ХУШ ДӨЛИЙН ХАЙРХАН БУЮУ ХАЛЗАН ЗАНА ЗАЙРАН:
Бөөгийн намтар түүхэнд энэ хайрханыг тахилгат 9 хайрханд оруулж бичээгүй ч хөгшид өвгөд 9 хайрханы нэг гэж залбирсаар ирсэн. Дархадын 9 хайрханы нэг гэж үзэж болох Хуш дөлийн хайрхан нь дархадын алдарт 33 онгодыг барьж толгойд нь заларсан Ноёд тэнгэр гэгч агуу хүчит онгод юм.
Буурлуудын яриагаар 1916 онд энэхүү онгодыг босгосон гэдэг. Мооцитийн хүү Халзан Зана зайран энэхүү Хуш дөлийн онгодыг дуудан бөөлж 33 хурмастаар аялан дүүлж бөөлдөг байснаараа ид шид эрдэм оюунаараа гаргуун гарсан нэгэн байжээ. 33 онгод дотроо салаалж ирдэг олон тооны онгод бий. Түүний олон салааны толгой том тэнгэрүүд болох Бургааст Цармын онгод, Улаан модны онгод, Төхийн онгод, Сайхан өвстийн онгод, Өвөр ходны аав буюу Нанзад эмгэний онгод , олны мэдэх ийм чадалтай онгодууд хүч хавсарч Ноё тэнгэрийг үүсгэдэг байжээ. Зуны дунд сар болох өвсний толгой бүрэн цухуйх үед Хуш дөлийн онгодыг тахидаг байсан хэмээн Бүдүүрээ зайран нэгэнтээ дурсаж байсан. Зана зайран нь Хар болон Шар тэнгэрийг хамтдад нь авч явдаг байсан. Мооцитийн Халзан зайран нь Хармайн гол Шаргын дэнж Төхийн урд Тэнгисийн булан зэрэгт дөрвөн улиралаа даган нутагладаг байжээ. Зуны дунд сард тахихдаа морьтой хүн гарахыг цээрлэж эгц доороос нь явган өгсдөг байсан тухай Дэлгэр зайран ярьж байсан.Энэхүү Хуш дөлийн онгодыг хамгийн сүүлд Дэлгэр зайран тахисанаас хойш өдийг хүртэл тахилга нь тасарсан гэж ярьдаг юм. Энэхүү Хуш дөлийн онгод нь Хөвсгөл аймгийн Ринченлхүмбэ сумын 3-р бригад Шаргийн дэнжийн зүүн талд байрлах Саяаны нурууны дунд байрлах ганц өндөр цочим хавцал дээр байрладаг онгод билээ.
1.ХОГОРГИЙН БУРИАНЫ ХАЙРХАН:
Лусын эзэн буюу Нагарза хэмээх Мачир зайрангын онгод юм. 33 жилээс дээш бөөлж алдар цуу нь түгсэн бөөг дархад даяараа хүндлэн дээдэлж 9 булдуутай хэнгэрэг барихыг дээд тэнгэр нь зөвшөөрдөг байсан бөлгөө. Сар бүрийн шинийн 3 нд ийм бөө бөөлөхөд нь хотол даяараа чуулан амь бие эд малаа даатгадаг байжээ. Энэхүү Бурианы онгодыг анхлан тахиж авч явсан хүн нь Мачир зайран бөгөөд зарим хүмүүс ярихдаа Мачир зайрангын онгод гэлцдэг. Мачир зайран нь Хогоргийн Буриа, Эрдэнийн Сүмбэр хайрхан, Хонин өндөр уул зэргийг аргадаж авч бөөлдөг байсан учир байгаль эх буянаа хайрласанаар агуу хүчийг олж нээсэн хүч чадалтай зайран байсан. Мачир нь агуу том зайран байсан нь энэхүү түүхээс илт юмаа. Зайран 2 эхнэртэй байсан ба эхний эхнэрээс гарсан хүү нь Пунцаг зайран бөгөөд дархадын нисдэг 7 бөөгийн нэг нь болж явсан алдарт зайран , нөгөө эхнэрээс гарсан охин нь Ховин юм буюу бөөлөөд нисэж Ховдод буусан Дулам удган юм. Энэ хайрхан нь Хөвсгөл аймгийн Цагааннуур сумын нутагт Хогоргийн голын зүүн суганд байрлах Бурианы амны эхэнд хоёр хөгшин бүдүүн саарал модыг бодит байдлаар нь хэлж дүрсэлж болох юм. Энэ онгодыг сүүлд авч яваа зайран манай дархад нутгийн Мөнхөө зайран байсан билээ.Үе үеийн дархадаас төрсөн олон бөө удганууд сүүгээ өргөж тахин дээдэлж даатган залбирдаг онгод нь Хогоргийн Бурианы эх онгод юм.
2. Буянт голын хайрхан Санж:
Буянт голын хайрхан буюу Санж бөө маань 17-р зууны дунд үед амьдарч байсан гэж нутгийн хөгшчүүл дурсан яридаг. Санж бөө нь эрдэм чадал ид хаваараа нутаг усандаа гайхагдаж явсан ба ар дархадын Зулын тээхний удмын их зайран юм. Санж бөө нь дархадын алдарт нисдэг 7 бөөгийн нэг болох Дамжил зайраны аав бөгөөд алдарт Татай удганы хүү билээ. Ринченлхүмбэ сумын өвөр битүүд байдаг Өрхөтийн нуурын зүүн өмнө, Цойцон нуурын баруун хойно нь онгод нь байдаг бөгөөд өөрийн нутаглаж байсан газарт нь онголон тавьж нутгийн олон нь тахин залбирсаар ирсэн юм. Буянт голын хайрханы асрийг одоогоос 250 аад жилийн өмнө барьсан гэж нутгийн хөгшүүл ярьдаг.
3.Тэнгисийн хайрхан буюу Ноё бөө:
Ноё бөө нь 17-р зууны сүүл 18-р зууны эхэн хүртэл амьдарч байсан ид шидтэй зайран байсан бөгөөд 120 насалсан учир Ноё зөнөг гэж нутгийнхан нь дууддаг байсан гэдэг. Цагааннуур сумын Тэнгис гол хавиар нутагладаг дархадын хуулар ясны Есөн дарааны юм гэдэг онгодыг тахидаг, сүрлэг том биетэй хүн байжээ. Ноё бөө нь хоролмайн дээрэмчдийг ид шидийн хүчээр дийлж ирэхэд нь манж нар зөвшөөрөлгүй байлдлаа гэж цавчин алах гэтэл нь мөрнөөс нь 2 хөхөө гаран ниссэнд алахаа больсонд Ноё бөө иргэн ирэж миний бие эзэнгүй болж, сахиус минь нисээд явсан байлаа үүнийг мэдэлгүй тэд намайг орхилоо гэсэн гэдэг. Ахайн буриад бөө нартай үзэлцэж Бух бөөг дарч явсан ба буриад нутгийн ноёны охин 18 настай бүсгүйг ховсдож нутагтаа авчирсан гэлцдэг юм.Нисдэг морьтой байсан ба морийн нь нисдэг өдийг эхнэр нь хяргаж авсан учир өөрөө нисэх гэж газраас тохой хэртэй хөндийрсөн ч том биеэ дааж чадаагүй гэдэг. Ноё бөөгийн онгод нь Шишгэд голын дунд тавигдсан пүнзэн асартай онгод бөгөөд алдарт Жавартай ээжийн онгодын хажууд тавьсан байна. Ноё бөө нь Жотог зайрны 4 хүүхдийн хамгийн том хүү юм.
4. Агарын хайрхан болох алдарт Баглаан удган:
Баглаан удган нь Цагаан адуучны тээхний шүтээн болсон, дархадын баруун отгийн ид шидээ гайхуулж явсан удган бөгөөд манж чин улсын эсрэг олон жил тэмцэлдэж байснаараа Баглаан заргач удган гэгдэх болжээ.Гал хар тэнгэр, оч хар тэнгэр хоёрыг ганцаар эзэгнэсэн удган байсан ба ядуу буурай амьдралтай ч Дүүрэгч вангийн хошууны ноёд, манж улсын хүмүүсийг ид шидийн хүчээр айлган сүрдүүлж байсан энэ удганы тухай домог олноор байдаг нь одоо ч нутгийн ард олон маань дуурсан ярилцдаг юм. Дархадын алдарт нисдэг 7 бөөгийн нэг Арилдий бүргэд зайрангийн ээж бөгөөд хүү нь бүргэд болон хувирдаг байсан гэдэг.Хүү Арилдий нь Дүүрэгч вангийн хошууныханд цаазлагдсанаас хойш Баглаан удганы тэмцэл дээд цэгтээ хүрч их ид шидийг үзүүлж байсан билээ. Хөвсгөл аймгийн Баянзүрх сумын Агар голын савд онгодын асарыг босгож Агарын ээж гэж нутаг олон нь шүтэн залбирах болсон гэдэг. Агарын хайрханыг дээр үед зөвхөн зайран хүн л тахидаг байсан бөгөөд сүүлд 1937 онд Дамба зайран тахиж байсан бөгөөд хамгийн сүүлд Цэгмид удган тахиж байсан мэдээ бий.
5. Хармайн хайрхан буюу Хаж зайран:
Жотог зайрангийн хүү, Ноё бөөгийн дүү Хаж зайран нь дархадын ар гурван отгийн шүтээн болсон, Шишгэд нутгийг харсан алдарт зайран байжээ. Цагааннуур сумын Хармай, Тэнгис голуудаар нутаглаж байсан ба тэнгэрээр хүчээ авсан тэнгэр эрхэстэй нөхцсөн агуу бөө байсан бөгөөд, ийм бөө нь их хүч чадал увидасыг авсан байдаг гэдэг. 13-р зуунд амьдарч байсан Тэв тэнгэр бөө нь мөн адил тэнгэрээс их хүчийг авсан бөө байсан юм.Хармайн аавын тэнгэр нь гурвалжин дүрсээр хөрөглөсөн байдаг бөгөөд энэ нь асар их хүчтэй гэдгийг илэрхийлсэн хэрэг билээ, учир нь бөөгийн шашинд зориг баатарлагын билигдэл нь гурвалжин дүрс байдаг. Олон домог түүхийн эзэн болон мөнхөрсөн Хаж зайранг өөд болоход нь Цагааннуур сумын Хармайн голын хойно байрлах Гурвансайхан ууланд онголсон бөгөөд үр хүүхдүүд нутгийн ард нь тахиж дээдэлж залбирдаг юм.
6.Судгийн хайрхан буюу Амажи удган:
Амажи удган нь Баглаан удганы охин бөгөөд, ах нь нисдэг Арилдий бүргэд зайран юм. Амажи удган нь эрхэт дархад ястай,үнэг болон хувирдаг ид шидтэй байсан, ба нутгийн ард олондоо домог болон яригдан үлджээ. Холын нэгэн бадарчинтай эрдэм чадлаа үзэлцэн гэдсээ хүүлж сэмжээ дэлгэн үзүүлэхэд нь бадарчин шороо цацаж сэмжийн бохирдуулснаас цэл залуугаараа өөд болсон гэдэг . Өөд болсны дараа нь Хөвсгөл аймгийн Ринченлхүмбэ сумын Шаргын судагт онгодын асрийг нь босгож Судгийн ээж хэмээн тахих болсон юм.Өөд болсны дараа нутгийн ардууд Судгийн хайрханыг тахиж , залбиран харуулын цэргийг ажралгүй даван, дархад нутгаасаа гарч явдаг байсан гэдэг учир нь дархад түмнийг манж нар халх рүү нэвтрүүлдэггүй бөө мөргөл их түгсэн газар учраас шарын шашинд муугаар нөлөөлнө гэдэг байсан байна.
7.Аралын хайрхан буюу Бат зайран:
Бат зайран ба түүний төрөл садан болсон 7 онгодыг Аралийн хайрхан гэж нэрлэсээр ирсэн юм. Бат зайран нь алдарт Татай удганы нөхөр бөгөөд Баянзүрх суманд нутагладаг баруун отгийн сор нь болсон хүч чадал хосгүй ид шидээрээ гайхуулан явсан бөө байжээ. Аралын хайрханы энэхүү 7 бөө нь Тувагаас нүүдэллэн ирсэн тус бүрдээ нэг нэг модон онгод үүрч дархадад нүүдэллэн ирсэн гэдэг домог байдаг. Баянзүрх сумын Арал гэдэг газарт нэг асарт онгодыг нь нэгтгэн тахиж залбирсаар ирсэн.
8.Ушгидайн хайрхан буюу Сунхи бөө:
Татай удганы хүү , дархадын ниссэн 7 бөөгийн нэг болох Сунхи бөө нь ид шид, эрдэм чадлаараа гайхагдсан зайран байжээ. Алдарт Хаж зайрангийн шавь бөгөөд эх нутгаа харийн дайснаас хамгаалсан баатар жанжин байсан юм. Енисэй мөрний эх Гуна, Ушигдайг хамгаалан дайтаж эх нутгийнхаа төлөө тэмцэж явсан нь нутгийн олны дурсамжид яригдсаар ирсэн билээ. Тооноороо гарч нисэн байтал нь эхнэр нь хөлнөөс нь зуурч авсанаар гэдрэг унан өөд болсон гэдэг бөгөөд Улаан уул сумад энэ бөөгийн нэрээр нэрлэсэн Сунхийн булан гэдэг газар байдаг юм. Амьд байх үед нь нутаглаж байсан Ушгидай ууланд онгодыг тахиж залбиран ирсэн түүхтэй.
9.Хурц уулын хайрхан буюу Гоё удган:
Гоё удган нь Жотог зайрангийн охин бөгөөд ах нь Ноё бөө, дүү нь Хаж зайран юм. Гоё удган нь дүү Хаж зайрантай хүчээ үзэлцсэн Ахай буриадын Бух бөөтөй ид шидийн хүчээр үзэлцэн, дүүгийнх нь онгодыг авч явсныг булаан аваад авчирсан гэдэг. Хүрэл тэнгэрийн толгойг юманд санамсаргүй өлгөн тасалсан тул, Тэнгис голын Хурц ууланд явж байхад нь Хүрэл тэнгэр хорлож өөд болсон юм. Онгодыг нь Хурц уулын хажууд асарлан тавьсанаар Хурц уулын ээж гэж нутгийн ардууд нь
