(Нэг)
Монгол нутагт олон цаг үед хамаарагдах 500 гаруй хүн чулуун хөшөө бүртгэгдсэн гэсэн мэдээлэл бий ...read more
Монголын зүүн, зүүн өмнөд хязгаар нутаг Сүхбаатар, Дорнод аймгийн нутгаарМонголын үеийн хүн чулуун хөшөөд голчлон тархсан байх бөгөөд цөөн тохиолдолдТүрэгийн болхи дүрслэлтэй хөшөөд бий. Үүнд, Дарьганга сумын нутаг Хөөвөр,Жаргалантын ширээ, Ханы гол, Морьт (Хужирт), Цагаан суварга, Дорнод аймгийн Баян-Өлзийт, Хөцөөгийн булгийн хүн чулуун хөшөөдийг нэрлэж болно. Эдгээр хөшөөнүүд ньболхи хийцтэй байхаас гадна түүнтэй хамаарагдах тахилын болон зэл чулуу одоогоорбүртгэгдээгүй байна.
Энэ бүс нутгийн Монголын үеийн хүн чулуун хөшөөд нь Сүхбаатар аймгийн Дарьгангын нутагт илүү их бөөгнөрөн байрласан байх ба Монгол нутгийн төвөөс баруунтийших нутгуудад ганц нэгээрээ цөөн олдсон байгаа юм. Иймээс эдгээр хөшөөнүүд ньМонгол угсаатны уугуул нутаг орныг бүхэлд нь
хамран тархсан дурсгал биш, харинтодорхой нэг нутгийн хүрээнд хамрагдах дурсгал ажээ [Баяр, 2001]. Мөн зүүн өмнөдхэсгийн хүн чулуун хөшөөнүүдээс гадна манай хилээс урагш БНХАУ-ын ӨМӨЗО-ны Шилийн гол аймгийн нутагт ийм чулуун хөшөөнүүдэд багагүй байгаа нь уугуулМонголчуудын оршин суудаг нутаг байсныг гэрчилнэ.Монгол говийн бүс Өмнөговь аймгийн нутгаас Номгон сумын нутаг Уртынамралтын хүн чулуун хөшөө, Ханбогд сумын Баянхөөвөр, сумын төвийн хүн чулуунхөшөө бөгөөд эдгээрээс анхны байрандаа байгаа Баянхөөвөрийн хүн чулуун хөшөөнийхашлага чулуун эвдэрч, зэл чулуу мэдэгдэхгүйгээс гадна энэ бүс нутагт одоогоор тухайнүед холбогдох нэг ч тахилын чулуун хашлага олдоогүй байгаа нь сонирхолтой юм. ҮүнийгЗүүн Түрэгийн хаант улсын өмнөд зах хязгаар нутаг буюу хүн амьдрах цаг уурынтааламжтай бус нөхцөлтэй холбоотой хэмээн үзэж болох хэдий энд үлдэж хоцорсонцөөн тоотой хүн чулуун хөшөө, зэл чулуу зэргийг хэрхэн тайлбарлах нь асуулт хэвээрээүлдэж байна.
Олон он цагт хамаарах хүн чулуун хөшөөний хийц загварын ялгаа
Хүн чулуу хөшөө нь ихэнхдээ цоолборлон урлахад эвтэй, тухайн нутаг оронд элбэголддог чулууг ашиглан янз бүрийн ур хийцтэйгээр урлан бүтээсэн дурсгал юм. Чулуундямар хэлбэр дүрс оруулсан, хэрхэн урласан, холбогдох байгууламж, дүрслэлийн хэлбэр,хийц загвар гэх зэрэг олон зүйлсэд тулгуурлан судлаачид түүхэн он цагийн ялгаа, утга учир холбогдол он цагуудад хуваан үзсээр иржээ. Эдгээр цаг үед хуваан ангилал нь өөрхоорондоо дүрслэл, утга учир, хийц загвараа эрс ялгардаг боловч чулууг цоолборлон урласан хүний дүрс оруулсан гэдэг утгаараа хүн төрөлхтөн өөрсдийгөө дүр төрх, тухайнүеийнхээ биет эд өлгийн зүйлсийг чулуун дээр дүрсэлдгээрээ ижил хэмээн үзэж болно.
Хийц загвар.
Хүн чулуун хөшөөг судалсан эрдэмтэд түүнийг хийж бүтээсэн арга ажиллагаа, хүний биеийг яаж дүрсэлсэн, юуг дүрсэлсэн, дүрслэлийн дэг жаяг, хөшөөнийзохиомж зэрэгт үндэслэн хэд хэдэн янзаар ангилсан байна.Ангилалыг хийхдээ олон газар, янз бүрийн арга барилаар үйлдсэн өөр өөр цаг үедхолбогдох хүн чулуун хөшөөдийг нийтэд нь хамруулан зохиомжид тулгуурлан хийх ньзөв хэмээн үзэж бүрэн, заримдаг, тойм гэсэн хэсэгт хуваан авч үзэв.
Түрэгийн үеийн хүн чулуун хөшөөний хийц загварын тархалт
Хүн чулуун хөшөөдөөс хийц дүрслэлийг нь тодруулж болохуйц хэмжээндхадгалагдсан үлдсэн хөшөө дийлэнхи нь боловч зарим нь эвдэрч гэмтсэнээс анх чухамямар хэлбэр дүрстэй байсан нь мэдэгдэхгүй болжээ. Гэхдээ Түрэгийн үеийн хүн чулуунхөшөөний хийц загварыг тодорхойлж болох бүрэн дүрслэлтэй хөшөө, 270, заримдагдүрслэлтэй хөшөө 83, тойм дүрслэлтэй хөшөө 15, мэдэгдэхгүй 23 тус тус байна.Хүний биеийг толгойноос хөл хүртэл бүтнээр нь урласан хүн чулуун хөшөөдийгдотор нь мөн суугаа ба босоо байрлалтай хэмээн хоёр ангилдаг [Баяр , 2001].
Монголын үеийн хүн чулуун хөшөөнд сандал дээр суусан 33, сандалгүй 26,тодорхойгүй 15 хүн чулуун хөшөө тус тус байна.
Заримдаг дүрслэлтэй хөшөөнд босоо, суугаа алин болох нь яв цав мэдэгдэхгүйболовч хүний толгой, нүүрний дүрсийг тодорхой дүрслэн гаргаад харин их биеийн бусадэрхтэн, хувцас эд хэрэглэл зэргийг хагас дутуу заримдаг байдлаар дүрсэлснийг багтаанавч үздэг. Мөн толгой нүүр дүрслэхийн зэрэгцээ гар зэрэг бусад эрхтэн, хувцас эдхэрэглэлийг бүрэн гүйцэд бус ч гэсэн ямар нэгэн хэмжээгээр дүрсэлсэн байх ажээ.Тойм дүрслэлтэй хөшөөнүүд гонзгой хэлбэртэй чулуунд хүний толгой, их биеийнерөнхий дүрс оруулж засаад нүүр, ам, нүд болон ямар ч эд хэрэглэлийн зүйлгаргалгүйгээр зөвхөн чулууны гадаргууг ялимгүй өнгөлж зассан хөшөө
бас тохиолдоно. Ихэнхдээ эвдэрч гэмтсэнээс зөвхөн дан ганц толгой, эсвэл толгойгүй, цээжин бие болонбие эрхтний бусад хэсэг нь үлдсэн хөшөө байх бөгөөд эдгээрийг тойм дүрслэлтэй хүнчулуун хөшөө гэсэн ангилалд оруулав.
Утга учир.
Хүн чулуун хөшөө цогцлон бүтээх заншил нүүдэлчин ард түмний дунднэн эртнээс буюу хүрэл зэвсгийн үеэс эх үүсэлтэй гэж судлаачид үздэг байна. Энэ нь нэгталаар эртний хүмүүсийн өвөг дээдсийнхээ хөрөг дүрсийг онголон тахих сүсэгбишрэлийн утга санаа, нөгөө талаар тэдний гоо сайхны хүсэл эрмэлзлэлийн биет илрэл мөн тул хөшөөг урлан хийхэд заавал баримтлах нарийн дэг журам тогтоход хүргэсэнбайна. Тиймээс Евразийн хээр тал нутагт идээшин амьдарч ирсэн эртний овог аймгуудаль нэг өвөрмөц хэв загвартай хэд хэдэн төрлийн хүн чулуун хөшөөг цогцлон бүтээсэн ньнүүдэлчдийн уугуул нутагт эдүгээг хүртэл хадгалагдан үлджээ. Хүн чулуун хөшөөг хэндзориулан босгож байсан талаар судлаачдын дунд хоорондоо зөрүүтэй үзэл байсаар иржээ. Нэг хэсэг судлаачдын эдгээр хөшөө нь нас барсан баатар эрсийн хамгийн хүчитдайсан этгээдийг дүрслэн үзүүлсэн дурсгал гэж үздэг бол нөгөө зарим нь нас барсанбаатрыг өөрийг нь дүрсэлсэн хөшөө хэмээн өөр өөр саналууд бий. Ихэнхи Түрэгийнтахилын онгон нь хүн чулуун хөшөө, түүний өмнө талаас зүүн урагш нь чиглүүлэнцувуулж зоосон балбал буюу зэл чулуу гэх хоёр төрлийн хөшөөг агуулж байдгаас үүдэндээрх зөрчилтэй санал гарч байжээ. Гэхдээ одоо ихэнхи судлаачид хүн чулуун хөшөө ньнас барсан баатар дайчныг дүрслэх бол харин цувуулж тавьсан зэл чулуу буюу балбал ньтүүний алж устгасан дайсан этгээдийг төлөөлдөг гэсэн саналыг баримтлах болжээ [Баяр, ,2001].
Бидний судалгаанаас үзэхэд хүн чулуун хөшөөг завилсан 48, босоо 320, сөхөрчсуусан 10, цомцойн суусан 53, утга учир нь тодорхойгүй эвдэрч гэмтэж дүрсэлбэр мэдэгдэхгүй болсон хөшөөнүүд 300 тоотой байна.
Монголын үеийн хүн чулуун хөшөөнд сандал дүрсэлсэн байдал
Дээлийн энгэр дүрслэл.
Дээл хувцас бол олон мянган жилийн турш аливаа улсүндэстний угсаа гарал, язгуур сурвалжийг илэрхийлэх нэг шинж тэмдэг болж байсныгсудлаачид тэмдэглэсээр иржээ. Бидний судалгаанд дээлийн энгэр дүрсэлсэн 114 хүнчулуун хөшөө мэдэгдэж байгаагийн зөв энгэртэй дээл дүрсэлсэн 29, буруу энгэртэй 13,хушуурсан 72 хүн чулуун хөшөөнд дүрсэлсэн байна. Үүнээс Түрэгийн зөв энгэртэй 17,буруу энгэртэй 13, хушуурсан 71 бол Уйгурын хушуурсан энгэртэй 1, байгаа болМонголын үеийн зөв энгэртэй 12, буруу, хушуурсан дээлийн энгэрийг огт дүрслээгүйбайна. Дээлийн энгэрийн талаар XIII зуун үеийн жуулчин Г.Рубрук “Түрэгүүд дээлээбуруу талдаа бүчилдэг бол Татарууд зөв талдаа бүчилдэг тул Татарууд Түрэгүүдээсялгаатай ажгуу” гэж дурдсан байдаг. Үнэхээр ч судалгааны хэрэглэгдэхүүнээс
үзэхэддээл хувцастай дүрсэлсэн Түрэгийн ихэнх хүн чулуун хөшөөнд дээлийн энгэр ямагтбуруу хандсан байх нь сурвалж бичгийн мэдээ хийгээд тусгайлан судалгааны баримтаарнотлогдож байна. Дээлийн хамгийн нийтлэг хэлбэр бол хоёр тийш эргүүлсэн өргөн захдүрсэлсэн байх ба энэ нь дотроо баруун тал руу дарж товчлох (зөв энгэртэй), зүүн тал руударж товчлох (буруу энгэртэй), мөн хааш нь дарж товчилсон тодорхойгүй энгэрийншугамыг яг цээжин голоор дүрсэлсэн гэх мэт гурван төрлийн үндсэн ялгаа агуулжээ [Баяр 2001].
(Хоёр )
Нийт хүн чулуун хөшөөнд дээлийн энгэрийг дүрсэлсэн байдал
Энд өгүүлэн буй Монголын хүн чулуун хөшөөнүүдийн дотор дээлийн энгэр заамтодорхой мэдэгдэх 12 хөшөө байгаа нь бүгд зөв энгэртэй ажээ. Мөн төв нутгаар тархсанТүрэгийн 14 хүн чулуун хөшөөнд зөв энгэртэй дээл дүрсэлсэн байна.Харин төв нутгаар тархсан Түрэгийн 13 хүн чулуун хөшөөнд буруу энгэртэй буюузөрүүлсэн захтай дээл дүрсэлсэн байх бөгөөд баруун Монголоор тархсан Түрэгийн хүнчулуун хөшөөнд зөв энгэр дүрслэлтэй цөөн, буруу энгэртэй дээл дүрслэл огт байхгүйзөвхөн дээлийн энгэрийг зөрүүлээгүй хушуурсан дээлийн энгэр дүрсэлсэн байна.Эдгээрээс харахад баруун Монголын нутагт хушуурсан энгэртэй дээл, Төв Монголыннутагт Түрэгийн хожуу хаант улсын үед зөв, буруу, цөөнх тохиолдолд хушуурсан захтайдээл, зүүн өмнөд талын Монголын үеийн хөшөөнүүдэд зөв энгэртэй дээлийг дүрсэлсэнбайгаа нь он цаг болоод газарзүйн байршил, ёс заншил, он цагийн хувьд ялгаатайболохыг тодорхой илтгэнэ. Гэхдээ төв нутгаар тархсан түрэгийн үеийн зөв энгэртэй хүнчулуун хөшөөд байгаа нь түрэг болон монголчуудын хоорондын харилцан хамаарал,газар нутгийн ялгаа зэрэг нь газарзүйн байршлаар тодорхой харагдаж байна.Энгэр дүрслэлийн өөр нэгэн ялгаа нь энгэр заамын хэлбэр бөгөөд Түрэгийн хүнчулуун хөшөө ихэнхдээ гадагш эргүүлэн өргөн захтай, бие барьсан дээлтэй байдаг болМонголын хүн чулуун хөшөөний дээл зөвхөн зөв тийш товчилсон, ташуу шулуун захтайнилээд уужим байдаг. Ийм зөв ташуу захтай дээл эртний Хятан нарт ч байсан төдийгүйМонголын хаад, хатадын хөрөг, перс номын чимэглэл зураг зэрэг уран зургийн олондурсгалд мөн дүрслэгджээ [Баяр , 2001]
. Зөвхөн хүн чулуун хөшөө дүрсэлсэн дээлийнэнгэрээс он цаг, учир утга, үндэстэн хоорондын ялгаа, харилцан хамаарал олон зүйлийгтаамаглах боломжтой тул хүн чулуун хөшөөн түүхийн судалгааны чухал биет сурвалжболох ажээ.
Хүйс дүрслэл.
Бидний судалгаагаар он цагт хамаарахгүй хүйс дүрсэлсэн нийт 51 хүнчулуун хөшөөд байгаагаас эрэгтэй 28, эмэгтэй 23 байна. Энэ нь зөвхөн судалгааны эххэрэглэгдэхүүнд хүйсийн тухай бичиж тодорхойлсоноор оруулав. Судлаачид эрэгтэйхүнийг эр бэлгэ эрхтэн, эмэгтэй хүнийг хөх дүрсэлсэн байдлаар ерөнхийд ньтодорхойлдог хэдий зарим тохиолдолд хоёр онцлог шинж хоёулаа байх тохиолдол басбий. Зарим тохиолдолд судлаачид хүйс тодруулсан дүрслэл байхгүй боловч хүнийнүүрний хэв шинжээрээ нь эрэгтэй, эмэгтэй болохыг тодорхойлсон байдаг.Хүйс дүрслэл нь хүн чулуун хөшөөний биеийн галбир төрх, хүйс дүрслэл ньтэдгээрийн хүйсний ялгааг харуулахаас бус он цаг буюу холбогдох угсаа хамаадлынялгааг тусгаагүй нь илт [Баяр 2013, 98] бөгөөд тухайн цаг үед хүн чулуун хөшөөг бүтээгчид хир олон хүйс дүрслэдэг байсан нь сонирхолтой.
Газрын зураг, 12. Нийт хүн чулуун хөшөөнд хүйс дүрсэлсэн байдал
Түрэгийн үеийн хүн чулуун хөшөөнд эмэгтэй дүрслэл, Монголын үед эрэгтэйдүрслэл олон тоотой байгаа юм. Учир нь Түрэгийн хаад, язгууртнуудад зориуланбосгосон цогцолбор дурсгалуудад хатад, шивэгчин дүрсэлсэн дүрслэл байгаатайхолбоотой тоо үзүүлэлт нэмэгдэж байна. Харин Монголын үеийн хүн чулуун хөшөөдийнхувьд цөөн тохиолдолд хүйс цохон гаргасан, эсвэл эрэгтэй дүрслэлд байдаг элементүүдбайхгүй [Баяр 2013, 96], өвөрмөц дүрслэл байгаа зэрэгт дулдуйдан эмэгтэй
хүнийгдүрсэлсэн хэмээн үздэг байна.
Дүгнэлт
Манай улсын археологийн судалгаанд өнгөрсөн ба өнөөдрийн судалгааг нэгтгэндүгнэх, ирээдүйн зорилтыг тодорхойлох зайлшгүй шаардлага урган гарч байгаа билээ.Үүний тулд археологийн дурсгалын тархац, хил хязгаар, он цагийн хамаарал, хэлбэрийн
ангилал зэрэг зүйлсийг багтаасан мэдээллийн санг бүрдүүлэх, улмаар түүнийгдэвшилтэт арга зүйгээр нэгтгэн дүгнэж, түүхэн зангилаа асуудлыг шийдвэрлэх гарцыгтодорхойлох хэрэгтэй юм. Иймээс эдгээр ажлын өчүүхэн эхлэл болгон хамгийн цэгцтэйсудалгаа бүхий хүн чулуун хөшөөг сонгон авч туршиц судалгааны ажлыг толилуулжбайна.Мэдээллийн санг бүрдүүлэхэд тухайн сэдэвт холбогдох нийт 30 гаруй тоонысудалгааны нэгэн сэдэвт бүтээл, эрдэм шинжилгээний өгүүлэл, тайлан эххэрэглэгдэхүүний
судалгааны бүтээлүүдээс 731 хүн чулуун хөшөөний мэдээллийгцуглуулав. Эдгээрт, хүрэл зэвсгийн үеийн хүн чулуун хөшөө 2, хүний нүүр дүрсэлсэнбуган хөшөө 14, Түрэг (VI
-VIII зуун) үеийн 6, 28 , Уйгур (VIII-X зуун) үеийн 12, Хятан (X -XII зуун) үеийн 1, Монгол (XIII
-XIV зуун) үеийн 74 хүн чулуун хөшөө багтаж байна.Хүрэл зэвсгийн үеийн хүн чулуун хөшөөд нь Алтайн нурууны өвөр биеэр цөөнтоотой тархсан бол бол Түрэгийн үеийн хүн чулуун хөшөөд нь Алтай, Хангайн нуруундилүүтэй тархаж, Говийн Алтай, Хэнтий, Говийн бүсэд сийрэг байна. Уйгурын үедхамаарагдаж буй өвөрмөц хэлбэрийн хүн чулуун хөшөөд зөвхөн Алтай нуруунд байхбөгөөд тэдний төвлөрөн сууж байсан Хангай нуруунд цөөн тоотой байгаа нь тунсонирхолтой. Хятаны үе хэмээн тодорхойлогддог цорын ганц хүн чулуун хөшөө Хангайннуруу буюу Сэлэнгийн савд байдаг. Харин Монголчуудын чулуун хөрөг нь дорнодМонголын тал хээр, Хангай, Хэнтий нуруугаар илүү олон тоотой тархсан бөгөөд ГовийнАлтайд ганц ширхэг бүртгэгдээд байна.Хүн чулуун хөшөөний хамгийн анхны баримт хүрэл зэвсгийн эхэн үе буюу НТӨ IIIмянганы сүүлийн хагаст Хээмцэгийн соёлын хүрээнд тэмдэглэгдэж байгаа бол түүнийдараа НТӨ II мянганы төгсгөлөөс НТӨ I мянганы эхний эхний хагаст холбогдох буганхөшөөнд хүний нүүрний дүрс маягтай уламжлагджээ хэмээн үзэж
болно. Үүнээс мянгагаруй жилийн дараа буюу VI зууны үеэс нилээд хэлбэржсэн маягтай хүн чулуун хөшөөддахин гарч ирэн цаашид тасралтгүй үргэлжилсээр XIV зуун хүргэж байгаа юм. Хүнчулуун хөшөөний он цагийн хэлхээсийн тасалдаж буй энэ он цагт Хүннү, Сяньби, Жужаны үеүдийг хамаарч байгаа бөгөөд энэ нь угсаа соёлын ялгаатай тал уу эсвэл энэталын судалгааг дахин нягтлан авч үзэх шаардлагатай юу гэдэг хоёр асуулт гарч ирнэ.
