Бидний үзэх дуртай «Сэрэлт» кинон дээр «Цогт хайрханы савдаг ирээд аваад явчихлаа л гэнэ биз» гэж хэлээд тачигнатал инээлддэгийг санаж байгаа биз дээ. Энэ бол шашингүйн үзлээр хүмүүжсэн социализмын он жилүүдийн үед хийгдсэн кино. Харин савдаг гэж чухам юуг хэлээд байна, байдаг эсэх тухайд бид өвөр зуураа маргалдсаар ирсэн билээ. Тэгвэл энэ асуултад хариулахын тулд нэгэн өвгөнд тохиолдсон явдлуудаас товчхон өгүүлье.
Эцгийн маань ах Лханаажав гэж насаараа мал малласан өвгөн одоо ч төрсөн нутаг болох Ховд аймгийн Мянгад сумандаа энх тунх аж төрж байна. Тус сумын Цагаанбулан багийн нутагт Халзан бүргэдтэй гэдэг үзэсгэлэнт сайхан уул бий.
Аргал, янгир, ирвэс дүүлэн чухам л баялаг бүхэн сүлэлдэн орших эл үзэсгэлэнт уулнаас нутгийн хүмүүс оготнын хамраас ч цус гаргадаггүй уламжлалтай. Ямар сайндаа л миний өвөө амьд сэрүүн үедээ /1970аад оны үед Цүлтэм бандихай хэмээн алдаршсан өвгөн лам байлаа/ авга ах Лханаажавт «Халзан бүргэдтэйд буу дуугаргаж болохгүй. Савдаг нь хилэгнэвэл хэцүү шүү» гэж аминчлан захидаг байжээ. Яагаад гэвэл авга ах маань энэ уулын өвөр дэх Налгар хэмээх нэртэй газар өвөлждөг байснаас тэр.
Нэгэн удаа гэрээс нь холгүйхэн малын сэгэн дээр үнэг эргэлдээд байхаар нь очоод буудаж орхижээ. Маргаашнаас нь эхлээд мал нь үхэж эхэлсэн бөгөөд өвөө ном уншиж Халзан бүргэдтэйд тахил өргөснөөр мал хорогдох нь зогсчээ. Түүнээс хойш Лханаажав авга маань эл хайрханаа шүтэн тахиж явах болсон аж. Тэгснээрээ ч мал ахуйгаа энх тунх өсгөснөөр тухайн үедээ алдар хүндийн оргилд гарсан билээ. Өвөл авга маань Халзан бүргэдтэй ууланд явж байгаад нэгэн сонин амьтантай хэдэнтээ тааралджээ. Юм юм үзсэн хүн гэхэд тэр амьтанд яг таг оноосон нэр өгчихөж чадсангүй. Бугатай төстэй хэрнээ эвэргүй, жижигхэн толгой, тарган том биетэй цав цагаан зүстэй тэр амьтантай гурван удаа тааралдсан бөгөөд үүнийхээ дараагаар ёс юм шиг нэгэн шагнал хүртдэг байсан гэнэ.
Энэ тухайгаа өвөөд хэлэхэд «Чи их хувьтай хүн юм. Энэ бол Халзан бүргэдтэйн савдаг юм гэнэ лээ. Би л олж харж чадаагүй юм даа» гэж хэлдэг байсан аж. Мэдээж хэрэг хатуу хүтүү үе байсан учраас хүн амьтанд хэлсэнгүй. Харин 1990-ээд оны эхээр хүргэн С.Нохойжав нь явж байгаад мөнөөхөн савдагтай тааралджээ. Тэр тухайгаа авга ахад маань хэлэхэд «За яамай даа. Би хүн үнэмшихгүй байх гээд одоо хүртэл дуугараагүй юм» гэжээ. Өнөөдөр Оросын геологичид Халзан бүргэдтэй уулыг зэс, фосфор, вольфромын асар их нөөцтэй хэмээн тогтоогоод байгаа. Хэрэв зээ ухаж төнхвөл савдаг нь хилэгнэх байхдаа гэж бодохоос өөрийн эрхгүй айдас төрдөг юм хэмээн Ховд аймгийн Мянгад сумын харьяат Б.Цагаан гуай нэгэнтээ сэтгүүлчид хөөрсөн нь энэ аж.
