Уншиж байна...

Эрт цагт монгол түмэн Баруун, Зүүн гар гэж хуваагдан хоорондоо байлдаж асан тэр цагт Баруун Монголын ухаалаг нэгэн баатар “Ахан дүүсийн цус асгаруулахгүй” хэмээн тангараглаад өөрийн хүрээнийхнийг дагуулан Сөх галын чанад гарчээ. Дайн дажнаас сэрэмжилсэн Сөхийн сонгоол буриадууд өдөр шөнөгүй гал түлэн харуул манаа тавьж, айл бүр ээлжээр эргүүл гаргадаг байж

. Хүн амьтан ч тэднээс дайжин зугтдаг байв гэнэ. Тиймээс буриадын угийн бичигт “Арван зүгт гал түлүүлсэн ашивгад” гэж бичигдсэн байдаг билээ. Ашивгадууд Сөх, Хүдэрийн голоор нутаглан цөөн тооны мал маллаж, ан гөрөө хийж амьдардаг байв. Нэгэн өглөө тэр хүрээний баатрын хүү гөрөөлж яваад үргээлгэнд гарсан нөхдийн хэлсэн зүгт хүрч очвол морин тэргэнд гуалин мод дүнхийтэл ачаад дуулж яваа нэгэн буриад басгантай тааралджээ. Үүрийн гэгээ, үнэг чонын гүйдлээс үл эмээн дуулж яваа бүсгүйг их л гайхаж гэнэ, нөгөө баатрын хүү. Уулзаад үг хэлээ ойлголцож, ажилсаг чамбай бөгөөд үзэсгэлэнтэй сайхан охин байсанд ихэд таалж, хайр сэтгэлтэй болов гэнэ. Удалгүй өвгөн баатрын хүү залуу баатар, хөвгүүнгүй нэгэн буриад айлд хүргэн ороод суучихжээ. Хэдийгээр хүргэн орсон айл нь нэр хүндтэй сайн айл гэвч буриадууд хүргэн орсон хүнийг “Хадамд очлоо” хэмээн шоолдог байсан юм санжээ. Учир иймийг мэдсэн хашир ухаалаг эцэг нь аян дайнд явж, аялал нүүдэл хийж, ажил хөдөлмөрт зүтгэж, ухаан тэлж, бяд суусан хүүгийнхээ эрдэм чадлыг түмэн олонд үзүүлэх хэрэгтэй хэмээгээд худ болсон буриад дархан өвгөнтэйгээ зөвлөн, овооны найр хийхээр шийдэж, ойр холын нутгийнхныг урьсан гэдэг. Буриад дархан өвгөн охиноо ойрад, буриад хосолсон ганган гоёлоор гоёж, эрийн гурван наадмын нэг – сур харваанд оролцуулахаар бэлтгэжээ.

Энэ нь дайчин баатар эрийн гэргий нь хэрэгтэй цаг ирвэл нөхрийнхөө зэвсгийг барьж дайснаа даралцдаг монгол түмний эртний уламжлалт заншил байсан юм. Худ, ургууд зуны эхэн сарын налгар сайхан өдрийг товлон Дунгуй нутгийн нэгэн сүрлэг ууланд шав тавьж, хөлд орсон балчраас эхлээд хөл дээрээ босч чадах бүх хүнээр нэжгээд чулуу зөөлгөн овоо босгож тахижээ. Тэр овоогоо орхин гарсан өлгий нутаг Хан Алтайнхаа нэрээр нэрлэсэн байна. Наадамд ойрад баатрын хүү, залуу хүргэн түрүүлж, нум сум харвахад буриад бэр түрүүлжээ. Тэр цагаас хойш буриад охид “сур харбаан” гэдэг наадамд оролцож, эрчүүдтэй ана мана өрсөлдөх болжээ. Ойрадын хүрээнийхэн алс холоос өвөрлөн ирсэн Алтайнхаа чулууг Алтай овоондоо өргөн энэ нутгийн тэнгэр доор үүрд нутаглахаар болоод буриадуудтай ийнхүү ураг барилджээ. Удалгүй хүргэн баатрынх хүүтэй болов. Ойрадын цэргийн хүрээний захирагч баатар аюулгүй тэр нутагт ард олноо авчраад, овоо босгож нутаглах нутагтай болгоод, уугуул нутгийнхантай худ ураг болж, ач хүүдээ өмсч явсан хуяг дуулгаа залж явсан хүрээнийхээ тугийн хамт ёслол төгс уламжлуулахдаа: “Үеийн үед, үрийн үрд хуяг дуулга дахин бүү өмсч, хүн хүнээ бүү дарагтун. Харин энэ тугаа нутаг усаа тахин найрлахдаа овоон дээрээ хийсгэж, хуяг дуулгыг минь голомт залгамжилсан үр ач нар минь өмсч сүр хүчээ дуурсгаж явтугай” гэсэн гэдэг. Баатрын хүрээнийхэн ухаант өвгөн баатар, түүний хүү залуу баатрынд айлчлан ирж, хууч хөөрөн, аж амьдралаа ярилцдаг байжээ. Басгад, самгад нь ойрад, буриад хавсарган янзыг нь тааруулж хийсэн бэрийнхээ гоёлыг дуурайлган зүүтгэл хийлгэхээр уран худынд нь ирдэг байв.

Тэд замд тохиосон улстай мэнд усаа мэдэлцээд “Ач, авга нартаа айлчлая” гэдэг байсан нь буриадуудын “ч”, “ш” авиаг ижил дууддаг аялгуутай холилдсоор өнө удаан хугацаанд “Ашивгад” овгийнхон гэгдэх болжээ. Өвгөн баатрын ач хүү өсч өндийгөөд баатар өвгийн нэрийг дуурсгахын тулд Хүдэр голын хойд ууланд “Баатад” овоо босгон хүрээнийхнийгээ “Баатад эцгийнхэн” гэж нарлэжээ. Улмаар залуу баатрын үр хүүхэд өсч үржээд өрх тусгаарлаж, хүрээнийхэн хуваагдан “Харнууд”, “Шарнууд”, “Баатад эцгийнхэн” гэгдэх болсон билээ. Баатад эцгийн хуяг дуулга, туг яндар нь 1932 он хүртэл баатрын голомтын айлд байсан хэмээснийг 1963 онд нас элсэн Цогтын Цэндэм эмээ, ач охин Долгоржавдаа
/ОБДС-д багшилж байгаад тэтгэвэртээ суусан/ хуучилсныг тэмдэглэн бичсэн
Л.БАТБАЯР

Бусад мэдээ

Mar 12, 2024 90

МОНГОЛЫН ТҮҮХ

Баруун баннер

Баруун баннер

Calendar 2018

Mon Tue Wed Thu Fri Sat Sun
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31

Ханшийн мэдээ

Холбоо барих

 

  •  Баянзүрх дүүрэг , 1-р хороо , 22 дуаар байр , 22 тоот.
    Шуудангийн хайрцаг: Улаанбаатар - 49 дүгээр салбар, 922
  •  976-11-458654, Fax: 976-11-458654
  •  This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.
Та бөөгийн тухай мэдлэг хаанаас авдаг вэ?
http://www.zoofirma.ru/