Куликовын тулалдааны дараа Мамай ихэд бүтэлгүйтэн доройтов. Гэсэн ч энэ тулалдаан оросын хүчийг үнэнхүү туйлдуулсан билээ. Мамай Дон, Ижил мөрний завсрын уудам хээр талд байх овог аймагтаа одож, шинэ хүчийг цуглуулж өшөө хорслоо тайлахаар зэхэв. Тэгээд цөлмөн хоослох аян дайнд хөдлөхөөр нэгэнт бэлэн болоод байтал түүний харьяанд байсан Тохтамыш хаан эзэнт гүрний дорнод хэсэг болох Цагаан Ордын бүх овог аймгийг Арал тэнгис хүртэл нутагт нэгтгэн захирч өөрийгөө Алтан Ордны улсын хаанаар өргөмжлөхөөр зэхэж буй мэдээг авч умар зүг оросын эсрэг хөдлөхийн оронд морины жолоог зүүн өмнө зүгт эргүүлж санаандгүй гарч ирсэн өрсөлдөгчийн эсрэг хандуулах болжээ. Ингээд Чингис хааны жанжин Зэв, Сүбээдэй нарын 160 жилийн тэртээ оросын вангуудыг анх удаа хиартал цохиж монголын цэрэг зэвсгийн алдрыг мандуулсан тэрхүү Калка гол дээр Мамайн цэрэг бут цохигджээ.
Төмөрийг дундад азид ид хүчжих үед, Алтан Ордны эзэнт гүрнээс Цагаан Орд хэмээн нэрлэгдэх өмнөд хэсэг нь тасран гарч, эндэхийн Чингисийн удмын шалмаг дайчин Үрүс хаан нутаг орноо бүрэн эзэгнэн захирахын төлөө шаргуу тэмцэн хувь улсуудыг дараалан бут цохиж, эцэст нь зээ хүү Тохтамышийг хүртэл дийлж хөөсөн байна.
1934 оны үед хүрээ хийдийн дэргэдэх дацангууд ба сүмд 18000 гаруй хөвгүүд шавилан байсан бол улсын сургуульд нийтдээ 5000 орчим хүүхэд суралцаж байлаа5. Энэ нь тэр үед шашны нөлөө маш их байсны нотолгоо юм. МАХН-ын IX их хурал /1934/ сүм, хийд лам нарын эсрэг довтолгооныг хүчтэй болгох шийдвэр гаргасан юм.
Чингис хаан өөрт нь олон удаа тус хүргэж, нөмөр нөөлөг болж явсан эцгийн хуучин анд, алдар ван хан Тоорилын төрсөн дүү Жаха-Хамбу ноёны гүнж Ибагийг өөртөө авч, дүү Сорхогтан хэмээх гоо үзэсгэлэнт охиныг хөвүүн Тулуйдаа хатан болгон авч өгчээ.
1930 онд Улаангом ба Төгсбуянтын хүрээнд лам нарын бослого гарч, түүнийг дарах комиссыг Намын Төв Хорооны нарийн бичгийн дарга Элдэв-Очироор тэргүүлүүлэн илгээжээ.
“Төгсбуянтын эсэргүүцлийг өдүүлэгч ба удирдагч нарыг харъяа нутгийн албан газраар илэрхийлэн авч мөн тэрхүү хөдөлгөөн дор оролцож бүхий нам эвлэлийн гишүүдийн хамт буудан цаазалмой”1 хэмээн босогчдын удирдагчдыг олны өмнө буудан алах зөвшөөрлийг Элдэв-Очир тэргүүтэй комисст өгсөн байдаг.
Монголын түүхнээ 13 дугаар зууны сүүлийн хагаст нэр нь үлдсэн түүхэн томоохон хувь хүмүүсийн нэг бол хан хүү Хайду юм. Чухамдаа Өгөдэй хааны их хатан Дөргөнэгийн тавдугаар хүү Хашийн ганц хүү нь Хайду бөлгөө. Хайду 1235 онд төрж, Чингис хааны орд өргөөнд өсөж торниод, Өгөдэй хааныг нас барсны дараа Мөнх хааны дэргэд алба хашиж байхдаа эр цэрэг болон төлөвшиж, Бат хааны удирдаж, Чингисийн угсааны 13 хая хөвүүн оролцсон, орос болон зүүн европод явуулсан аян дайнд оролцох болжээ. Орос нутагт тэрбээр Сүвээдэй баатар, Бурундай жанжин нарын цэрэг дайны гарамгай үйл хэрэгт газар дээрээс нь суралцан улмаар орос орныг өвдөг сөгтгөсөн монголын морин цэрэг зүүн болон төв европод нэвтрэн ороход Байдар ханы хамт монголын нэг замын цэргийг ахлан Полыпид дайран орсон байна. Тэдний өөдөөс Польшийн гурван арми сөрөн байлдсан ч гурвуулаа хиарч сүйртлээ цохиулав. 1241 оны гуравдугаар сарын 24-нд буурал эртний түүхт польшийн Краков хотыг эзлэн түйвээгээд, 4 дүгээр сарын 08-ны өдөр Байдар, Хайду нар цэргээ Лигницийн дэргэд төвлөрүүлээд герман, польшийн цуутай рыцариудыг тосов.
Монголын нам, засгийн удирдагч Дамбадорж, Цэрэндорж, Н:.Жадамба, А.Амар, Ж.Цэвээн нарын тухайд бол тэдэнд “панмонголизм”-ын үзлэгийг баримтлагчид хэмээх нэр зүүж, “Монгол үндэстнийг нэгтгэх үзлээ баримталж, хувьсгалт замаар монгол үндэстэн үндэс соёлоо нэгтгэн бадруулна хэмээн үзэж буй” этгээд хэмээн хэт зүүний үзэлтнүүд үздэг байжээ.
Энэ үгийг Үндэсний хувьсгалын 102 жилийн ойд зориулсан эрдэм шинжилгээний хуралд зориулан бэлтгэсэн юм.
1900-1903 онуудад дэлхийн эдийн засгийн хямрал болов. Олон банк дампуурч, капиталист эдийн засаг сүйд болсон юм. Ингээд үйлдвэр барих, зээл олгох нэрээр капитал гадагшилж капитализм империалист шатандаа орсон юм. Өмнө нь колонитой байсан Англи, Франц, Итали шинээр гарч ирсэн АНУ, Герман, Орос, Японтой зөрчилдөж, улмаар колонийн системийг эсэргүүцсэн дэлхийн хувьсгалын эрин үе эхэлсэн юм.
ФОТО
ВИДЕО
