Уншиж байна...

Эдүгээ XXзууны сүүл үеэсXXIзууны эхэн үеийн нөхцөлд дэлхийн орон орны ба монголын нутаг дэвсгэр дээр бөө мөргөлийн ёс заншил нь ихээхэн дэлгэрч байгаа учраас өнөө цагийн бөөгийн байгууллагууд ба бөө нарт ёс суртахууны хэм хэмжээ нь хэрээс хэтэрсэн үйлдэл нь мэр сэр гарч байгаагаас шалтгаалан “Бөө хүний ёс зүй” гэсэн товч цувралыг бөөгийн байгууллагууд болон бөө хүмүүст, нийт иргэд бүхэнд зориулан гаргав.
Ёс суртахуун гэж юу вэ?
Ёс суртахуун нь түүхэн хөгжлийн эхэн үед нийгмийн ухамсрын нэн эртний хэлбэр болон үүссэн юм.

Эртний хүмүүсийн үйлдвэрлэл болон аливаа хэрэглээний өсөлтийг дагаад харилцааны хэм хэмжээ, ёс горим бүрэлдэн тогтсон ажээ. Ёс суртахуун нь маш их өргөн хүрээтэй ойлголт, ялангуяа сэтгэлийн үзэгдлүүдтэй салшгүй холбоотой. Бөө хүн ер нь зан араншингаараа зөв төлөвшихийг зөв ёс суртахуунтай гэж ямар ч нөхцөлд гэсэн ёс зүйн хуульдаа захирагдах нь зүйн хэрэг.
Зөв ёс суртахуунтай бөө хүн бол бөөгийнхөө ба бусдын ямарваа нэгэн зөв амьдралд хохирол учруулах тийм хүсэл, шуналаа дарж чаддаг, аль болохоор сайн зорилго бүхий үйлдэл рүү чиглүүлдэг дадалтай болох, гаргасан алдаанаасаа болж ичих, гэмших сэтгэлтэй, улмаар буруугаа зөв хүлээдэг чадвартай байх, олон нүүр гаргах нь гутамшиг гэж үздэг сайн зан араншингийн үйлдлүүд нь зөв ёс суртахуунтай гэж нийгмийнхээ дунд тодорхойлогдоно.
Сайн, муу, хүнлэг, шударга ёс, нүгэл хийх зэрэг нь ёс суртахуун ухамсар хийгээд сэтгэл санаа, төрөлх зан араншинг илэрхийлж байдаг. Гэхдээ ёс суртахууны хэм хэмжээ нь нийгмийн болон бусад салбарын шаардлагад ч нийцдэг байхыг шаарддаг байна. Яагаад гэвэл, ёс суртахуун нь хүмүүсийн зан араншинг зохицуулж, хориглодог шинжтэй. Ёс суртахууны хорио хязгаар нь:
1. Бөө хүн субьектийн дотоод хүсэл зоригийг хянадаг
2. Бөө хүний дотоод хяналтын хорионы болзол, нөхцлийг илэрхийлдэг
3. Бөө хүн ёс суртахууны хэм хэмжээнд захирагдах нь зайлшгүйг илтгэдэг онцлогтой байна.
Дэлхийн орон орны ба монголын нийгэм социологийн судлаачид ёс суртахууны тухай өөр өөрсдийнхөө үзэл бодлоор нэлээд хэрэглээний хэмжээнд тохируулсан ёс суртахууны сургаалуудын агуулгуудыг нийгмийн харилцааны нөхцөлтэй уялдуулан янз бүрээр тодорхойлсон байдаг. Тухайлбал, ёс суртахуун нь хүн ба нийгэм, байгаль, хамт олон, гэр бүл хоорондын харилцааг зохицуулах тогтсон хэм хэмжээ, ёс, дүрэм, хууль, ёс заншил, ёс горим зэргийг өөртөө багтаадаг ойлголт юм.
Нөгөө талаар ёс суртахуун нь хүний ухамсар, зан байдлын хэм хэмжээт үнэлэмж байна. Жишээлбэл, сайн, муу, шударга, шударга бус, буян, нүгэл зэрэг. Сайн, муу аль алинд нь хэм хэмжээ бий бөгөөд муу нь сайныг төрүүлэх нэг үндэслэл. Гурав дахь утгаар нигүүлсэхүй, даруу төлөв, хүн чанар зэрэг эерэг чанарыг нийгэмд бий болгодог.
Энэхүү байдлыг шинжин үзэхэд ёс суртахуунд зайлшгүй байх гурван шинж агуулагддаг байна. Үүнд:
Нэгдүгээрт:Ёс суртахуун нь харилцаа юм
Хоёрдугаарт:Ёс суртахуун заавал ямар нэг шаардлага, хэм хэмжээ, үнэлэмжийг илэрхийлнэ.
Гуравдугаарт:Хүний үзэл санаа, үйл ажиллагаа өөрөө дундаж, гол ёсонд захирагдахыг зайлшгүй шаарддаг. Ийнхүү сайн гэдгийг батлахад заавал зөв зохистой үйл хийсэн байхыг тэмдэглэгдэнэ. Монголын эрдэмтэн судлаачид ёс суртахуун (зан суртахуун)хэмээх ойлголтыг янз бүрээр тайлбарлаж байжээ. Жишээлбэл, нийгмийн ухааны доктор Д.Дашжамц “Ёс суртахуун бол хүний зан үйл, нийгмийн болон оюуны амьдралын бүхий л үзэгдэлд хандах үнэлэлтийн өвөрмөц байдлыг бүрдүүлдэг ёс суртахууны хэм хэмжээ, зарчим, категори, чин эрмэлзлийн цогц мөн. Ёс суртахуун өөрийн хэм хэмжээ, үнэлэлт, чин эрмэлзлэлээр дамжуулж хүмүүсийн олон талт харилцааг зохицуулж байдаг нийгмийн ухамсар, хүнээс ертөнцийг эзэмдэх өвөрмөц хэлбэр” гэж тодорхойлсон ажээ. (Д.Дашжамц. Монголын ард түмний ёс суртахууны дэвшилт өв уламжлалаас. УБ. 1982 он. 92 дахь тал.) Мөн доктор Д.Тунгалаг “Бие хүний сайн үйл, хэм хэмжээ, хууль дүрэм гэх мэтийн шаардлагууд нь ёс суртахууны ухамсраар дамжин илэрч, ёс суртахууны харилцааны өвөрмөц хэлбэрүүдийг өөртөө агуулж байгаагаараа үнэн хэрэгтээ бодит байдлын шууд илэрхийлэл нь болж байдаг” гэж тодорхойлсон байна. (Д.Тунгалаг. Ёс зүй. УБ. 2002 он.9 дахь тал.)
Ийнхүү дээрхи үндэслэлийг авч үзсэний нөхцөлд одоо цагийн бөө хүмүүсийн зөв, сайн үйлийг хэрхэн дүгнэх вэ? Бөө хүнд ёс суртахуун яагаад хэрэгтэй вэ? гэх мэт асуудлууд тулгарч байгаа учраас ер нь бөө хүнд бол бүх талын харилцааг зохицуулах хэм хэмжээ, зарчим, үнэлэмжийн тухай ойлголттой байх нь чухал. Мөн бөө хүнд байх ёстой хэм хэмжээний ёс суртахуун нь бөө хүний мөн чанар, бөө хүн өөрийгөө ухамсарлах, байвал зохих хэм хэмжээнд ухаарах үйлдэл болж байгаа юм. Тийм учраас бөө хүнд байх ёс суртахуун нь буян, сайн үйлийн төлөө, эрмэлзэх, хүн чанар, бухимдал цухалдлаа захирах ухаан, одоогийн нийгмийнхээ нөхцөлд уялдуулан амьдралын хэм хэмжээнд тохирсон ухамсрын хэлбэр болно.
Бөө хүнд ёс суртахуун, зан суртахуун хэмээх хоёр ойлголттойгэдгийг тайлбарлах ёстой. Тийнхүү бөө хүний үйлдлийн субьектив талыг ёс суртахуун, обьектив талыг нь зан суртахуун байх магадлалтай. Ер нь бөө хүний оюун санааны хөгжил нь үе удам дамжсан ба удамшаагүй онгодтой байх хийсвэр эрх, ёс суртахуун, зан суртахуун гэсэн гурван үе шат байх нь зүй. Ийм учраас л бөө хүний хийсвэр эрх нь субьектив байхад зан суртахуун нь обьектив талдаа оршино.
Бөө хүний энэ хоёр нэгдэл нь буюу төгс чанар нь эрх чөлөөний дээд шат болох ёс суртахуунд илрэлээ олдог ажээ. Бөө хүнд байх чөлөөт байдал нь тухайн хүний эрхэд илэрч байдаг хийсвэр ойлголт юм. Ийм учраа бөө хүнд байж болох эрх бол чөлөөтэй нөхцлийг бүрдүүлж буй ахуй мөн. Бөө хүн чөлөөтэй байна гэдэг нь бөө хүн бөөгийнхөө ба жирийн нөхцөл дэх үйл ажиллагааг хийж байх зүйлийнхээ хязгаарыг хянахаас гадна зайлшгүй байх чанарыг ухамсарлах нь чухал. Яагаад гэвэл, бөө хүн бөөгийнхөө үйл ажиллагааныхаа ухаалаг нөхцлийг хангахыг хүсвэл тусгаарлагдсан хүн шиг биш, харин бөө хүн зан суртахууныхаа байдалд анхааралттай өөрийгөө хянах чадвартаа зохицуулах ба түүнээс гадна ёс суртахууныхаа үйлдэлдээ бөө хүн өөрийгөө биш, өөрийн гэсэн мөн чанараа л гол болгох хэрэгтэй юм. Гэхдээ бөө хүн болгон чөлөөтэй утгаараа байна гэсэн хэт буруу ташаа ойлголтыг хүн бүхэнд төрүүлэх юм бол бүр ёс суртахууныхаа хууль эрх нь алдагдах болно.
Энэхүү ёс суртахууны хэм хэмжээг хэт алдагдуулснаас шинээр бөө төрүүлж байна гэж хаа хамаагүй тааралдсан хүн бүхнийг бөө болох уг барих замд юуны тухгүй оруулж байгаагаагаас шалтгаалан ёс зүйг алдаж байгаа юм. Шинээр бөө төрүүлэх учир нь тухайн хүмүүсээ сайн судлаж, өөрийнхөө боломжит арга барилаар дүн шинжилгээ хийснийхээ үндсэн дээр л бөөгийн үйл ажиллагааны уг барих замд оруулж сургах нь илүү үр дүнгээ өгнө. Ялангуяа 13-25 насны үеийн хүүхэд, залуучуудын оюуны чадамж, удам угсааны талаархи, мэдрэхүйн шинж чанар, мэдлэг боловсролыг харгалзан шинжилсны үндсэн дээр бөөгийн үйл ажиллагааны сургалтын явц гэхэд 3-5 жилийн хугацаанд нь багтаах журмаар бөө мөргөлийн ерөнхий уг барихыг зөв гольдригоор нь оруулах хэрэгтэй шүү дээ.
Ер нь ямар ч нөхцөлд бөөгийнхөө болон жирийн нөхцөлд ч гэсэн үйл ажиллагаагаа явуулж байх үедээ зөв ёс суртахуунтай бөө хүн өөрийнхөө хийж буй үйлдэлдээ ухамсартайгаар ханддаж чаддаг байх ёстой. Бөө хүний ёс суртахуун хүсэл зоригийн хэм хэмжээнд нөхцөлдөж байдаг. Тийнхүү бөө хүний хүсэл зоригийн илэрхийлэл нь ёс суртахууны ба субьектив үйлдэлдээ байхаас гадна өөрийнхөө бөөгийн үйл ажиллагаанд явагдаж буй зорилгоо биелүүлж байгаа явдал бол субьектив талын чанараа хадгалагдаж байгаа шүү дээ. Иймээс бөө хүн нь ёс суртахууныхаа салбарт хүчирхийллийн нөхцлийг бүрдүүлж болохгүй. Яагаад гэвэл, бөөгийн болон жирийн нөхцөлд явагдаж буй үйл ажиллагаандаа зөв ухамсрын хэлбэр оршиж байх бөгөөд сүсэгтэн олон түмний харилцаа нь нааштай зөв хандлага тавих болно.
Бөө хүний зан суртахууны хүрээнд бол субьектийн юу хийхээр төлөвлөж байгаагаа ухамсарлах мэдлэг, хүсэл зориг байх нь нэн чухал. Бөө хүний зан суртахуунт чанар оюун ухааны хэм хэмжээнд нь үндэслэн тодорхой үзэл санааны нөхцөл бүрдэх бөгөөд одоо амьдран буй иргэнийхээ нийгэмд тэгш бус байдал, бөө мөргөлийнхөө үйл ажиллагаанд ч гэсэн олон хуваагдмал үүсч бий болох зарчмыг ч үгүйсгээгүй.
Үүнтэйгээ адил бөө хүний хэл соёлын уламжлалд ч гэсэн зан суртахуун гэсэн нэр томъёоллын утгаар уламжилж ирсэн учраас хамгийн эрхэм зарчмууд, харин бөө хүний ёс суртахуун нь зан байдлынхаа хувьд бол өвөг дээдсийнх нь түүхэн хувьсамтгай хэм хэмжээ юмаа гэж ойлгогдоно. Гэвч энэхүү үзэл нь одоогийн нөхцөлт байдлаар ёс суртахуун, зан суртахуун гэсэн ойлголтууд бол нэгэн адил утга агуулагдаж байгаа юм. Ер нь бөө хүн зан байдлынхаа хувьд ёс суртахууны хуульд захирагдах ёстой. Захирдагдаж байхын нөхцөлдөө ч гэсэн хуулиа эрхэмлэх нь чухал.
Ийнхүү бөө хүн өөрийгөө хэт их дөвийлгөсөн талдаа орох юм бол бас л өрөөсгөл талтай болно. Тийм ч учраас бөөгийн байгууллагууд ба бөө болон иргэн бүхэн монголын улсынхаа үндсэн хуулийнхаа эрх, хэм хэмжээний дагуу хуулиа мөрдөж явах ёстой шүү дээ. Хуулиас гадуур ёс бусын зан араншин үүсгэх юм бол бөө хүн та олон түмнийхээ итгэл хайрыг хүлээж чадахгүйд хүрнэ гэдгийг ойлгох хэрэгтэй.
Бөө хүн өөрөө өөртөө дүгнэлт хийж, зан суртахууныхаа тодорхойлолт хийж байх ёстой. Түүнээс гадна одоогийн бидний амьдарч байгаа нийгмийн тогтолцоон дахь янз бүрийн ёс суртахууны ертөнцөд бөө хүн өөрийгөө жишиж үзэх нь чухал. Яагаад гэвэл, бөө хүн өөрийгөө төлөвшүүлэх ёс суртахууны шинэ хэм хэмжээ, хууль дүрмийг сайн судлан өөрийнхөө нөхцөлт байдлаа боловсруулахад хүргэх байна. Ийм учраас одоогийн монголын нийгмийн тогтолцоон дахь байдалд шашны үйл явц ихээхэн газар авч байгаа юм. Үүний нэг нь бөө мөргөлийн үйл ажиллагаа хот болон хөдөө орон нутгийн хэмжээнд түгэн дэлгэрч байгаа учраас бөө хүн тухайн нөхцөл байдалдаа тохирсон жинхэнэ дүрэм боловсруулж үйлдэх чадвартай байх ба өөрийнхөө аливаа бөөгийнхөө үйл ажиллагаандаа ч гэсэн төлөвшсөн байх нь чухал ажээ. Өөрөөр хэлбэл, бөө хүний бөөгийн үйл ажиллагаан дахь цогц чадамжуудын нэг чухал зүйл бол ёс суртахууны хэм хэмжээндээ нийцсэн дүрмүүдийг боловсруулсныхаа үндсэн дээр түүнийгээ өдөр тутам дагаж мөрдөх чадвар л хэрэгтэй.
Бөө хүний ёс суртахууны үүрэг:
Бөө хүний ёс суртахуун нь бөөгийн үйл ажиллагааг хийж байх үедээ буюу жирийн нөхцөлд мөрдөж байх хоорондын холбоо уялдаа бүхий дараах үүргүүдийг өөрөө өөртөө дүгнэлт шинжилгээ хийснийхээ үндсэн дээр гүйцэтгэх нь:
1. Бөө хүн дэлхийн орон орны ба монгол улсынхаа нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд ч гэсэн тухайн орны болон монгол улсын үндсэн хууль ба өөрийнхөө ёс суртахууны хуулийг зөв чиглэлээр ухамсарч байж л түүнийг дагаж мөрдөн, байгаль эх болон хүн төрөлхтнийг энэрэл хайрын дээдээр хүндэтгэж, өөрийнхөө нэр хүндийг өндөрт авч явах нь чухал.
2. Бөө хүн бөөгийнхөө ба жирийн үйл ажиллагаанд зохицуулах үүрэг агуулагдана. Бөө хүн өөрийнхөө ёс суртахуунаар зохицуулах харилцаа маш өргөн бөгөөд тухайн нийгмийнхээ болон хувийн сонирхол, бөөгийнхөө үйлдлийг сайн үйлд чиглүүлэх ёстой. Яагаад гэвэл, ёс суртахууны зохицуулах зүйл нь бөө хүн ба сүсэгтэн олон түмний хоорондын харилцаа, нийгмийнхээ дотор бөө хүний зан араншин, биеэ авч явах байдал юм. Үүний зэрэгцээ, бөө хүн улс төр, шашныхаа нөхцөлд дам зохицуулагдана.
3. Бөө хүн өөрсдийнхөө сурсан эрдмээ аль болохоор онол, практикийг зөв хослуулан боловсорсны үндсэн дээр бөөгийнхөө үйл ажиллагаандаа зөв чиглүүлэх ба бөөгийн сургалтыг ч гэсэн онол, арга зүйн аргачлалаар шавь нараа маш их чадварлаг арга барилаар сургаж байх ёстой. Тэгэхдээ шавь нараа өөрийнхөө онгод тэнгэртэйгээ ижилсүүлэх байдлаар хувцаслуулах, багаж хэрэгслийг нь ижилсүүлэх гэх мэт явцуу үзлийг бий болгохыг хориглох нь чухал. Яагаад гэвэл тухайн шинээр шавь болж байгаа бөө нарын өөрсдийнх нь асуудал учраас хүндэтгэлийн эрх хэм хэмжээг дээдлэх нь чухал шүү дээ.
4. Бөө хүн бөөгийнхөө ба жирийн үйл ажиллагаанд бол хүмүүжлийн үүрэг гэж хүлээх байна. Бөө хүнийг нийгмийн тогтолцоон дахь хууль эрхийн хэм хэмжээг хүндэтгэн, өөрийгөө болон шавь, сүсэгтэн олон түмнээ зөв чиглэлээр төлөвшүүлэн хүмүүжүүлэх үүргийг хүлээнэ. Иймээс бөө хүний хувийн ухамсар төлөвшихөд идэвхтэй өөрөө өөртөө хэр зэрэг мэдлэг боловсрол, улс төр, нийгмийнхээ дотор хэр зэрэг биеэ зөв авч явж байна гэдгээр одоогийн нийгмийнхээ тогтолцоонд амьдран буй түмэн олон чинь таныг үнэлэх болно. Бөө хүний ёс суртахууны мэдлэг боловсрол, хүмүүжлийн чиг хандлага нь бөөгийн ба жирийн үйл явцад ёс бус үйлдэл хийхээс сэргийлэх, ёс суртахууны төлөвшлийг хангах нь чухал.
5. Бөө хүнд ёс суртахууны танин мэдэхүйн үүрэг гэж байна. Энэхүү нь бөө хүний нийгмийн тогтолцоон дахь харилцаанд ба хувийн ёс суртахууны ухамсрыг тусгах хэм хэмжээ, үзэл ойлголтуудыг илэрхийлэгдэнэ. Бөө хүний ёс суртахууны танин мэдэхүй нь ердийн болон онолын түвшнээр ялгаатай байна. Яагаад гэвэл, бөө хүний ёс суртахууны хувьсал түүний нийгмийнхээ тогтолцоондоо гүйцэтгэх үүрэг, зүй тогтлыг танин мэдэхэд ёс зүй онцгой үүрэгтэй салбар юм гэж ойлгох ёстой шүү дээ.
6. Бөө хүний үнэлэмжийн үүрэг. Бөө хүн нийгмийнхээ тогтолцоонд амьдран буй үед өөрийгөө болон сүсэгтэн олон түмний зан байдал, ёс суртахууны хүмүүжилд үнэлгээ өгч байх нь чухал.
Энэхүү утгаараа ч гэсэн бөө хүний чадварынхаа хэм хэмжээнд үнэлэмжийнхээ үүргийг гүйцэтгэх болно. Тийм учраас бөө хүн хаа хамаагүй иргэдтэй, шавь нартаа ёс бусын дарамтын зан үйлдлээр доромжлох, дарамтлах, өөрийгөө хэт дөвийлгөх, бөөгийн арга заслыг хийж байгаа үедээ ёсон бусын үйлдэл хийхийг аль болохоор хориглох нь чухал байна. Ийм учраас бүх бөөгийн байгууллагууд ч гэсэн анхааралдаа авч байх ёстой. Тухайлбал, ямарч ухамсаргүй зарим бөө нар би чаддаг, хараал хийж чадна, хүмүүн төрөлхтөнд ёсон бусын арга заслыг хийдэг асуудал мэр сэр бий. Энэхүү бөөгийнхөө арга заслуудыг тухайн иргэд, байгууллагуудад хийх нөхцөл бүрдэх үедээ хэт их мөнгөний хойноос явцуурхах нь нэр хүндийн асуудал учраас маш хүнд байдалд тулгарах болно.
Бөөгийн байгууллагууд ба бөө хүний ёс суртахууны талаархи тодорхой хэм хэмжээний мэдээллийг улс орны болон төрийн ба төрийн бус байгууллагуудад, жирийн иргэдийн дунд ч гэсэн үзэл суртлын сурталчилгааг маш их зөв чиглэлтэй, зөв үндэслэлтэйгээр явуулж байх нь өнөө цагийн нийгмийн тогтолцоонд шаардагдаж байна.

Бөө хүний ёс суртахууны үнэлэмж:
Бөөгийн байгууллагууд ба бөө хүний үнэлэмжийн тогтолцоо нь тухайн нийгмийнхээ тогтолцоон дахь оюун санааны амьдралын бүхий л хэлбэрийг багтааасан байх бөгөөд тухайн бөөгийн байгууллагууд болон бөө хүний өөрийнх нь ёс суртахуун, гоо сайхан, үзэл санаа, сонирхлыг нэгтгэн илэрхийлдэг байна. Ёс зүйн тайлбар тольд “үнэлэмж нь субьектив ахуйн дотоод ертөнцийг зохион байгуулдаг эрхэмлэл, хүсэл эрмэлзэл, буян ба зорилго болно. Үнэлэмжийн эх сурвалж нь хэм хэмжээ юм” гэж тодорхойлжээ. Иймээс үндсэн агуулгаар бөө мөргөлийн хувьд бол бөөгийн ёс заншлийн гэж ангилагдана.
Бөө хүний ёс суртахууны үнэлэмж нь тухайн нийгмийн байр суурь, мэргэжил боловсрол, хувийн зохион байгуулалт, соёл, шашин шүтлэг зэргээс гадна угсаатны сэтгэл зүйгээс ихээхэн хамаарагдана. Яагаад гэвэл, бөө хүний үнэлэмж бол зөвхөн өөрт тохирсон үнэлгээ бус, бас үнэлэгч субьект, үнэлэгдэгч объектыг бөө хүн өөртөө багтаадагт байна. Энэхүү бөө хүний ёс суртахууны үнэлэмж нь хэм хэмжээ, эрхэмлэл, итгэл үнэмшил, хорио цээр зэрэг олон элементүүдийг багтаадаг учраас субьектийн үйлдлийн итгэл үнэмшил, чиглэл болж байдагт оршино. Бөө хүний үнэлэмжийн объект нь бөөгийн ба жирийн үйл ажиллагааны үйлдэл мөн. Тийнхүү үйлдлээр дамжин хүсэл эрмэлзэл, зорилго, сонирхол, мэдрэмж зэрэг бөө хүний ёс суртахууны чанар илэрч гарч байх ёстой.
Бөө хүний үнэлэмж нь угсаа гарвал, соёл боловсролын түвшин, нийгэмдээ хэрхэн харилцаж байгаа хандлага, бөө мөргөлийнхөө шүтлэг гэх мэт олон хүчин нөхцлөөс шалтгааалдаг. Яагаад гэвэл, бөө хүний үнэлэмж нь бусад үнэлэмжтэй харьцуулахад үүсэл, гарлын хувьд хамгийн эртний үнэлэмж байсан учраас удамшсан, удамшаагүй гэсэн нэр томъёоллоор маш их өргөн агуулгатай.
Бөө хүний ёс суртахууны үнэлэмжийг агуулгаар нь зол жаргал, нигүүсэл, ашиг, үнэн, сайн гэх бөгөөд тодорхой нөхцөл дэх шинж тэмдгээрээ эерэг, сөрөг байх нь олонтой. Жишээлбэл, нигүүсэл-зовлон, ашиг тус- хор уршиг, аюултай-аюулгүй, үнэн-худал, сайн-муу гэх мэт. Түүнээс гадна бөө хүний үнэлэмж нь тухайн бөөгийн хэрэгцээ, сонирхлоор ихээхэн тодорхойлогдоно. Бөө хүний ёс суртахууны үнэлэмжийн нийгмийн ач холбогдолтой тал нь гэвэл тухайн бөө хүний эрхэмлэх зүйлс болно.
Энэхүү шалгуур нь бөөгийн үйлдэл ба жирийн үед хийгдэх үйлдэл бол:
v Үр дагавар
v Сэтгэл ханамж
v Зөв байгаа эсэх
Бөө хүний ёс суртахууны эрхэмлэх зүйлүүд нь хэм хэмжээтэй бүхий агуулгатай бөгөөд сүсэгтэн хүмүүсийнхээ сайн сайхан, амьдралд нь болох ашигтай үр дагаврын төсөөллийг багтаасан суурь ойлголтууд юм л даа. Яагаад гэвэл, нөгөө талаар бөө хүний ёс суртахууны үнэлэмж нь бөө хүний нийгмийн болон хувийн сонирхлыг тодорхойлох арга хэрэгсэл шүү дээ. Ийм учраас субьектын уг чанараас шалтгаалах бөгөөд бөө хүн бүхний ёс суртахууны үнэлэмж нь харьцангуй байдагт байна. Бөө хүний үнэлэмж нь тухайн бөө хүний ёс суртахуунтай салшгүй холбоотой. Бөө хүний ёс суртахууны үнэлэмж нь байгаль ертөнцийг танин мэдүүлэх, зохицуулах, хүмүүжүүлэх, удирдан чиглүүлэх, өөрийн гэсэн ёс журмын хэм хэмжээт үүрэгтэй байна.
Бөө хүний ёс суртахууны хэм хэмжээ, үндсэн зарчмууд:
Тухайн нийгмийн тогтолцоон дахь байдлыг харгалзан засаг төрөөс хуульчлан гаргасанг хүлээн зөвшөөрсөн, өдөр тутам дагаж мөрдөх шаардлагуудын цогцыг мөрдөхийн тулд бөө хүний ёс суртахууны хэм хэмжээ гэнэ. Бөө хүн болон сүсэгтэн олон түмний нийгмийн харилцаанд ёс суртахууны үүднээс тавигдах шаардлага нь уроамшуулан дэмжсэн, зөвшөөрсөн, хориглосон, үгүйсгэсэн, сануулсан, анхааруулсан, хувь хүний ухамсарт түшиглэсэн итгэл зэргээс илэрч болно. Тийм учраас бөөгийн үйл ажиллагаан дахь ёс суртахууны хэм хэмжээг Монгол Улсын үндсэн хуулийн хүрээнд түшиглэн хуульчлан гаргаж батлавал бөөгийн үйл ажиллагаан дахь эрх зүйн зохицуулалт бий болгох нь чухал болдог.

Бөө хүний үндсэн зарчмууд:
Бөөгийнхөө болон жирийн үйл ажиллагаагаа ёс горим, хэм хэмжээнд чиглүүлэх шаардлагыг бөө хүний ёс суртахууны зарчим гэнэ. Бөө хүний ёс суртахууны зарчмыг дараах нөхцөл байдлаар нь ангилна. Үүнд:
v Бөө хүн өөрийн орчин ба дээд байгууллага, салбар, төвүүдийн эрх, үүрэг болон хэм хэмжээн дэх хууль дүрмийг хүндэтгэж байх
v Бөө хүн бөөгийнхөө ба жирийн нөхцөлд ч тодорхой үйлдэлдээ төрт ёсоо, хуулиа дээдлэх
v Бөө хүн бөөгийн үйл ажиллагааг хийж байгаа үедээ эх орон, байгаль дэлхийгээ хайрлах үзэл санаа
v Бөө хүн бөөгийн үйлдэл ба жирийн нөхцөлд байгаа үедээ хаа ч тохиолдол бүрт эв эеийг хүндэтгэн хичээх
v Бөө хүн өөрийнхөө нинжин сэтгэл ба өглөгч сэтгэлтэй байх
v Бөө хүн тухайн нийгмийнхээ тогтолцоон дахь нийт хүмүүн төрөлхтнийхээ нэр төр алдар хүндийг хайрлан хамгаалах
v Бөөгийнхөө үйл ажиллагааг явуулж байх үедээ лус хангайгаа болон сүсэгтэн түмэн олондоо хичээнгүй, үнэнч шударга байх
v Түмэн олонтойгоо хүнлэг энэрэнгүй хандаж байх
v Бөөгийнхөө үйл ажиллагаандаа бөөгийн ба ардын уламжлалын ёс заншлийн дэг журмыг хатуу баримтлах зэрэг олон талт үйл ажиллагаандаа өдөр тутмын амьдралдаа хатуу мөрдлөг болгож байх хэрэгтэй.

Бөө хүний өдөр тутмын бөөгийн ба жирийн үйлдэлдээ эрхэмлэж байх журмаас дурьдая:
Ø Бөө хүн өөрийнхөө авъяас билгийг нээн илрүүлж, нийгмийнхээ тогтолцоондоо зөв байр суурьтай байх
Ø Бөө хүн өөрийн бие бялдрыг хөгжүүлэхийн зэрэгцээ ялангуяа бөөгийн үйл ажиллагаанд холбоотой бясалгалыг өдөр тутам алгасалгүй хийж байх ба эрүүл ахуйн талаар анхаарч байх
Ø Бөөс хүн мэдлэг боловсролоо дээшлүүлэн хөгжүүлэх, мэдээллийн төрөл бүрийн асуудалтай бүхнийг чадварлаг ашиглаж чаддаг байх
Ø Бөө хүн өөрийн иргэний эрх, эрх чөлөөг хамгаалан зогсож, ардчилал, хууль ёсны төлөө тэмцэн, амьдарч буй нийгмийнхээ орчиндоо тав тухтай, жаргалтай, шударга байлгахын тулд бөө мөргөлийнхөө үйл ажиллагаандаа чадварлаг харьцаж байх
Ø Бөө хүн өөрөө өөргийгөө болон хүн ардынхаа төлөө явахаас гадна сүсэгтэн олон түмнийхээ айл гэрийн тэнгэрийг мандан бадруулж явахын төлөө эрхэмлэх
Ø Бөө хүн үе удмынхаа ариун нандин онгод тэнгэрээ хүндлэж явах ба ахмадынхаа өмнө хүндэтгэлийн эрхтэй, хойч үедийнхээ өмнө тодорхой үүрэгтэй байх
Ø Бөө хүн соёл иргэншилт хүн төрөлхтнийгөө хүндэтгэж, бусдаар хүндлүүлж баймааж нь хүнлэг бүрийг өөрийн гэж үүргээ хүлээх нь чухал.
Ø Байгаль эхийн үр сад-Бид байгаль орчинтойгоо бөөгийн ба жирийн амьдралынхаа нөхцөлд зохицож, бөөгийнхөө үйл ажиллагаагаа хийнгээ байгалийнхаа хуульдаа захирагдаж байх ёстой гэсэн журмыг бүх амьдрах насаараа баримтлах.
Тийнхүү дээрх бөө хүний нийтлэг бүхий ёс суртахууны зарчмуудаас гадна бөө хүн болон бөөгийн салбар, төвүүд нь өөрсдийнхөө эрх зүйн дагуу тодорхой үйлдлүүдийг гүйцэтгэхдээ тухайн орчин нөхцөлдөө тохирсон зарчмуудыг мөрдөж ч болох талтай.
Бөө хүний ёс суртахууны хүмүүжил:
Бөө хүний ёс суртахуунтай холбоотой дээрх хэм хэмжээ, зарчмын шалгуурт тэнцэх сайн бөө хүн ба иргэд бүхнийг төлөвшүүлэхийн тулд нийгмийн тогтолцоондоо тохирсон хүмүүжлийн янз бүрийн аргууд байх боловч тухайн бөө хүн болон салбар, төвүүд нь өөрсдийнхөө нөхцөлд тохируулан хэрэглэх нь зүйтэй. Энэхүү асуудал нь зөвхөн бөө хүн болон бөөгийн байгууллагуудтай холбоотой гүйцэтгэх ажил биш учраас нийгмийн бүх хүмүүс бүрийн хариуцлагатай холбоотой юм.
Бөө хүний ёс суртахууны хүмүүжлийг бөөгийн ба жирийн үйлдэл бүрт өөрийн биеэр үлгэрлэх, бөөгийн арга заслын үеэр ч, хөдөлмөрөөр, соёл, аман зохиол, ном эрдмээр, бөөгийн болон ардын уламжлалт сургаалаар дамжуулан эзэмшүүлэх нь чухал.
Түүнээс гадна ардын ёс заншил, билиг сургаал нь бөө хүний үйлдэл, сэтгэл, оюуныг зөв замд нь чиглүүлэх, ёс бусын буруу үйлдэл хийхээс сэргийлэхэд тусалдаг учраас хүн ёст бөө хүний төлөвших үндэс суурь юм л даа.
Бөө хүн өөртэйгээ, бусадтай, байгальтай, нийгэмтэй харьцах ёс суртахууны эрхэм чанарыг эзэмшүүлэх, ухамсарлуулах үйл ажиллагаа, тийнхүү үр дүнг ёс суртахууны хүмүүжил гэж тодорхойлно. Яагаад гэвэл, бөө хүний ёс суртахууны хүмүүжил нь байгаль болон хүн төрөлхтөнтэйгээ харьцах хоорондын харилцааг зохицуулаад ч төдийгүй бөө хүнийг төлөвшүүлэх, түүний хувийн ухамсар төлөвшихөд идэвхтэй нөхцлийг бүрэлдүүлж өгдөг байна. Ийнхүү ёс суртахууны хүмүүжлийн үр дүн бол:
Ø Бөө хүний ухамсарт ёс суртахууны хэм хэмжээ төлөвших. Ийнхүү нь хүмүүжлийн бусад хэлбэрийн суурь, бөө хүн өөрийгөө нээж хөгжүүлэхэд чухал нөлөө үзүүлнэ.
Ø Бөө хүнд ёс суртахууны мэдрэмжээ зөв удирдах итгэл зүтгэлийн үнэмшилтэй болох ёстой.
Ø Бөө хүн бөөгийнхөө үйл ажиллагааг хийж байх үед буюу жирийн нөхцөлд нийгмийн доторхи байгаль эх, хүн төрөлхтөнтэйгээ харьцаж буй харилцааны соёл, сайн сайхан бүхнийг амьдруулах арга засал, бусдыг манлайлах чадвар, биеэ зөв авч явах ёсонд суралцах зэрэг ихээхэн ач холбогдол өгнө гэдэгт итгэж байна.

Иргэн бүхний бүхний баримталбал зохих төрийн хуулиудын хэм хэмжээ, түүнээс гадна сүсэгтэн олон түмний, ялангуяа бөө мөргөлийн нөхцөл дэх бөө хүний баримталбал зохих тухайн тодорхой бөө мөргөлийн хэм хэмжээний зэрэг байваас албадлагын үйлчилгээтэй байх нь тодорхой шүү дээ. Харин зарим нөхцөлд бөө хүнд тохиолдох ёс суртахууны хэм хэмжээнүүд албадлагын шинжгүй байх үе бий. Энэхүү нөхцлийг тухайн бөө хүний ёс суртахууны ухамсар л тодорхойлогдох бөгөөд ёс суртахуун бол хүмүүс хоорондын харилцааныхаа хэм хэмжээг тасралтгүй шинэчлэн бүтээхүй байх нь түүний мөн чанар л оршино.
Бөө хүн болбоос өөрийгөө үнэлэх, бусдаар үнэлүүлэх, улмаар энэ хоёрт хоёуланд нь өртөх зэрэг ёс суртахууны үнэлгээний янз бүрийн хэв маягийн объект болж байх нь олонтаа. Жишээлбэл, бөө хүний нэр хүнд бол нэг юм уу, бүлэг хүмүүс, олон нийтийн байгууллагын зүгээс хүмүүс ба сүсэгтэн олон түмний итгэл үнэмшил, бишрэл, шүтлэгт болон зан араншингийн үйлдэлд нөлөөлөх замаар бөөгийнхөө ба жирийн нөхцөл дэх үйл ажиллагааг нь бөө хүн өөртөө чиглүүлдэг арга, бөөгийнхөө ёс дэглэмдээ ч гэсэн тодорхой нэгэн хэлбэр мөн.
Бөө хүний нэр хүнд бол итгэл, бишрэл, шүтлэг, эсвэл аргагүйдэх, айх, түүний дотор янз бүрийн хэл ам гарахаас сэтгэл тавгүйдэх гэх мэт зэрэг сэтгэл зүйн янз бүрийн хүчин зүйлийг ашиглан тогтох нөхцлийг бүрэлдүүлэх үе бий. Тийнхүү бөө мөргөлд бол дээд нэр хүндэт эхлэл нь тухайн бөөгийн дээд шүтээн нь онгодонд түшиглэсэн Мөнх тэнгэрийн хүчин гэж байдаг. Ер нь бөө хүний нэр хүнд бол шударга ба шударга биш, тайван ба хүчирхийллийн гэх мэт янз бүрийн арга замаар тогтохоос гадна энэ нь нэр сүрээр дамжин хэрэгждэг байна.
Бөө хүн нэр сүр бол тухайн нөхцөл дэх нэг юм уу, хэсэг бүлэг хүмүүс, олон нийтийн байгууллагуудын өмнөх бөөгийнхөө үйл ажиллагаа, зан араншинд, мөн энэ талаархи цаашдынх нь хандлагад бусад холбогдох шинэ шавь бөө ба иргэд, сүсэгтэн олон түмний зүгээс л ёс суртахууны үнэлэлт, дүгнэлт өгдгийн үр дүн ба илэрхийллийн мөн чанартай холбоотойгоор оршино. Тухайн бөө хүн ба бөөгийн байгууллагууд ч гэсэн эерэг юм уу, сөрөг аль нэг нэр сүр бүхий байх нь бодитой юм уу, субъектив янз бүрийн шалтгаантай байж, улмаар энэ нь тэрхүү бөө хүн ба бөөгийн байгууллагын нэр хүндэд бас эерэгээр юм уу сөргөөр хүчтэй нөлөөлөх нөхцөл бүрэлддэг шүү дээ.
Яагаад гэвэл, бөө хүний нэр хүнд бол ганц нэр сүрээс шалтгаалдаг биш шүү. Тухайн нийгмийн тогтолцоонд болж буй удирдах, шийдвэр гаргах албан байр сууринд буй бөө хүн ба бөөгийн байгууллагууд байваас сайн нэр сүр олж авч чадахгүй юм уу, түүнээ алдсан үед ч гэсэн нийгэмд амьдарч буй хүмүүсийн тархийг угаах, эсвэл хүч хэрэглэх юм уу, хэрэглэхээр заналхийлэх зэрэг арга хэрэгслүүдийг ашиглах үндсэн дээр бөө хүн нэр хүндээ харьяа иргэд ба байгууллагуудад албадан тогтоох нь ч байдаг.
Бөө хүн ба бөөгийн байгууллага нь албадан нэр хүндийн зарим асуудал нь хүн амд эерэг ач холбогдолтой байдгийг үгүйсгэж болохгүй шүү дээ. Жишээлбэл байгалиа хамгаалах, газар лустайгаа зөв харьцах, бөөгийнхөө үйл ажиллагаагаа зөв гольдригоор нь үйлдлээ хийх, аливаа нөхцөл дэх гэмт хэрэгтэй тэмцэх зэрэгт бол албадлага, хүч хэрэглэх үйл ажиллагаа нь тийнхүү үйл ажиллагаануудын хууль-эрх зүйн үндсийг бүрдүүлсэн болон хэрэгжилтийг нь хангаж буй холбогдох бөө хүмүүс ба бөөгийн олон нийтийн байгууллагуудад сайн нэр сүр авчирах нь зүй ёсны хэрэг мөн.
Бөө хүн нэр хүндээ зөв ойлгож, эзэмшиж, илэрхийлэх нь нэг талаар өөрийнх нь идэвхи, санаачлага, үйл ажиллагааных нь зайлшгүй үр дагавар юм уу, азтай тохиолдол зэргээс, нөгөө талаар нийгэм, төр, сүсэгтэн олон түмнийхээ хүрээллийнх нь нөлөө, нөхцөл байдлаас, өөрөөр хэлбэл объектив ба субъектив, зайлшгүй ба тохиолдол шинжтэй, азтай ба эзтэй янз бүрийн хүчин зүйлүүдээс ихээхэн хамаарна шүү дээ.
Яагаад гэвэл, бөө хүний нэр хүнд аливаа амьдарч байгаа нийгэмдээ хамаарах ёстой байдаг бол нэр төр нь тухайн холбогдох бөө хүнд бөөгийнхөө ба жирийн нөхцөл дэх үедээ олж авсан сайн нэр сүрийнх нь хэм хэмжээ, далайцаар хэр зэрэг нөлөөлж байдгаар нь тодорхойлогддог юм.
Түүнээс гадна нэр төр нь бөө хүн ба бөөгийн байгууллагад харилцан адилгүй үйлчилнэ шүү дээ. Тийм учраас одоогийн амьдран буй нийгмийнхээ дотор бөө хүн ба бөөөгийн байгууллагууд харъяалагдаж буй нийгэм, давхраа, язгуурынхаа нийгмийн байр суурь, эрх ашигт нийцсэн нэр төрөө илүү хайрлан хамгаалах ёс суртахуунтай л холбоотой асуудал шүү дээ. Жишээлбэл, өнөөгийн эрин зуунд амьдран буй нийгмийнхээ нөхцөлд бөө хүн өөрийгөө хэдэн үе удам дамжсан, олон шавь төрүүлсэн, юм болгоныг хийж чаддаг гэгчээр нэр төрөөрөө бахархаж, жирийн ард түмнийг доод давхрааныхан гэж хэмээн басамжлах, улмаар тухайн ард түмэнтэйгээ ёс зүйгүй харьцах, их биеэ тоосон, мэдлэг боловсролоор бага тийм бөө хүн нь нэр төрөө булингартуулна гэхээс биш сайн нэр төртэй болно гэдэг нь тийм ч амаргүй.
Ер нь бөө хүн ба бөөгийн байгууллагууд нь аливаа нийгмийнхээ нөхцөл дэх бүх давхрааныхаа ард түмэнтэйгээ эв эе, найрамдалтай, элэгсэг дотно, бөөгийнхөө ба жирийн нөхцөл дэх үйл ажиллагаандаа нэр төртэй, нийтлэг ёс суртахууныхаа хэм хэмжээгээ хүндлэн сахидаг байх нь хамгийн гол эрхэм зорилго мөн.
Нэр хүндтэй бөө хүн ба бөөгийн байгууллага нь түмэн олноор хүрээлүүлснээр түмэнтаа хүндлүүлнэ, тэр боломжоороо түмэн олныхоо өмнө ихээхэн хариуцлага, итгэл найдварын хүлээх болно. Түмэн олноор хүндлүүлэхээс гадна бөө хүн ба бөөгийн байгууллага нь өөрсдийнхөө хүчинд итгэж, өөрсдөөрөө бахархаж явах ёстой юм. Түмэн олноос нэр хүнд, энэрэл хайраар хайрласан нөхцөлдөө өөрсдийнхөө алдар хүндийг буруугаар ашиглах, хариуцлагаа ухамсарлахгүй, бөөгийн ба жирийн нөхцөл дэх үйл ажиллагаандаа ажиллах эрч хүчээ сааруулах зэрэг нийтлэг бүхий дутагдлууд байдаг нь ёс суртахууны асуудалдаа хайнга ханддагийн илрэл мөн.
Тийнхүү бусдыг манлайлахын тулд бөөгийнхөө ба жирийн нөхцөлдөө үнэнч шударга, урагш тэмүүлсэн эрч хүч, зөв шийдвэр гаргах чадвар, үр ашигтай удирдах, удирдуулах арга барилыг чадварлаг эзэмших нь чухал.
Товч цувралыг: “Монгол туургатны Номт цагаан тэнгэр бөөгийн төв”-ийн тэргүүн, бөө судлаач, зайран С.Лхагважав.

Бусад мэдээ

Mar 12, 2024 90

МОНГОЛЫН ТҮҮХ

Баруун баннер

Баруун баннер

Calendar 2018

Mon Tue Wed Thu Fri Sat Sun
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31

Ханшийн мэдээ

Холбоо барих

 

  •  Баянзүрх дүүрэг , 1-р хороо , 22 дуаар байр , 22 тоот.
    Шуудангийн хайрцаг: Улаанбаатар - 49 дүгээр салбар, 922
  •  976-11-458654, Fax: 976-11-458654
  •  This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.
Та бөөгийн тухай мэдлэг хаанаас авдаг вэ?
http://www.zoofirma.ru/