Уншиж байна...

№27. XIII-XIV зууны монголын соёл, аж байдал, хэв заншил, мэдлэг ухаан

 

Монгол нутагт байсан тархай олон аймаг нэгдэж нэгэн улс гэр болсны үрээр нийт монголын үндэсний соёл бүрэлдэн хөгжих аятай нөхцөл тухайн үедээ бий болсон байна.
XIII-XIV зууны үеийн монголчуудын үндсэн орон байр нь гэр байжээ. Монголын хаад ноёд баяр ёслолын үеэр “Алтан тэрэм”7 зэрэг томоохон хэмжээний орд өргөө хэрэглэж байжээ. “Алтан тэрэм” хэдэн зуу, заримдаа хэдэн мянган хүн багтах, засаж чимэглэсэн том эсгий гэр байжээ. 7 “МНТ” 187


Гэр тэрэг1 бол ердийн гэрийн адил барьж буулгадаггүй, харин тусгай тэргэн дээр байнгад барьж бэхэлсэн, ялангуяа аян замд хэрэглэхэд ихэд тохиромжтой сууж байжээ. Энгийн гэр-тэрэгнээс гадна хаад, ноёдын хэрэглэж байсан “Орд-гэр-тэрэг” гэдэг гэр тэргэн орд байжээ.2 Зарим Орд-гэр-тэрэг нь өргөөшөө 30 фут3 байсан ба тэрэгний дугуйн хоорондох зай нь 20 фут хүрдэг бөгөөд дээр нь байгаа гэр нь хоёр хажуугаараа 5 фут үхэр тэрэгнээсээ илүү гарч байсан ажээ. Ийм гэр-тэргэнд 22 үхэр хөллөж байсан ба тэрэгний гол нь хөлөг онгоцны далбааны шураг баганы чинээ том байсан гэнэ.4
Монголчууд гэрээ заавал зүүн өмнө зүг харуулан барьж, гэрийн зүүн хойно гэрийн эзний ор дэрийг засдаг байжээ.Гэрийн зүүн талд бүсгүйчүүд, баруунталд эрчүүл суудаг заншилтай байсан байна. Эр хүн гэрт ороод хуягаа бүсгүйчүүдийн талд өлгөх, тавих ёсгүй байжээ. Гэрийн эзний орны толгойн хананд эсгийгээр хийсэн онгод дүүжилж байснаас гадна бүсгүйүүдийн судаг зүүн талын хатавчинд үнээний дэлэнгийн дүрс болон эрчүүдийн баруун хатавчинд гүүний хөхний дүрс тус тус өлгөдөг байжээ. Эдгээр дүрс бол үнээ саадаг бүсгүйчүүд, гүү саадаг эрчүүлийн сахиус шүтээн нь байжээ.
Гэрийн эзэд цай хоолныхоо дээжийг онгод шүтээндээ өргөж байснаас гадна гадаа гарч дөрвөн зүгт мөн тахил өргөдөг заншилтай байв. 1 “МНТ” 187, 2 “МНТ” 234-278.3 Нэг фут-30,5 см.4 П.Карпини. Г.Рубрук. 91-ртал.
Цэрэг дагаж яваа бүсгүйчүүд бол эрчүүдээ дайн тулалдаанд явахад тэдэнд элбэлцэж ажил үүргий нь гүйцэтгэх ёстой гэж Чингисийн Засаг хуульд заасан байжээ. Жуулчин Плано Карпини бичсэн нь: “Залуу бүсгүйчүүд, эхнэр хатагтай нар нь эрчүүд шиг морь унаж, чадамгай давхиж явна. Тэдний хуяг өмсөж, нум сум агсаж явахыг бид мөн үзлээ. Эр, эмгүй мориор удаан тэсвэртэй явж чадна. Тэдний эхнэрүүд бүх юмыг хийнэ. Дээл цамц, гутлыг бүгдийг нь арьс ширээр оёно. Тэд мөн тэрэг жолоодно, тэрэг засна, тэмээ ачна. Энэ бүхэнд тэд тун хурдан шаламгай ажээ. Бүсгүйчүүд цөм өмд өмсөх бөгөөд зарим ньт эрчүүд шиг харваж намнаж чадна”3.
Найр наадам бол тэр цагийнхаа ард түмний аж амьдрал, эртний овгийн уламжлал, бөө мөргөлийн тахил ёслолтой нягт холбоотой байсан ажээ. 3 П.Карпини, Г.Рубрук. 36-37-ртал.
Монголчууд нь овог төрлөөрөө нийлж тахил мөргөл үйлдэж, найр хурим хийдэг байснаас гадна хүүхэн богтолж, хүү гэрлэсний хурим, төрсөн өдрийн баяр, цагаан сар зэрэг баяр наадмыг өргөн тэмдэглэдэг заншилтай байжээ. Цагаан сар бол билгийн улирлын шинэ жилийн их баяр байжээ.
Монгол нутагт төрөл бүрийн төмөрлөгийн хүдрээр баян нь минерал бодисын тухай ойлголтыг хөгжүүлхэд дөхөм болсон төдийгүй мөн төмөрлөгийн үйлдвэрлэл үүсэн хөгжихөд ч таатай нөхцлийг хангаж байжээ.
Цагаан ширэм, болдын дээжийг мэргэжилтэн нар судалж үзэхэд цагаан ширмийг 1350 градусын температурт хайлуулдаг байсан нь батлагдав. Тийм хэмжээний температурт гар ажиллагааны хөөргийн хүчээр хүрч болохгүй бөгөөд харин Орхон голоос Хархорум хотод татан оруулсан усны хүчээр ажилладаг хөдөлгүүрийг хэрэглэж байсан байх гэж мэргэжилтнүүд үзэж байна.1 Тэр үеийн монголын минериал бодисын мэдлэг, төмрийн ур дарханы ажиллагаанд харь орнуудын мэдлэг ухаан, ур чадвар багагүй нөлөөлж байсныг мөн тэмдэглэх хэрэгтэй. 1 С.В.Киселев, Л.А.Евтюхова и др. Древнемонгольские города. М. 1965. Стр 178.
Монголд төрөл бүрийн мэдлэг хөгжиж байсны жишээ бол ардын эмнэлэг болно. Монголчууд эртнээс галыг шүтн тахиж байсны зэрэгцээгээр галын ариутгах чанарыг мэдэж түүний өвчин эмгэг, халдвараас ариутган цэвэрлэх зорилгод хэрэглэж байжээ. Тэр үеийн эмнэлэг бөө мөргөлийн зан үйлтэй их хутгалдсан байсан учир эмчилгээнд гүрэм дом зонхилж байсан нь мэдээж хэрэг. Бөө удган нь эмч домчийн үүргийг мөн нэгэн адил гүйцэтгэж байжээ.
XIII зууны эхэн үеэр Монголын нэгдсэн төр байгуулагдахын хамтад төр ба хууль зүйн мэдлэг ухаан нэлээд хөгжжээ. Тархай бутархай олон монгол аймаг дор дорынхоо хэв ёсыг сахин дагаж ирсэн бол харин XIII зууны эхээр эдгээр аймаг хоорондоо нэгдэн, төр улс байгуулагдахын хамтад олон аймгийн хэв ёсыг нэгтгэн эмхтгэж, улмаар нийт Монгол дундын эмхлэн цэгцэлсэн бичигдмэл хууль үүсэн гарах нь зайлшгүй болж иржээ.
Үүний дүнд монголд анх удаа бичигдмэл хууль гарчээ. Энэ нь “Их засаг хууль” /Их жаса/ гэж алдаршжээ.
Засаг хуулийг Египетэд сайн мэддэг байжээ. Египетийн Артош гэгч “Их засаг”-ийг нэвтэрхий сайн мэдэж байсан гэж Ибн-Тагриби /1411-1466/ гэдэг зохиогч мөн бичжээ.4 4 В.Г.Тизенгаузен. Мөн тэнд.11-р тал.
Шихихутагт 82 хүртлээ гүрний дээд заргачаар ажиллаж, нийт гүрэн даяар их алдаршжээ. “Айж сандарснаас болж хэрэг хүлээх юм бол хэрэггүй, битгий ай, үнэнийг хэл” гэдэг зарчмыг Шихихутаг хууль цаазны талаар баримталж байсан тухай Рашид-ад-Дин бичжээ.6 Шихихутаг бол Чингисийн гүрний “үзэх нүд, сонсох чих” нь болж Засаг хуулийннарийн чанд даган гүйцэтгэгч, монголын хууль зүйн томоохон зүтгэлтэн хүн байжээ. 6 Рашид-ад-Дин. Мөн тэнд.107-р тал.

Бусад мэдээ

Mar 12, 2024 90

МОНГОЛЫН ТҮҮХ

Баруун баннер

Баруун баннер

Calendar 2018

Mon Tue Wed Thu Fri Sat Sun
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31

Ханшийн мэдээ

Холбоо барих

 

  •  Баянзүрх дүүрэг , 1-р хороо , 22 дуаар байр , 22 тоот.
    Шуудангийн хайрцаг: Улаанбаатар - 49 дүгээр салбар, 922
  •  976-11-458654, Fax: 976-11-458654
  •  This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.
Та бөөгийн тухай мэдлэг хаанаас авдаг вэ?
http://www.zoofirma.ru/