Сарьсан багваахай гэхээр манай хүүхэд залуусын сэтгэлд Холливуудад бүтээсэн «Бэтмен» хэмээн детектив кино л буух байх.

Харин сарьсан багваахай гэж ямар амьтан болох, юунд хэрхэн ашиглагддаг талаар нэгэн сэтгэл хирдхийлгэм зүйлийг уншигчиддаа сонирхуулъя.

1950иад оны сүүлээр Монгол оронд нэгдэлжих хөдөлгөөн шувтрах тийшээгээ хандаж байлаа. 1958 оны зун Хөвсгөл аймгийн Ренчинлхүмбэ суманд 70 гарсан өндөр настай ээжтэйгээ амьдардаг Рэгсэл гэгч дөчөөд насны эр нэгэн томоохон хэрэг өдөөх нь тэр.
Эднийх тов хийсэн амин зуулгын 200гаад малтай. Рэгсэл өдий дөч хүртлээ эхнэр хүүхэдтэй болоогүйгээр үл барам хэр баргийн хүний өөдөөс эгцэлж ч хардаггүй дэндүү зожиг нэгэн.

Ээж нь ч гэсэн дээ. Хүүтэйгээ хоёулхнаа аж төрсөөр үндсэндээ энэ айл хүний нийгмээс нэгэнт тасарсан байжээ. 1958 оны 7р сарын сүүлчээр сум орноос Рэгсэлийнхийг нэгдэлд элсэж, малаа нийгэмчлэхийг шаардан ухуулахаар аймгаас төлөөлөгч урьжээ. Учир нь Рэгсэл сумынхаа удирдлагуудын үгийг үнэндээ сонсохыг ч хүсэхгүй байснаас ийн төвөөс «туслах хүч» дуудуулахад хүргэсэн аж. Бичиг үсэг ч тайлагдаагүй Рэгсэлд болоод зөнөх насан дээрээ хүрсэн хөөрхий ээж хоёрт төвөөс ирсэн том дарга энэ тэрнээс айх, ичих ухагдахуун үнэндээ байсангүй. Бараг л хоосон хонох шахам зүтгэж байж өсгөж үржүүлсэн амин зуулгынхаа хэдийг луйвардуулах хүсэл үнэндээ байсангүй. Харин ч хөөрхий хөдөөх эр уурандаа аймгийн намын хорооны төлөөлөгчийг муужиртал нь нударгалаад унагачих нь тэр. Тэгээд л гэмт хэрэгтэн боллоо. Маргааш нь аймгаас сэргийлэхийнхэн ирж Рэгсэлийг бариад мөрдөнд хорьчихов. Мөн 200аад малаас нь 50иадыг үлдээгээд нэгдэлд албан хүчээр нийгэмчлэхэд нь хөгшин эх нь «Тунгалаг Тамир» кинон дээр Буян чавганц Итгэлтийн малыг хураалгахдаа Эрдэнийг хараадаг шиг юм болжээ. Сумынхан нь ч айж ичихдээ арга буюу малыг нь буцааж өгье гэцгээсэн авч намын шийдвэр, тэгээд ч нэгдэлд нэгэнт дансалчихсан учраас ямар ч арга олдсонгүй.

Рэгсэлийг арваад хоног хоригдож байх хоорондуур нас өндөр гарсан эмгэн хүүдээ санаа зовнисоор өөд болчихож. Хэрэг явдал нэгэнт ийм болсон учраас дээд газрын шийдвэрээр Рэгсэлийн хэргийг хэрэгсэхгүй болгожээ. Тэрбээр эхийгээ оршуулахдаа «ил тавина» гэж дайрсаар санасандаа хүрэв. Оршуулсан өдөр нь Рэгсэлийг ганцааранг нь орхиж түвдээгүй учраас үеийнх нь хоёр эрийг ганц, хоёр хоног хань бараа болгон үлдээжээ. Хоёр эр ч нутгийн хүмүүс хойно элдвийн юм бодсонгүй. Дээлээ нөмрөөд л хажуулцгаажээ. Шөнө дундын үед хүн ярих чимээ сонсогдоход хоёулаа л зэрэг сэрцгээв. Гэтэл юу болсон гэж санана. Мөнөөхөн бурхан болоод оршуулчихсан эмгэн Рэгсэлийн өмнө зогсчихсон юм яриад байх авч чухам юу гээд байгаа нь ойлгогдохгүй байв. Хачирхалтай нь эмгэний бие гэрэлтээд байх юм гэнэ. Үхтлээ айсан хоёр дуугарч ч чадсангүй. Дэмий л дээлийнхээ завсраар чухам юу болохыг сэтгэл түгшин харж байлаа. Удсан ч үгүй эмгэний гэрэлтэж байсан бие замхран замхарсаар усны уур мэт тунарсан цагаан юм болсоноо орон дээрээ сөхрөөд суучихсан байсан Рэгсэлийн толгой руу яваад орчихжээ. Хаа очиж хар багаасаа айл саахалт явсан үеийн хоёр нөхөрт нь ямарваа нэгэн хал бал болсонгүй.

Эмгэний сүнсийг биедээ шингээсээн Рэгсэл гэнэтхэн босч ирсэнээ ер бусын зэвүүнээр тас тас хөхрөхөд нь дөрвөн ханатай гэрийн унь хана шаржигнан дуугарч, хоёр хоноцын дотор хүйт дааж, толгойтой үс нь босох шиг болж байжээ. Тэгснээ гэнэтхэн хаалга сэвхийтэл онгойлгоод гараад явчихав. Удаа ч үгүй хотонд үлдсэн хориод мал нь хонь, үхэргүй майлалдаж мөөрөлдөөд л... Бодвол Рэгсэл малаа туугаад хаа нэг тийшээ явж байгаа бололтой. Гэрт нь үлдсэн хоёр ч бүр мэл гайхаж, цэл хөхөрцгөөжээ. Зүүд үү? Болсон явдал уу? Үнэндээ сайн ойлгоцгоохгүй байлаа. Аймшигт үзэгдлийг хараад ухаан нь ерөнхийдөө дэн дун болчихоод байв. Ингэсээр өглөө болж нар мандахад л мань хоёр гадна гарав. Рэгсэл хэдэн малтайгаа ор сураггүй алга болсон байлаа. Тэр хоёр ч нэлээд зоригтой эрс байсан учраас ер нь шөнийн явдал зүүд үү, үнэн үү гэдгийг нотлоё гээд эмгэний шарилыг тавьсан газар руу очтол ор сураггүй алга болсон байв. Мань хоёр ч «За, тас, чоно нохой л идээ биз» гэж бодоод огтхон ч тоолгүй гэртээ харьцгаажээ.
 
Харих замдаа мань хоёр энэ тухай хэнд ч ам алдахгүй гэж андгай тангараг тавьцгаасан авч хэдхэн хоногийн дотор тэр хавиар тарж орхижээ. Тэгээд ч зогссонгүй шашны суртал ухуулга хийж ард түмний дунд цуурхал дэгдээсэн гэдгээр чамгүй банга сонсоод арайхийн дээлээ нөмөрчихөлгүй үлдэцгээв. Удаа ч үгүй хэрэг явдал зах зухаасаа мэдрэгдэж эхэллээ.
Анх Рэгсэлийн малыг хөөж явсан намын идэвхтэн Санжий гэгч нүхэнд унаад үхчихэв. Гэхдээ түүний нүүр амыг толгой тархитай нь зай завсаргүй сэглээд хаячихсан байх нь тэр. Талийгаач уул нь хурал тараад явж байсан аж. Харанхуйд гэнэтхэн л олон арван сүр сархийсэн юм нисч ирээд толгой тархи руу нь шавчихсан. Талийгаач яагаад ч юм орилоод урагшаагаа гүйчихсэн. Араас нь яваад очиход нүхэнд унаад өнгөрчихсөн байсан гэж хамт явсан хүмүүс нь ярьжээ. Дараагаар нь Чулуунжий, Бадрах, Дэмбэрэл нарын хотонд байсан Рэгсэлийнхээс ирсэн мал сарьсан багваахайн сүрэгт хөөгдөн алга болсон тухай яриа ч тархав. Энэ цуу яриа улам даамжирсан учраас аймгаас ухуулга сурталчилгаа хийхээр Рэгсэлийн малыг хураах ажлыг зохион байгуулж байсан малигар шар нөхөр дахин иржээ. Тэрбээр ирсэн даруйдаа буг чөтгөр байдаггүй тухай лекц уншчихаад «цуурхал тараасан хүмүүст эрүүгийн хариуцлага тооцно» гэдгээ ч нуусангүй.

Орой нь тэрбээр сумын зочид буудалд байрлаж байгаад бие засах гэж гарч яваад үхсэнийг өглөө нь олжээ. Түүний нүүр нүд, хувцас хунарыг харахын аргагүй сэглэн сийчсэн байсан бөгөөд ихэд тэмцэлдсэний гэрч болсон хоёр ч үхсэн сарьсан багваахай дэргэдээс нь олдов. Үзэшгүй муухай сарьсан багваахайн үхдлийг хараад мөнөөхөн яриа улам дэвэрлээ.

Айж хэлмэгдсэн хүмүүс нутагтаа нуугдаж эсэн мэнд үлдсэн бөө, зайрангуудаас арга буюу тусламж дэмжлэг эржээ.
Тэгээд өдгөө нэрд гарсан зайран Б.Чагнаа гуайн авга ах Сэдэд зайран уг асуудлыг нэг тийш нь болгохыг зөвшөөрчээ. Сэдэд зайран толиндоо харж харж «Эхийнх нь сүнс чөтгөр болоод Рэгсэлд шингэж. Нэгэнт амьдаараа буг болсон Рэгсэл зүүн урд зүгт нэгэн агуйд очиж үхжээ. Үхэхдээ муу ёрын сүнс нь агуйд байсан сарьсан багваахайнуудад шингэж орхиж. Үй олон сарьсан багваахайд чөтгөрийн сүнс шингэсэн учраас дарахад их хэцүү» гэж айлджээ. Тэгээд «Далан айлын тогооны хөө олж ир» гэсэн лүндэн буулгав. Зайранд сүсэглэсэн хүмүүс хөө цуглуулна гэж ёстой хөгөө чирсэн гэдэг. Заримаас нь гуйж аваад, зарим айлаас нь сэмхэн хулгайлж авах ч тохиолдол байлаа. Ямар ч байсан 70 айлаас тогооны хөө цугларав. мөн нэг уут улаан давс, өргөстэй улаан харгана, хуурай мод ихээхэн хэмжээгээр бэлдүүлсэн нь нэгэнт бэлэн болсон аж.

Сэдэд зайран 70 тогооны хөөгөө залуусын шээсээр зуураад бүх юмаа хайнагийн шаранд ачаалан хөдөлжээ. Тэгээд явсаар нэгэн агуйд ирсэн нь хэн ч мэдэхгүй байв. Нутгийн хүмүүс ч уг агуйг мэдэхгүй байсан нь гайхалтай. Тэгээд агуйн аман дээр мөчрөө асаалган гал болгосноо агуй руу цог нурмыг нь түлхэн оруулаад залууст нэг нэг өргөстэй харгана бариулан «За, та нар ганц ч сарьсан багваахай гаргаж болохгүй» гэсэн үүрэг өгчээ. Тэгээд л өвгөн зайран агуй руу, хөө, давс хоёроо аваад оржээ. Агуй дотор зайрангийн бөөлөх чимээ гал дээр хийсэн давсны чад пад хийх чимээ тун ч сүртэй сонсогдон ганц нэг сарьсан багваахай агуйн ам руу зүглэх авч өргөстэй харганаар ширвэнгүүт үхэтхийн унаж байлаа. Удаа ч үгүй агуй дотроос «Хүүхдүүд минь, намайг аваач» гэсэн сулхан дуу гарахад нь утаа униарт автсан агуйгаас зайрантанг гаргаж авчээ. Утаа униар гарсны дараа агуйд бамбар барин ороход сарьсан багваахайн үхдэл хөглөрч байжээ. Хачирхалтай нь сарьсан багваахайнуудыг томхон буугаар буудсан мэт хага үсэрсэн байв.

Ингэж нэгэн айхтар чөтгөрийг даржээ. Хаа очиж уг явдлыг сум даяараа мэдсэн ч дарга цэрэггүй хав дарцгаагаад өнгөрчээ.
Эх сурвалж www.wikimon.mn