Чингис хааны төрсөн газрыг эрэн сурвалжлах, тогтоох ажлыг анх 1850-иад оны үед Банзарын Дорж хийжээ. Тэрээр 1852 онд одоогийн Чита мужийн өмнөд хэсэгт орших Их арал гэдэг гацаа хавьд нутгийнхны домоглодог Чингис хааны төрсөн Дэлүүн болдог хэмээх нэртэй газар байгааг сураг сонсоод Г.Юренскийгээр хайлгажээ. Г.Юренский түүний зааснаар Их арал гацаанаас дээш 8 орчим км зайтай Онон голын баруун эрэгт Дэлюн болдок гэдэг газар байгааг мэдээлсэн байна. Чингис хааны төрсөн газрыг хайн сурвалжлах ажил манай эрдэмтдийн хувьд нэлээд эрт эхэлсэн байна. XIX зууны дунд үед алдарт эрдэмтэн Инжинаш “Хөх судар” хэмээх зохиолдоо Чингис хааныг Онон голын хөвөөнд орших Тэргүүн болдаг ууланд төрсөн гэжээ.
Монгол үндэстэн нь гагцхүү Чингис хааны үед шинээр үүсэн буй болсон бус хүн төрөлхтөн анх ярих хэлтэй болсон цагаас эхлэн монгол хэлээр хэлэгч нэгэн тусгай үндэстэн аймаг байсаар ирсэн нь хэзээд мадаггүй үнэн. Монголын түүх гэдэг нь эрхбиш монгол үндэстний анх сонсогдож мэдэгдэх ба түүхэнд тэмдэглэгдэх болсон цагаас эхлэн өгүүлэх аваас сая бодитой бүрэн бүтэн түүх болно.
1983-1984 онд намын дээд удирдлагад ч хэд хэдэн ээдрээ будлиантай үйл явдал болов. 1984 оны 1 сард МАХН-ын Төв Хорооны Улс төрийн Товчооны гишүүн, Намын Төв Хорооны нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байгаад өндөр насны тэтгэвэрт гарч хэдхэн сар болж байсан С.Жалан-Аажавыг Ц.Лоохууз, Б.Нямбуу, Б.Сурмаажав нарын “намын эсрэг” бүлэг гэгчид /1964 он/ идэвхтэй оролцсон гэж Намын Төв Хорооны дэргэдэх Намын хянан шалгах хорооны хурлаар хэлэлцээд “С.Жалан-Аажавын намын эсрэг явуулгын тухай” тогтоол гаргаж, түүнийг нутаг заан суулгасан байна. Энэ нь С.Жалан-Аажав “намын эсрэг бүлэг” гэгчид оролцсондоо гол нь биш, харин намын дээд удирдлагын дураар авирлах, намын ёс зүйг умартах, төрийн хууль, дүрмийг ноцтой зөрчих явдлыг таслан зогсоох чиглэл, хандлага бүхий санаа гаргаж байсантай холбоотой юм.
Одоогоос 750 орчим жилийн өмнө буюу 1260 оны 9 дүгээр сард эх нутагт нь намрын налгар шар нар төөнөж айрагны амт чимчигнэн байхад элс шуурсан Айн Жалут гэж одоогийн Сири, Израилын хил дээрх Голаны өндөрлөг гэх хүний нутгийн тэнгэрт монголын цэргийг муу ёрын сүудэр дайрч байлаа. Энэ цэргүүд бол Лалын ертөнцөд эр зоригийн тууль болон үлдсэн монгол жанжин Хэт Буха ноёны удирдсан цэргүүд байсан юм.
Чингис хаан ᠴᠢᠩᠭᠢᠰ ᠬᠠᠭᠠᠨ (~1162 – 1227 оны 8 сарын 18) 1206 онд зүүн хойд Азийн нүүдэлчин аймгуудыг нэгтгэж Их Монгол Улс буюу Монголын эзэнт гүрнийг байгуулсан Монголын хаан байв. Хиад Боржигин Есүхэйн Тэмүжин (Тэмүүжин ᠲᠡᠮᠦᠵᠢᠨ ч гэж бичдэг) гэдэг нэртэйгээр Боржигин овогт төрсөн тэрээр түүхэн дэх хамгийн гарамгай цэргийн удирдагчдын нэг болсон юм.
Их Монгол Улсыг байгуулсны дараа тэрээр амьдралынхаа явцад Ази, Европын ихэнх нутаг дэвсгэрийг эзэлсэн бөгөөд харин түүний үр хүүхдүүд үүнийг нь үргэлжлүүлж, тухайн үед соёл иргэншилт хүн төрөлхтөнд нээгдээд байсан дэлхийн хуурай газрыг бараг бүхэлд нь эзэлсэн байна.
Чингис хаан Тангудыг эзлэсний дараа 1227 онд нас баржээ. Түүний оршуулагдсан газар нь одоо хүртэл олдоогүй болно. Чингисийн үр удам өнөөгийн Хятад, Солонгос, Кавказ, Төв Азийн орнууд, мөн өнөөгийн Орос, зүүн Европ, Ойрхи Дорнодын зарим хэсгүүдийг эзэлсэн буюу түшмэг, улсуудаа болгосон ажээ.
Галдан Бошгот халхыг эзэлж авсны дараа Сэлэнгэ мөрний эхэнд нутаглаж байгаад 1690 оны 5 дугаар сард зүүн зүгт хөдлөн, Халх гол хүрч хөвөөлөн урагшилсаар Манж Чин гүрний хилд цөмрөн, Өвөрмонголын Үзэмчин аймгийг довтлон уулгалсан байна. Энэ үед Манжийн хязгаарын цэргийн жанжин Арнай хилийн ойр байснаа ашиглан Галданг бутцохин хаандаа их гавьяа байгуулахыг сэтгэн, Энх-амгалан хааны "Яаран байлдаж болохгүй.Нэмэлт цэрэг ирэхийг хүлээ" гэсэн зарлигийг зөрчин, өөрийн дураар хоёр түмэн цэргийг авч, Улхуй голын орчим газар Галданы түрүүлж илгээсэн хошууч цэргийн ангитай учран байлдаж байтал Галдан их цэргээ авч ирэн Арнайг хавчин цохижээ.
Дэвшилт сэхээтнүүдийн дотор үндэсний ардчилсан үзлийн үр үндэс хараахан тасраагүй буйлан төлжсөөр байв. Үүний тод илрэл бол 1962 онд Чингис хааны мэндэлсний 800 жилийн ойг тэмдэглэсэн явдал байлаа. Ялангуяа ойг тэмдэглэх ажлыг түүчээлэн хөтөлсөн МАХН-ын Төв Хорооны Улс төрийн Товчооны гишүүн, Намын Төв Хорооны нарийн бичгийн дарга Д.Төмөр-Очирт ял зэмлэлийн гол хүнд нь оногджээ. 1962 онд хуралдсан МАХН-ын Төв Хорооны III бүгд хурал “Д:Төмөр-Очироос намын эсрэг үйлдсэн ажил явуулгын тухай” хэлэлцэж тогтоол гаргажээ. Үүнд: Нэг хүнийг тахин шүтэх явдлын хор уршгийг арилгахын төлөө намаас явуулсан тэмцлийг эрх тушаал ахихыг оролдож хичээсэн холын бодого санаагаа биелүүлэх хийгээд намын удирдлагын нэр хүндийг гутаах зорилгоор ашигласан гэж үзэж байна.
14 дүгээр зууны хоёрдугаар хагасаас Юань улсад гарсан "Улаан алчууртны бослого"-ыг дарах гол хэрэгт Тогоонтөмөр хааны хамгийн итгэлтэй жанжны нэг Цагаантөмөр нэн их үүрэг гүйцэтгэж хаан төрдөө үнэнч зүггэж байжээ. 1352-1362 он хүртэл бүтэн арван жил тэрхүү бослогын гол гол хүчийг бут цохиж, тэдний умардад давших замыг хаасан юм. Цагаантөмөр жанжин бол дагнан монгол цэрэг захирдаг, Мухулай жанжны цэрэг захирах, байлдах тулалдах аргаас суралцсан нэгэн байв. Түүний хүү Хөхтөмөр бага наснаасаа эхлэн цэргийн эрдэмд боловсорч, авьяаслаг жанжин болж төлөвшсөн бөгөөд улаан алчууртны босогчдод гэнэдэн алагдсан эцгийнхээ үйл хэргийг чадварлагаар үргэлжлүүлсэн байна. Цагаантөмөр жанжин хүүдээ Монголын төр улсын гал голомтыг хэзээ ч мөхөөж болохгүй, үүрд асааж байх ёстой гэдэг сургаалийг захидаг байжээ.
ФОТО
ВИДЕО
