Нэг зуу орчим км шороон замаар явсаар Булган аймгийн Орхон суманд ирдэг. Энэ суманд Зөвлөлтийн үед Оросын цэргийн анги байрлаж байсан онцлоготой. Дараа нь Булган хотоор орж, шатахуунаа нэмээд цааш хөдлөв. Булган хотоор орох бүрдээ энд өрнөсөн “Бага газрын өрсөлдөөн” буюу нэгэн их хурлын сонгуулийн түүх санаанд бууж тэр тухай бичихсэн гэж бодож явдаг юм.
Яагаад ч Булган хот хөгжил нь зогсчихсон юм шиг санагддаг билээ. Бага байхдаа анх ирж байсныг бодвол хэдэн барилга нэмэгдсэн харагддаг. Бараг тавиад жилийн өмнөх анх ирж байсан хэрэг Ийм сум маш олон байна. Цахилгаантай болсон, Захиргаа, сургууль, эмнэлэгийн барилга шинээр баригдсан. Иргэд ахуйгаа сайжруулах гэж барьсан байшин байна аа. Тэгээд бүтээн байгуулалт хязгаарлагдана. Харин хувь хүний зүтгэлээр боссон олон бүтээн байгуулалт бий.
Булганы хойд нутгаар явахад бэлэн болсон Боомт, шороон засмал зам бэлэн болчихсон байж билээ. Нэгэн газар монголдоо байхгүй саун, зочид буудалтай таарч байсан. Бас монголдоо томоохонд орох уурхай, цогцолбортой танилцаж байлаа.
Булган хотоос хөдлөөд нэг их удалгүй Өлзийхутагийнд энэ жилдээ хоёрдахаа зочиллоо. Монгол бөөгийн дархан зайран Ц.Чулуунбаатар, өөрийн гарын шавь нарын нэг Монгол бөөгийн тэргүүн зайран Өлзийхутагтай уулзалдав. Сүүлийн хэдэн жил уулзалдаагүй багш шавь хоёрт ярилцах зүйл их байлаа. Өлзийхутаг бол маш хөдөлмөрч хүн, дээр нь олон зүйлээр хойч үедээ үлгэрлэл, манлайлал, улаач хүний хүнд сорилтыг туулсан “баатарлаг тэмцэгч” билээ.
Бид цааш хөдлөөд Уньт багийн рашааны сувилалын амралтад ирж хоносон билээ. Өглөө эрт аяны хөдөлгөөнөө эхэллээ. Тун ч удалгүй Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын дэргэдүүр өнгөрлөө. Ардын Хатанбаатар Магсаржав нь тус сумын Өвөр цагаан бургас хэмээх газар төрсөн билээ. Орчин цагийн цэргийн жанжинуудын нэг. Магсаржавын өвөг дээдэс голдуу цэргийн гавъяаны гүн цолтой хүмүүс байсан бөгөөд Магсаржав нь 7 дахь үеийн хүн байжээ. 1912 онд Баруун хязгаарыг төвшитгөх сайдаар томилогдон Ховдыг дайран эзэлж, манж хятадуудыг буулган авчээ. Магсаржавын гавъяаг Богд хаант Монгол улсын Засгийн газраас үнэлж үе улиран залгамжлах Хатанбаатар цол олгожээ. 1914 онд зүүн хязгаарт Бавуужавын довтолгоог дарах, Цагаан Оросын үлдэгдлийг дарах зэрэг цэрэг дайны үйл ажиллагаанд оролцжээ. 1919 онд Монголын автономитыг устгаж Хүрээнд орж ирсэн хятадууд 1920 оны дундуур Магсаржавыг Хүрээний нууц бүлгэмүүдтэй холбоотой хэмээн баривчилж шоронд хорьжээ. 1921 оны 2 дугаар сард Барон Унгерн Хүрээг эзлэн авахдаа Магсаржавыг суллаж, Богд хааны түр сэргэсэн Засгийн газарт Ерөнхий сайдын үүрэг гүйцэтгүүлжээ. 1921 оны 7 дугаар сард Улиастайд байрласан цагаантны удирдагч Вандановыг устгажээ. Тэрбээр цааш үргэлжлүүлэн баруун аймгуудад Ховд, Улаангом, Толбо нуур, Гурванцэнхэрийн сав газруудаар бүгэж байсан цагаантны цэргийн хүчнүүдийг даржээ. Магсаржав Зөвлөлт Орос Улсаас тусламж гуйх үйл хэрэгт идэвхтэй оролцож, 1922 онд цэргийн яамны сайдаар томилогдож, Зөвлөлт Орос Улсын Засгийн газраас Байлдааны гавъяаны Улаан тугийн одон, 1924 онд Ардын Засгийн газраас “Ардын” хэмээх цолыг тус тус олгожээ. 1924 онд МАХН-ын Төв Хорооны гишүүнээр сонгогдсон ба Москва хотод албан ёсоор айлчилж байжээ.
Магсаржав нь Чингис хааны удмын сурвалжит цэргийн жанжин бөгөөд XX зуунд хүний зүрхээр туг тахисан сүүлчийн монгол жанжин юм. Алдар гавъяаг мөнхжүүлэх зорилгоор Булган аймгийн төвд Дуулгат бунханыг байгуулж шарилыг нь шилжүүлэн бунхалжээ. Нутгийн ард түмэн Магсаржавыг шулуун шударга зантай, ажилсаг хичээнгүй, олон үггүй төлөв төвшин, эрэмгий зоригтой, морины ба бөхийн цолыг сайхан дууддаг, дуунд авъяастай байсан хэмээн ярилцдаг байжээ.
