Уншиж байна...

 

Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, зохиолч Чинагийн Галсантай ярилцлаа.
________________________________________
-Хоёр л зүйл таны хувь тавиланг хөтөлжээ гэж харагддаг. Эхнийх нь төрсөн газар нутаг, нөгөөх нь герман хэл судалсан явдал?


-Би Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэлхайрхан суманд төрсөн хүн. Хонин жилтэй. 75 нас зооглох гэж байна. Тува ястан. Тэр үед Цэнгэлхайрхан гэж Монгол Улсын хамгийн баруун талын сум байсан юм. Цэвэр тува сум. Дөрвөн багтай, их газар нутагтай том сум байлаа. Тувачууд түүхэндээ бичиг үсэгтэй байж үзээгүй. Уран зохиолоо ярьж өгдөг болохоор тууль их хөгжсөн. Дуулдаг, шүлэглэдэг ард түмэн. Бичиг бол сайхан. Бичиг хэрэгтэй. Бичиг байхгүй байх бүр сайхан. Яагаад вэ гэвэл бичих юм байхгүй учир маш сайн тогтоож цээжилж сонсдог. Тууль хайлж байхад хүүхдүүд чихээ наагаад сууж байна. Туулийг бадаг, шадаар нь тогтоочихно. Тувагийн тууль дуулж, ярина. (Тувагаар тууль хайлж эхлэв. сурв)
Эртийн эрт цагт
Юм бүхэн эхэлж байх үед
Бөмбөрцөг нь өнхөрч
Чингис нь төрж байх
Тэр цагт юм гэнэ
Уул газрын өвс
Чонын сүүл шиг намирч байсан цаг юм гэнэ
Тал газрын өвс
Үнэгний сүүл шиг ганхаж байсан цагт юм гэнэ
Энэ юм бол
Тэр цагт болсон юм гэнэ билээ хүүхдүүд гэж тууль эхэлнэ. Тийм учраас цээж их сайтай. Харсан юмаа андахгүй, сонссоноо мартахгүй. Би тэгж тууль хайлж, үлгэр сонсч, дуулж сурсан. Миний хамгийн анхны сурсан ухаан бол дуу дуулах. Таван настайдаа дуулж сурсан. Мал хариулж явахдаа бүх юмыг ажиглана. Газар дэлхий, байгаль, үүл, тэнгэрийг уншаад л явна. Бидний уншдаг ном бол байгаль.
Тэгж байтал хасгууд орж ирлээ. Хасгууд Монголын баруун аймгийнхантай их нөхөрсөг харилцаатай байлаа, тэр үед. Орон гэргүй тэнэж явсан хасгуудыг Монголын ард түмэн маш халуунаар хүлээж авсан. Хэн ч байсан сайхан хүлээж авдаг нь нүүдэлчний ёс юм даа. Тэгээд бид хасаг айлуудтай хамт өвөлжиж, зусна. Дотно сайхан харилцаатай. Миний хувьд нэгдүгээрт сурсан гадаад хэл бол хасаг хэл.
Долоо, найман нас хүрч сургуульд орлоо доо. Сургуулийн черта гэж байлаа. Зураас гэсэн орос үг л дээ. Сургууль гэж нэг жижигхээн навтгар модон байшин бий. Тэрийг тойруулж дөрвөлжин хэлбэр гаргаж чулуугаар зураас татна. 500 метр урттай юм уу даа. Тэр черта руу орсон тохиолдолд тувагаар ярих хориотой. Монгол хэлтэй сургууль учраас монгол хэлээр ярих ёстой. Тэгтэл багш нар нь бүгд тува. Зун манайд ирж хонож өнжиж, надаар морь, малаа авахуулж байсан ах нар чинь манай багш нар болчихсон байдаг. Би тэр жил сар гарны дараа аравдугаар сарын дундуур хичээлдээ сууж эхлэв. Ах, эгч хоёр минь сургуульд явдаг байсан болохоор тэдний ном, дэвтэр рүү өнгийсөөр байгаад бичиг, үсэг сурчихсан байсан юм. Даанч монгол хэл байдаггүй. Тэгээд ангидаа орлоо доо. Хир тос болчихсон, тарвага, зурамны цус, тостой салбархай тэрлэгтэй. Тэр үед эрэгтэй хүүхдүүд алчуурыг хойноо уядаг. Охид эрүүн дотороо зангиддаг байлаа.
-Цагаан өнгийн алчуур уу?
-Эрээн даавуун алчуур. Настай эрэгтэй хүмүүс алчуурыг магнай дээр зангидаж уяна. Одоо үед урлагийнхан тэгж алчуур зангиддаг мода байх шиг байна. Алчуураа өвөртлөөд орлоо. Олон хүүхэд жирийгээд сууж байна. Тэгтэл надаас багш нэг юм асуулаа. Тэгэхээр нь “Юу гээд байгаа юм, ах аа” гэж тувагаараа асуулаа. Тэгтэл нэг хүүхэд “Нэрийг чинь асууж байна. Энэ хүнийг ах аа гэхгүй. Энэ хүн чиний багш” гэж байна. Тэгтэл багш өвөр рүү минь зааж бүсээ тайл гэж байна. Бүсээ тайлтал модон шалан дээр нэг юм тогхийгээд уналаа. Хартал гаанс минь.
-Гаанс аа?
-Далны ясан гаанс. Тамхи татдаг байсан юм. Гэхдээ тамхичин биш. Уушгилаж татахгүй, утааг нь үлээгээд л сууна. Миний тамхи гэж юу байх вэ. Элдэв ургамал татаад, сүүлд туулайн баас татсан юм даг. Туулайн баас чинь хаа ч очиж хамгийн амттай нь байдаг юм шүү. Алтан шар өнгөтэй, хэвлэчихсэн юм шиг жижиг хээтэй. Имэрч байгаад гаансандаа хийгээд татахад гоё гэж жигтэйхэн. Би зогсоо зайгүй татна. Утааг нь залгихгүй. Ингээд гаанс, ууттай туулайн баасаа багшдаа хураалгачихлаа. Манай ангийн Ишгей (Ишгэн) гэж охин надад багшийн ярьсныг орчуулж өгнө. Багш миний нэрийг асуухаар нь Журук-Уваа гэлээ. Тэгтэл хүүхдүүд нирхийтэл инээлдлээ.
-Журук-Уваа гэдэг нь ямар утгатай юм?
-Хөдсөн Маамуу гэж байгаа юм (инээв). Багш “Ийм нэр болохгүй ээ” гэж байна.
-Гэрийнхний тань дууддаг нэр байж л дээ?
-Тийм, тийм. Одоо ч нутагтаа очиход намайг Журук-Уваа гэнэ л дээ. Багш маань монгол нэр олж ирж гэлээ. Ээжийн маань ээж их номтой, цээж сайтай хүн байсан юм. Эмээ “Галдан гэдэг нэртэй бол” гэв. Галдан бошигтыг бодож л дээ. Ингээд би Галдан гэдэг нэртэй боллоо доо. Маргааш нь хичээлдээ очлоо. Намайг хамгийн урд талын ширээнд суулгалаа. Багш надаас нэрийг минь асууж байна. Тэгтэл би эмээгийнхээ өгсөн нэрийг мартчихаж. Гал...Гал...Гал...юу билээ гээд бодлоо. Сургуулийн үүдээр орж ирэхэд сургуулийн манаач өвгөн Улаан нүдэн Галсан тааралдсан юм. Тэр хүн санаанд ороод Галсан! гээд хэлчихсэн чинь багш “За боллоо” гээд бичээд авчихав. Ингэж Галсан гэдэг хүн долоо, найман насандаа анх төрсөн нь тэр.
-Таныг арван жилийн сургуулиа төгсөхдөө бичсэн бүх шүлгүүдээ шатааж байсан гэдэг?
-Би хоёрдугаар ангиасаа эхэлж шүлэг бичсэн юм. Ханын сонин гаргах боллоо. Тэгтэл шүлэг бич гэж байна. Шүлэг гэж ямар юм байдаг юм гэсэн чинь “Яагаав, толгой холбож ярьдаг юм” гэж байна. Хоёрдугаар ангид монгол хэлэндээ овоо ч болчихсон байлаа. Тэгээд шүлгэрхүү юм бичлээ дээ. Одоо бодоход,
Шаргал намрыг ирэхэд
Шар бух нь мөөрөлдөнө
Шалбааг, гол, мөрнүүд
Уураа бадруулан үерлэнэ гэсэн мөр л санаанд бууж байна (инээв). Ингэж толгой холбож байгаа юм. Юун шүлэг байх вэ дээ. Багш маань ихэд олзуурхаж байгаа бололтой. Дараа нь ханын сонин гарах болгонд шүлэг бичиж өгдөг боллоо. Гэхдээ би шүлэглэх ухааныг хөдөө хээр дуулж явахдаа, үүл, уул, тэнгэрийг харж явахдаа сурчихсан байсан юм чинь. Шүлэглэх ухаан цээжинд минь орчихсон байсан. Аймагт ирээд тавдугаар ангид ороод баахан шүлэг бичлээ. Төвөөс очсон Дашдорж гэж халх багш байсан. Тэр хүн надаар шүлэг бичүүлнэ. Намайг дэмжиж, их магтана. Би ч нээрэн юм байх гээд л шүлэг бичээд жил болгоны эцэст Уран зохиолын шагналыг нь авдаг байлаа. Аравдугаар ангиа ч төгслөө. Дотуур байрандаа орж ирээд харсан чинь модон хайрцаг минь байна. Хүнд гэж жигтэйхэн. Онгойлгосон чинь 96, 48 хуудастай “Тетрадь” гэсэн зузаан дэвтрүүд. Дүүрэн шүлэгтэй. Эхнээс нь гаргаж ирээд үзлээ. Одоо энэ дэвтрүүдээ яана даа. Харихад ачаа юм даа гэж бодлоо. Уншсан чинь шал дэмий. Зүгээр л одооны зохиолчдын бичдэг юм шиг л. Би тэр үед М.Ю.Лермонтов шиг найрагч болно гэдэг байлаа. Манай ангийнхан ч намайг Лермонтов гэнэ. Лермонтов чинь 27 насандаа Кавказын ууланд дуэль хийгээд буудуулж үхсэн, Оросын хоёр дахь том найрагч. А.С.Пушкиныг нас барахад “Шүлэгчийн үхэл” гэж харамсан шүлэг бичээд цөллөгт явсан.
Би Лермонтов болно гээд л. “Эр хар сур” дотор,
Эрт эхэлж эрт дуусгахаар
Эрхэс гаригт ам гарсан юмсан
Оргилыг давж оргил болохоор
Омголон Лермонтовт шавь орсон юмсан
Хуй дэврүү хүүхэд насаа
Худалч болгохыг би хүссэнгүй
Бүхнээс өндөр оргил болох
Бүл надад үнэхээр дутлаа
Довон дунд дов байхыг
Дотроо би өөрөө чамлалаа
Хан Алтайд үндэстэй надад
Харь Оросын хувь зохисонгүй
Хүүрнэл зохиолын хүнд буулганд
Хүчээ гаргаж хэрдээ зүтгэлээ
Төрийн биш уншигчийн сүлдэнд
Төмөр үзэг минь алтартал гийлээ
Үхэж биш амьдарч алдарших
Үйлийн заяа намайг хөтөллөө гэж учраа мэдэж, оршил хэсэгт бичсэн юм.
Тэгээд би шүлэг бичихгүй явсаар байгаад бүр сүүлд нэртэй зохиолч болчихоод монголоор хэдэн шүлэг бичсэн юм. Германаар бол тоймгүй их шүлэг бичсэн л дээ. Шүлгийн найман түүвэр.
-Таны хайрын шүлгүүд Германд их алдартай юм билээ?
-Алдартай. Сонгодгуудынх нь тоонд орно. Намайг зөвхөн Монголын зохиолчид төдийгүй Германы зохиолчид дуурайсан нь бий. Дуурайхад нь баярладаг.
-Германд сурсан тухайгаа хуучилбал?
-Зохиолч ч болсон юм байхгүй явж байгаад ерөөсөө эрдэмтэн болъё гэж бодсон. Германд очоод баахан эрдмийн юм хийлээ. Зургаа дахь жилдээ дипломын ажлаа бичих гээд сууж байтал гэнэт уран зохиол санаанд орж ирлээ. Тэгэхээр нь дипломын ажлаа хажуудаа тавьчихаад нэг амьсгаагаар гурав, дөрвөн уянгын богино өгүүллэг биччихэв. Тэрнээс хойш өглөө болгон уянгын богино өгүүллэгүүдээ бичдэг боллоо. Дипломын ажлаа ч сайн хийж сургуулиа амжилттай төгслөө. Тэр жилийн төгсөгчдийг төлөөлж намайг үг хэл гэдэг юм байна. 15 минутын хугацаанд үг хэл гэхээр нь би ёстой асгаж гарлаа. И.В.Гётегийн “Фауст”-ыг орчуулна л гэлээ. Л.В.Бетховены IX симфонийг Монголд хүргэнэ л гэлээ. Бас герман хэлийг гурван үгээр баяжуулна гэж хэллээ. Өө, намайг дэмжээд тэнд цугласан бүх хүн алга ташаад л байсан. Сүүлд бодоод байх нь ээ ичээд байдаг юм. Жижигхэн, сэргэлэн, ази нөхөр ирчихээд жигтэйхэн том юм амлаж байхад багш нар инээлдэж ирээд л алга ташаад байсан. Хөөрхий, сэтгэл нь хөдөлж дээ, яриг яриг гэж бодсон байх даа. Тэр үйл явдал Лейпциг хотын захиргааны хүндэтгэлийн танхимд болсон юм.
-Хэдэн онд та германчуудад тэгж ам гарч байв?
-1968 оны долдугаар сарын 13-нд тэгж санаанд багтамгүй тэр их юмыг хийнэ гэж амлажээ. Тэгсэн чинь яг 33 жилийн дараа өөр нэг хотын захиргааны байрны хүндэтгэлийн танхимд шагнал авдаг юм байна.
-Герман хэлт уран зохиолыг хөгжүүлэхэд хувь нэмэр оруулсан зохиолчдод олгодог Х.Додрерийн шагнал уу?
-Тэгсэн. Их том шагнал юм. 30 мянган дойч марк дагалддаг шагнал. Өмнө нь би хэд хэдэн шагнал авчихсан байсан. Герман хэлээр зохиолоо бичиж дэлхийн утга зохиолын санд хувь нэмрээ оруулсан гадаадын зохиолчид олгодог Аделберг фон Шамиссогийн шагнал, Уран зохиолын шилдэг номд олгодог Пуххаймын шагналыг “Дуу амрах цагаар” туужийн номоороо авчихсан байсан үе. Герман хэлийг хөгжүүлэхийн төлөө оруулсан хувь нэмрийг минь үнэлж Х.Додрерийн шагналыг олгож байна гэсэн чинь дотроо айгаад явчихлаа. “Ээ хайрхан, ямар том шагнал вэ. Герман хэлийг хөгжүүлэхэд хувь нэмэр оруулсан л юм байх даа” гэж бодлоо. Өнөө гурван үгээ олоогүй, олно доо л гэж бодоод яваад байсан хэрэг. Сонссон чинь нээрээ л шагнал өгвөл ч өгчихмөөр, герман хэлэнд өөрчлөлт хийжээ.
-Ямар?
-Мартагдсан юмыг эргүүлээд мушгиад хувилгаад нүүдэлчний ухаанаар санаа авахуулаад тэдний хэлдэггүй байдлаар хэлэхээр уншигчдад их таалагддаг юм байна л даа. Улсууд “Энэ бол манай герман хэл биш. Энэ чиний герман хэл байна” гэцгээсэн. Тэгээд тэр шагналыг нь авчихлаа. Амны бэлгээс ашдын бэлгэ гэгчээр тийм юм болдог л юм билээ. Би гоц авьяастан биш. Гоц авьяастан Монголд төрөөгүй байна. Намайг ялгаж байгаа хоёрхон юм бий. Нэгдүгээрт, би хар багаасаа ажилсаг төрсөн. Аав жигтэйхэн ажилсаг, ээж ч ажилтай. Ажилтай аав, ээжийн гэрт өссөн учраас ажилсаг. Аав биднийг ер зүгээр суулгадаггүй. Битгий дэмий суугаад бай. Ядаж бие засаад ир гэнэ шүү дээ. Ядаж наад нусаа сайн нийчихээд ир. Аргал түүвэл сайныг, ан агнасан ч мөндөл сөндөлхөн рүү биш эр, сувайг нь олж буудах хэрэгтэй гээд л сургадаг байсан. Хоёрдугаарт, цагийг маш сайн баримталж сурсан, Германд. Ямар ч герман хүнийг айхаар хэмжээнд цаг баримтална. Хүн суръя гэвэл болдог юм билээ. Энийг даваад гарна гэсэн бол давж гарах хүртлээ авирдаг. Тийм учраас зүтгэлтэй болсон байх гэж боддог.
-Та зохиол бүтээлээ Монголд туурвих боломж байсан уу?
-Монголд бичсэн номууд байна шүү дээ. Долоон ном байна.
-Яагаад Германд номоо хэвлүүлээд байдаг юм?
-Манайхан намайг ерөөсөө урагшаа гишгүүлэхгүй байна шүү дээ.
-Монголын зохиолчдын хүрээнд үү?
-Энэ олон жилд Зохиолчдын эвлэлээс зохиосон ажилд нэг ч удаа оролцож үзээгүй.

Бусад мэдээ

Mar 12, 2024 90

МОНГОЛЫН ТҮҮХ

Баруун баннер

Баруун баннер

Calendar 2018

Mon Tue Wed Thu Fri Sat Sun
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31

Ханшийн мэдээ

Холбоо барих

 

  •  Баянзүрх дүүрэг , 1-р хороо , 22 дуаар байр , 22 тоот.
    Шуудангийн хайрцаг: Улаанбаатар - 49 дүгээр салбар, 922
  •  976-11-458654, Fax: 976-11-458654
  •  This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.
Та бөөгийн тухай мэдлэг хаанаас авдаг вэ?
http://www.zoofirma.ru/