ФОТО
ВИДЕОЭртний нүүдэлчдийн хадны хөмөг агуйд үхэсгсдээ оршуулах өвөрмөц хэлбэр
Монголын дундад эртний нүүдэлчдийн үхэгсдээ оршуулж байсан зан үйлийн өвөрмөц нэгэн хэлбэр бол хадны хөмөг, агуйн оршуулга болно.
Монгол орны хангай, говийн уул хадтай аль ч нутагт археологийн энэ төрлийн дурсгал цөөнгүй тохиолдоно. Хадны болон агуйн оршуулга нь газрын хөрсөн дор булшны нүх ухаж үхэгсдийн шарилыг булшлах бус харин байгалийн бэлэн агуй хонгил, хадны хөмөг ашиглан шороо чулуугаар далдалж нөгчигсдийн шарилыг оршоодог. Байрлалын хувьд ихэвчлэн уулын дунд болон орой хэсгийн холын бараа сайн үзэгдэх дэвсэг дээрхи хадны хөмөг, агуйд тохиолдоно. Гол төлөв ам нь урагшаа буюу эсвэл зүүн урд, баруун урд зүг чиглэсэн хүний анхаарал татахааргүй жижгэвтэр агуй ба хадны хөмгийг сонгосон байдаг. Хадны оршуулгыг байгалийн бэлэн агуй хонгил, хадны хөмөг, ангал, нүх сүвийг ашиглан үйлдэх тул дотор нь орж л үзэхгүй бол шууд гадна талаас нь энд оршуулга байна гэж танигдах шинж тэмдэг үгүй юм. Нас нөгчсөн хүний бие цогцсыг агуй хөмөг доторхи чулуун шалан дээр биетээр нь тавьж оршуулна. Хадны оршуулганд чандарласан тохиолдол огт илрээгүй бөгөөд биет оршуулга хэмээн үзэж болно. Бөөнөөр болон хосоор оршуулсан оршуулга мөн ховор тохиолдоно. Нэг агуй болон хадны хөмөгт ихэнх тохиолдолд нэг л оршуулга тавьсан байдаг. Харин нэг уулын аманд өөр өөр цаг хугацаанд тавьсан хэд хэдэн оршуулга илэрч олдох нь бий. Гэхдээ энэ нь хамгийн ихдээ 7-8-аас хэтрэхгүй. Шарилыг хувцас хунартай нь болон даавуу, торго, эсгий, нэхий, үйсээр ороож тавина. Авсны хэлбэр зохион байгуулалт олон янз. Углуургадаж хийсэн банзан авс болон хоёр хэсэг дүнз модыг ухаж хийсэн “завь хэлбэртэй” авсанд шарилыг агуулна. Түүнчлэн модон жааз зангидаж бод малын ширээр бүрсэн өвөрмөц хийцтэй авс ч нэг бус удаа олдож байсан аж. Энэ төрлийн дурсгал өнөөгийн Монгол Улсын хил хязгаараас гадагш Енисей, Чулым, Абакан, Эрхүү муж болон Өвөр Байгал, Уулын Алтай зэрэг газраас их төлөв хөндөгдсөн байдлаар тохиолдож байсан бөгөөд тухайн бүс нутагт нутаглаж асан дундад эртний нүүдэлчдийн оршуулга болох нь батлагдаж байна. Эдгээрийн цаг хугацааг тодорхойлсон байдлаас үзэхэд одоогоор хамгийн эртнийх нь НТ 370 оны үед, хамгийн хожуу үеийнх нь 1630-аад оны орчим он цаг тогтоогдсон байх бөгөөд оршуулгыг үйлдэж хийсэн зохион байгуулалт, зан үйл зэрэг нь бага зэргийн ялгаатай боловч аль алийг нь газарт нүх ухаж булшлах аргаар бус, газрын хөрсөн дээр ил тавьж чулуу шороогоор далдлан орхидог байснаараа ижил болох юм.Хадны оршуулгын дурсгалыг судлан шинжилснээр дундад эртний нүүдэлчдийн соёл, зан заншил, ертөнцийг үзэх үзэл, шашин шүтлэг, нийгмийн харилцаа зэрэг түүх сударт тэмдэглэн үлдээсэн эд өлгийн ба утга соёлын холбогдолтой олон мэдээ сэлтийг нягтлан бататгах боломж бүрдэх төдийгүй сурвалж бичигт огт тэмдэглэгдээгүй нарийн ширийн зүйлсийг ч тодруулан мэдэж судалгааны хүрээнд баримт болгон ашиглах чухал ач холбогдолтой билээ. Тодруулбал, үхэгсдийг оршуулах зан үйл хийгээд тахиж тайх ёсон, эртний хувцас өмсгөл, гэзэг үс, зэр зэвсэг, гоёл чимэглэл болон ахуйн хэрэгцээний багаж зэвсгийн хэлбэр, тодорхой аймаг угсаатны нутагшил ба тархалт зэрэг олон асуудал энд багтах учиртай.
