтэн улс аймаг хаагуур нутаглаж байсан тухай асуудал бол одоо үеийн шинжлэх ухаанд төгс шийдэж чадаагүй бэрх асуудлуудын нэг билээ. Энэ мэт асуудлыг асуудлыг боловсруулахад газар усны нэр чухал баримт болдог. 13р зуунаас өмнө Хөх нуур Түвдийн хязгаарт монгол хэлтэн аймаг улс байсан тухай мэдээ түүхэнд мөчид гардаг боловч тэр хавийн газар усны нэрийг судлахад 13р зуунаас өмнө монгол хэлтэй овог аймаг тэнд нутаглаж байсан тухай тодорхой баримт олддог байна. 1280 онд Хубилай хаан Хатан голын эхийг олуулахаар Түшийг томилж явуулсан бөгөөд энэ ажлыг Түшийн дүү Хугачу үргэлжлүүлж дуусгасан билээ. Тэдний мэдээлснээр Хатаны гол Ходун –наураас /одон нуур/ эх авч урсана. Цаашид энэ орчим Хулан гол /улаан гол/ , Йесүн олом-/есөн олом/ , Кара бэлчир /хар бэлчир/ , Нарин кара /нарийн хар/ гэх мэт монгол нэр тохиолддог байна. Ер нь дорнод Түвд, Ганьсү мужид газар усны монгол нэр тохиолдсоор байдаг. Үүнээс үзэхэд дээрхи нутагт монгол хэлтэй аймаг улс оршсоор байжээ.
Монголын нууц товчооны газар усны нэрийг ажиглахад тэр үеийн монгол хэлзүйн сонин баримт ажиглагддаг. Далан Нэмүргэс, Далан Балжуд, Гурбан Тэлэгсүд, Көлүрэн-ү, Долуган Болдугууд гэх нэрд олон тоогоор харилцан шүтэлцэх ёс нь мэдэгдэж байна. Нууц товчоонд гардаг Көл-Баргужин-Төкүм, Баргужин гол зэрэг нэр нь нэн эртний шинжийг агуулжээ. Учир нь Баргужин гэдэг нэр үгэнд эм хүйсийг үзүүлэх жин дагавар хэрэглэн газар усыг нэрлэж байгаа нь эхийн эрхт ёсны ул мөрийг санагдуулна. Жин , чин, лүн гэх дагавараар тэр үед эм хүйсийг үзүүлж нэлээд өргөн хэрэглэж байсан.
Шүтлэг мөргөл шашин суртхууны нөлөө газар усны нэрэнд ул мөрөө үлдээсэн байдаг. Монгол бөөгийн мөргөл хүчтэй байсан цагт уул усыг эрхэмлэн тахиж, шүтэн биширдэг байсан бөгөөд уулыг ихэвчлэн хан, голыг хатан гэж нэрлэдэг байна. Алтай хан, Хангай хан, Хэнтий хан, Муни хан, Хэрлүн хатан, Онон хатан гэх мэтээр холбон хэлдэг байжээ. Монгол оронд буддын шашин дэлгэрсэн цагаас хойш богд ,хайрхан хэмээх үгийг уулын нэрэнд их хэрэглэх болсон байна. Ац Богд, Цагаан Богд, Таван Богд, Аж Богд, Баатар хайрхан, Мөнх Хайрхан зэрэг нэр үүнтэй холбоотой байна.
Монголын газар нутгийн нэр дотор нүүдлийн мал аж ахуйн өвөрмөц үйл ажиллагаатай шууд холбогдсон нэрийн зүйл маш элбэг. Монгол нутагт Жороо, Хээр адуу, Хонгор , Шарга гэх мэт адууны нэрээр нэршсэн газар олон бий. Мөн түүнчлэн Шийр, Дэл, Сүүл, Шарга морьт, Адуун худаг, Тэмээн уул, Хөгнөхан, Тэмээн хүзүүт, Үхэрт, Морин даваа, Ямаат, Ишгэн шил, Ингэн гол гэх мэт нэршлүүд аймаг сумдад элбэг тохиолддог.
Түүнчлэн байгалийн баялагаар онцлон нэрлэсэн Тарвагатай, Хужирт Оюу толгой Алтан уул, Шохойт, Цахилдагт, Булган гол Сонгинот , уул усны төрх байдлаар нь нэрлэсэн Дөрвөлжин, Төгрөг нуур, Дөрөө нуур, Холбоо нуур, Дэл хад, Ханан чулуун ам, Хавтгай уул, өнгө зүсээр заасан Улаан нуур Хөх гол, Цагаан гол, Улаан даваа, Шар худаг, Хар өндөр , Ногоон нуур,Буурал хайрхан, мөн тооны нэр оролцон түүний бүтэц бүрэлдхүүнийг илтгэн гаргасан Хос гол, Гурван нуурын рашаан, Найман нуур, Дөрвөт даваа, Таван богд, Есөн булаг, Гучин ус, зэрэг мөн зүг чигийг заасан Баруун бүрэн, Өмнөдэлгэр, Дунд гол, Дээд хөндөл, Адгийн цагаан нуур, эрхэмлэн өргөмжилсөн магтан бахдсан Алдархан, Мандал овоо, Өндөрхан, Баянцогт, Дэлгэрхангай, Эрдэнэмандал гэх мэт монгол орны газрын нэршил агуулга туйлын баян агаад түүнийг бүрэн тооцоход бэрх юм.
Монголын газар усны нэрийг аймаг ястны нэр, эрдэнийн чулууны зүйлээр газар усны нэрийг бүтээх, мөн өргөмжилсөн дархан нэр хэрэглэх, зарим уул усны нэрийг цээрлэж өөр үгээр орлуулан нэрлэх зэрэг олон янз байдаг билээ.

Twitter