Их газрын чулууны уулнаа хазаар өвс, хялгана, таана, хүмүүл, бударгана зэрэг говь хээрийн бэлчээрийн ургамал зонхилж ургахаас гадна ганга, алтан гагнуур, гичгэнэ, хунчир, далайн түрүү зэрэг гучаад нэрийн эмийн ургамал ургадаг.
Их газрын чулууны Лусын тахилга хойд талын хөндийд болсон. Монголчууд эрт дээр үеэс бүх юмыг амьтай, эзэнтэй гэж үзэж ирсэн бөгөөд үүний нэг илрэл нь лусын тухай ойлголт юм.
Энгийн үгээр тайлбарлавал лус гэдэг нь бидний хүрээлэн байгаа газар дэлхийн бүх ус гол мөрөн, ан амьтдыг эзэгнэн захирдаг гол усны эзэн нь гэж ойлговол зохино. Нийт 8 төрлийн лус байдаг бөгөөд ерөнхий 3 лусад хуваадаг.
Хайрханы тахилгаас зүүн тийш орших хэд хэдэн усны ундрагын холбоосыг сонгон Лусын тахилга хийхээр бэлджээ.
Монгол Улсын төрийн далбаа, МБНЭ-ийн туг салхиын аясаар намирна. Хөвсгөлийн дархад, цаатан бөөгийн тамлага цуурайтан, хэнгэрийн дуугаар түрэн Монгол бөөгийн их удган Б.Бадамсүрэн толгойлон бөөллөө.
Түүний ард олон улаач нар хагас саран хэлбэрээр дугуйлан сууж хуур манжигаар тахилгын бөөлөлтийг дэмжин түрсэн билээ. Зон олны минь залбиралын түрэлт тахилгыг улам хүч оруулсан нь лавтая.
Нэгдсэн тахилгын Лусын тахилгад Монгол бөөгийн тэргүүн зайран Пүрэвдорж тэргүүлэн бөөллөө. Миний мэдэхийн гэрийн онгод нь хамгийн олон жил тасралтгүй залж ирсэн түүхэн уламжлалт нандин өв юм.
Түүний бөөлөлт өөрийн өвөрмөц өнгө аясыг өөртөө шингээсэн улаач хүний сонирхон судалбал зохих олон зүйлийг өөртөө шингээсэн байдаг. Их газрын чулууны нэгдсэн тахилгын Лусын тахилгад толгойлж болон тэргүүлж бөөлсөн бөөлөлтөөс уламжлалт бөөгийн өвөрмөц бөөлөлтийг нэгэн суудлаас харах хэн бүхэнд олдохгүй нандин боломж байлаа. МБНЭ-ийн хамт олныг төлөөлөн Лусын эзэнд 9-н мөрт илгээх айлдвар гаргасныг үндэслэн бичиж цунцалд өргөлөө.
Мөнх тэнгэр, эзэн хаан Чингис мину
Мэлмий үл хүрэх, уудам сайхан эх орон мину
Сонсогтун:
Хүн гүрнээс уламжилсан бөө мөргөл мину
Хүмүний ёсон монголын минь шүтээн болж,
Хүслийн дээд эрхэм зорилго мину биелэх болтугай
Түмний дээдэлдэг тэнгэр та мину
Түмний залбирдаг онгод та мину
Түмний эрхэмлэдэг шүтээн та мину
Монгол түмнийг минь өршөө, өршөө, өршөө
Дархад ёсоор өргөлөө цунцалаар өргөснөөр тахилга өндөрлөв.
Их газрын чулуунд лусын олон судалтай, нутгийн ард түмэн “Уст хад”-ыг дөрвөн алд уурга оруулахад ёроолд нь хүрдэггүй гүнзгий гэж ярьдаг, нүдний мах ургах, улайх зэрэгт энэ рашаанаар нүдээ угаадаг ажгуу.
