http://www.zoofirma.ru/

 

1252 онд Түвэд, Монгол гүрний эрхшээлд орсон боловч эзлэгдсэн бусад орнуудтай харьцуулахад нэлээд өвөрмөц харилцаа тогтсон бөлгөө. Хубилай хаан бурханы шашныг төрийн шашны хэмжээнд өргөмжилж, Пагва ламыг улсын багш болгосноос хойш Монголын Юан гүрнийг

унах хүртэл хоёр орны харилцаа нэлээд өргөжсөн юм. Харин Юан гүрнийг мөхсөнөөс хойш XVI зууны дунд үеийг хүртэл манай түүхийн сурвалжид “шашин төр хоёр үлэмж цөлийдсөн” хэмээн өгүүлдэг нь хоёр орны харилцаа бараг тасрахад хүрсэн гэлтэй. Гэтэл төдхөн хоёр талын чармайлтаар сэргэж эхэлсэн.
XVI зууны эхэн үеийн Монгол-Түвэдийн харилцаа нь бие даасан хоёр улсын харилцаа байсныхаа хувьд XVIII зуунаас хойших харилцаанаас зарчмын ялгаатай бөгөөд Монголын улс төр, эдийн засаг, шашин-соёл, боловсрол, шинжлэх ухаан зэрэг нийгмийн амьдралын олон салбарыг хамран, үргэлжилсэн хугацаа, цар хүрээ, зорилго, шинж чанар, түүхэн үр дагавраараа Монгол, Түвэдийн түүхэд чухал нөлөө үзүүлсэн болохыг өгүүлэн буй үеийн харилцааг Өмнөд
Монгол-Түвэдийн, Халх Монгол-Түвэдийн, Ойрад Монгол-Түвэдийн харилцаа хэмээн баахан ялгамжтай авч үзсэн нь зарим талаар түүхэн газарзүйн нөхцөл шалтгааныг харгалзан үзсэн боловч гол нь Өмнөд Монгол, Халх Монгол, Ойрад Монголын хаад ноёдын Түвэдтэй харилцсан бодлого, зорилго, чиглэл, шинж хандлага, түүхэн үр дагавар нь харилцан адилгүй байсныг эш үндэс болгож Түвэдийн шашны бүлэглэлүүдээс Монголын улс төрийн бүлэглэлүүдтэй харилцсан байдал, бодлого, байр суурь, үйл ажиллагаа нь мөн өвөрмөц өөр байсныг давхар харгалзан үзэж Монголын түүхэнд тухайн үеийн Төв Азийн олон улсын харилцааны гүйцэтгэсэн үүргийг тодруулахад чухал болоход тус тус оршмуй.
XVI зууны үед Түвэд орон бурхны шашны олон урсгал, ялангуяа Зонхава /1357-1419/-гийн шинэчилсэн урсгал болох гэлүгвагийн ба хуучин шашны хооронд ужиг удаан үргэлжилсэн тэмцэлд нэрвэгдэж, улс төр, эдийн засаг, шашин суртлын талаар хямралд автагдсан байв.
XVI зууны эхэн үед Монголын хаад ноёдын дотроос Түвэдийн гэлүгвагийн шашинтай холбоо тогтоож, идэвхтэй харилцсан ноён бол Түмэд аймгийн Алтан гэгээн хан /1502-1582/ болой.
Алтан ханы гадаад улс төрийн бодлого нь дотооддоо явуулж байсан бодлогын адил байр суурь, нэр хүндийг нь бэхжүүлэхэд чиглэгдэж байсан бөгөөд Мин улстай хэвийн найрсаг харилцаатай байж, улс төр, эдийн засаг, шашин соёлын хувьд эрхшээлд нь автахгүй байхын нэг гол хүчин зүйл бол Түвэд болоод Дундад Азийн орнуудтай байнгын харилцаатай байх явдал гэж үзэж байжээ.
Алтан хан XVI зууны тэргүүн хагасын сүүлчээс Монгол, Түвэд, Хотон, Уйгур зрэг янз бүрийн угсаатан хольцолдон суудаг, нүүдлийн мал аж ахуй эрхлэхэд тохирожмтой, олон орны хил зааг, стратегийн ач холбогдолтой Хөхнуурыг эзлэн авснаар Түвэдтэй шууд хиллэх болжээ. Чингэснээр Алтан хан Монгол-Түвэдийн харилцаагаа идэвхжүүлж, өөрт ашигтай зохицуулах нөхцөл бололцоогоор Монголын бусад хаан, ноёдтой харьцуулахад илүүтэй болжээ.
Алтан хантай гэлүгвагийн шашны дээд лам нар эхэлж холбоо тогтоосон бөгөөд хэн хэнийх нь эсэргүүцэл этгээд өөр хоорондоо зохих харилцаатай байсан нь үүнд давхар нөлөөлжээ.
Алтан хан, Содномжамц нар 1574 оноос элч солилцон харилцаж, уулзалтын талаар Түвэдээс Монголд 1576 оны билгийн улирлын 5-11 сард, мөн 1577 оны 6 сард хоёр тал нийт зургаан удаа элч төлөөлөгчөө харилцан солилцож хэлэлцсэн нь уг айлчлалыг эхнээс нь чухалчлан үзэж байсны баримт юм.
Алтан хан Монголын их хаадын өргөмжлөл, усны их сан “Далай” гэсэн цолыг буй болгож, харь түвэд хутагтад олгосон нь сонирхолтой хэрэг.
Алтан сан, Содномжамц нар бие биендээ эрхэм цол, эрх соёрхсоны дээр харилцаа тогтоох, шашин номыг дэлгэрүүлх хэрэгт хүчин зүтгэсэн түвэд хүмүүст Алтан хан, өөрөөр хэлбэл Монголын талаас, Содномжамц, Манзушири, Майдар хутагт нар Гурван түмний ноёд түшмэдэд дэс дэсээр тус тус алдар цол, эрх дарх шагнан урамшуулсан байна.
Гуравдугаар Далай Содномжамц Алтан хан тэргүүтэй Баруун түмний ноёдтой харилцаа холбоо тогтоож, Монгол оронд гэлүгвагийн шашныг дэлгэрүүлэх үйл хэрэгт биечлэн зүтгэж, Монгол-Түвэдийн харилцаа сэргэж, улс төр, шашин-соёлын талаар өргөн харилцахын эхлэлийг тавилцжээ.
Содномжамц хутагт гэлүгвагийн шашны хойчийн хувь заяаг бодож хойд дүрээ Монголоос тодруулахыг гэрээсэлж, түүнийг нь гүйцэлдүүлсэн хэрэг.
Ёндонжамцыг /1589-1616-ыг Түвэдэд залж Дашилхүнбэ хийдийн ширээт лам эрдэмт хутагт Лувсанчойжижалцан /1567-1662/ ба Гандан хийдийн ширээт лам Гэндэнжалцан нар ном эрдэм зааж, мөн Банчин-Эрдэнэ Лувсанчойжижалцан заллагаар нь Лхаст хэдэнтээ тусгайлан очиж байсан нь Монголоос тодруулсан бяцхан хутагтын нэр хүндийг сүсэгтэн олны дунд өргөхийг эрмэлзэж байсан хэрэг.
Дөрөвдүгээр Далай ламыг Монголоос тодруулсан нь Монгол-Түвэдийн харилцааг өргөжүүлж, Монголд шашин дэлгэрэхэд чухал нөлөө үзүүлсэн.
Харин дөрөвдүгээр Далай лам гэнэт жанч халсанд түүнийг өмгөөлөн шарын шашныг дэмжигч монгол ноёд цэрэглэн хөдөлснөөс үүдэж, Түвэд, Монголд шарын хийгээд улааны шашинтны хоорондын зөргчил хурцдаж, улааны ба шарын шашны эвсэл байгуулахад хүрч байв.
XVI зууны Халхын түүхэнд болсон чухал үйл явдлын нэг бол Түвэд улстай харилцаа тогтоож, бурхны шашныг дэлгэрүүлсэн явдал юм.
Халх Монгол-Түвэдийн харилцааны эхлэлийг тавьсан Абатай сайн хан /1554-1588/ төмөр могой жил /1581/ Монголжин Түмэдийн худалдаачдаас Алтан хан Түвэдтэй харилцаа тогтоон, шарын шашныг тэтгэн буйг сонсож мэдээд, Түмэдэд хоёр ч удаа элч зарж Алтан хан болон Сэнгэдүүрэн /1538-1585/ хан нараар дамжуулан түвэд хутагтуудтай холбоо тогтоон харилцаж байжээ. Абатай сайн хан гуравдугаар далай лам Содномжамцыг Монгол газар хоёр дахь удаа, чингэхдээ бүр Хөх хотод ирэхэд нь 1585 оны зуны адаг сарын 15-нд өөрийн биеэр уулзаж, түүнд булган арьс, алтадсан өргөө, алт мөнгө, мал сүрэг үлэмж өргөл өргөжээ. Содномжамц хариу болгож, Абатайд галд үл шатсан пагмадүв очир хааны хөрөг өргөн баргьж, “Очирай сайн хан” цол, шар үсэг бүхий тамга ганжээ.2
Абатай сайн ханы үеэс бурхны шашны дэлгэрлийг дагалдаад хоёр орны харилцаа ч өргөжиж, нөлөө бүхий ноёд бараг цөм Далай лам, Банчин-Эрдэнэ нартай харилцах болж, монгол, түвэд хүмүүс янз бүрийн хэргээр ирж, очих явдал олширсоор байна.
2 “Лувсанпринлэй Жибзундамбабалсанбогийн ерийн товч намтар” /Өндөр гэгээний намтрууд оршвой/ 1995, тал 7.