Судлаач А.Осорын тодорхойлсноор монгол нохой нь Энэтхэгийн хар чононоос гаралтай “гарз” нохойн төрөл бөгөөд Монгол нутагт 12,000-15,000 жилийн өмнөөс гэршүүлж эхэлсэн гэдэг.

Одоогийн байдлаар цэвэр монгол үүлдрийн нохой Ховд, Баянхонгор, Говь-Алтай, Өмнөговь, Дундговь, Дорноговь, Төв, Архангай, Өвөрхангай зэрэг аймгуудад цөөн тоотой байгаа ажээ. Өнөө үед дэлхийн зах зээл дээр монгол банхарын гөлөг 850-3500 ам.долларын үнэтэй. Банхарын дундаж өндөр 75-85 см, амьдын жин дундажаар 70-90кг. Зарим үед өндөр нь 1 метр, жин нь 110 кг хүрч байжээ. Банхарыг өөрөөр түвд мастиф гэж нэрлэдэг. Англичууд Түвдээс олж аваад Виктория хатан хаанд бэлэглэхдээ “түвд мастиф” гэж нэрлэсэн түүхтэй. 1275 онд дэлхийн алдарт аялагч Марко Поло “морь шиг тийм том нохойг анх удаа үзлээ” хэмээн монгол банхарын тухай бичсэн нь бий. Монгол банхар нь Чингис хаан, Атилла хааны байлдан дагуулалтын үеэр Төв Ази, Баруун Европ, Гималайн бүс нутгуудаар өргөн тархсан ба монгол нохой дунджаар 15-20 жил насална. Монгол нохойн үндсэн зүс нь халтар, зүрх цагаан, хар билээ. 1950-1960 онуудад монгол нохойг хүн, малын өвчин тараагч хэмээн олноор нь алж устгасан нь цэвэр монгол үүлдрийн нохойн тоог эрс цөөрүүлсэн юм. 1920-иод оны үед монгол хоточ нохойн тоо толгой 200,000-300,000 байснаа 10,000-20,000 болтлоо цөөрчээ. Банхар нь аливаа орчинд дасан зохицох чадвартай. Сэтгэлзүйн хувьд меланхолик талдаа бөгөөд юм сурахдаа бусад нохой шиг хурдан шалмаг сүрхий биш. Байгалийн зөнгөөрөө юмыг мэдэрч шаардлагатай үед л хүч чадлаа гаргадаг. Юм бүхэн рүү үсэрч цовхчоод байдаггүй. Аливаа зүйлийг зааж сургах гээд нэмэргүй. Өөрийн зөнгөөрөө амьдардаг нь уугуул шинжийг нь баталж өгдөг ажээ. Монгол, Түвд банхарын хооронд амьдрах орчноос үүссэн ялгаа бий. Хасар нохой (Чоно баригч), Төвд нохой (гарз нохой), Монгол нохой, Монгол Банхар, Хоточ нохой, хоньч нохой, Дөрвөн нүдэт Хар нохой, Банхар, баавгай, Хүннү нохой (гадныхан нэрлэдэг нэршил), Буриад Монгол гарз нохой хэмээн олон янзаар нэрлэж иржээ. Монгол банхарын эр нь дунджаар 66-70 см, эм нь 62-66 см, 55-80 кг жинтэй. Үржлийн хувьд чонотой их төстэй, өвөл 11-12 сарын үед ороо нь ордог бөгөөд жилд нэг л удаа гөлөглөн ойролцоогоор 2-8 гөлөг гаргадаг, гарсан гөлөгнүүд нь өвлийн хүйтнийг тэсвэрлэн давж гардагаараа бусад нохойгоос илүү байгалийн шалгаралд тэсч үлддэг онцлогтой аж. Чингис хаан дайлаар мордохдоо 30 мянган монгол нохойтой, цэрэг армитай байжээ. Дайн тулаанд нохойг маш их ашиглаж байсан

Монголд 1957-1959 онуудад баруун 5 аймгийг дамнасан хүчтэй газар хөдлөлт болсон гэдэг. Тухайн үед нутгийн айлд монгол банхар малд явдаггүй, үс ноосондоо баригдчихсан, хотонд хуцдаггүй. Хөгширсөн идэхээс өөр юм мэддэггүй гээд адлагддаг байж. Тэгсэн гэнэт нэг өдөр нохой нь гэр рүү нь давхиж ороод орон дээр унтаж байсан өлгийтэй хүүхдийг зуугаад гэрээс гарч давхисан байна. Гэрийнхэн нь хашгиралдаад бүгдээрээ нохойны араас том жижиггүй гүйжээ. Гэтэл хэдхэн минутын дараа ард нь газар хөдөлж гэр нь асар том ангал руу орсон гэдэг. Тэр айл ад үзээд байсан нохойныхоо ачаар бүгд амьд мэнд гарч бидний амийг аварсан ачтан гэж үхэн үхтэл нь хайрлаж хүндэлсэн гэдэг.

Монгол банхар группээс авав...

Twitter