http://www.zoofirma.ru/

Ноён уулын булшнаас цамцны зүйл олдоогүйгэрдэмтэн С.И. Руденко тэмдэглээд хүннү нар дотуур цамц хэрэглэдэггүйбайсан гэж үзжээ [Руденко 1962: 39]. Тэндхийн 6-р булшнаас бараанхундан өнгийн ноосон нэхмэл шалбуур өмд олдсон байна. Уг нэхмэлийгнэг шоо дөрвөлжин см талбайд 14×22 тооны утас оруулан нэхэж хийсэнбайжээ. Өмдний урт 114 см, бүслүүрийн өргөн 116 см байв. Бүслүүрийнтойрох хэсгээр 0,4 см голчтой бүдүүн ноосон оосор хадсан байжээ.Бүслүүрийн дээд хэсгээр нарийн зурвас гарган оёод үүний голоор оосоргүйлгэн тэлээлдэг байжээ. Шуумгийн үзүүрийг хумьж нарийн ноосонэдээр эмжсэн байжээ.

Уг өмдний хоёр гуянд нь гурван өнгө алагласан хөндлөн зурвас хадсан байв.Тэндээс гарсан нөгөө нэг өмд нь мөн үүнтэй ижил хэлбэртэйбөгөөд элсэн шаргал өнгийн нимгэн торгон эдээр хийсэн байжээ.Эдгээр өмд нь хэлбэр дүрсийн хувьд XX зууны сүүл үеийг хүртэлтүрэг (казах, киргиз), монголчуудын хэрэглэж байсан өмдтэй ижилбайна гэж судлаачид үздэг [Руденко 1962: 39].Хүннүгийн шалбуур өмдийг дүрсэлсэн өөр нэгэн чухал олдворбол Хятадын Сиань хотын дэргэд малтсан Хүннүгийн нэгэн булшнаасолдсон бүсний арал дээрхи дүрслэл болно [Rawson, Bunker 1990: 342,Catalogue No.221]. Уг эдлэл дээр ой шугуй дотор бөх барилдаж буйхоёр хүннү эрийг дүрсэлжээ. Хударга хөмөлдрөгөтэй эмээл, хазаартайморьдоо бүдүүн модноос уяж орхиод хав дөрвөлжин барьцаар золголдонбарилцаж авсан хоёр эр дал мөрөө давсан урт гэзгээ чихнийхээ арааргогцооруулан боож унжуулсан үзэгдэнэ. Хоёр бөх цээж нүцгэн,шуумгаар нь боосон өргөн шалбуур өмдтэй, богино түрийтэй гуталөмссөн мэт харагдана. Уг олдворын он цагийг Хятадын археологичидБайлдаант улсын сүүлч буюу НТӨ III зууны эхэн үеийн хүннү нартхамаарах эд хэмээн тодорхойлсон байна.Хүннү бөхийн энэхүү дүрслэлийг судлаачид саяхан болтол манайбаруун Монголын торгууд, захчин, өөлд, урианхай, баяд, дөрвөд ястныдунд уламжлагдан ирсэн “бух ноолдоон” хэмээх барилдаантай яг ижил,ялангуяа цээж нүцгэн, шалбуур өмд өмсөж бүс бүслэж барилддагтайадилхан байгааг цохон тэмдэглэсэн байдаг [Menes 1990: 19].Угсаатны зүйн хэрэглэгдэхүүнээс үзэхэд, бух ноолдооныбөхчүүд зөвхөн шалбууртай, цээж, хөл нүцгэн барилдана. Барилдахааргарахдаа гэзгээ сураар боогоод цув мэт нөмрөг нөмрөн засуул дээрээирдэг. Шалбуурыг буга, бухын ширийг урь идүүлсний дараа шүүдэж,талхих зэргээр элдэн, хонгор шаргал өнгөтэй болгон боловсруулаадхийдэг байсан, сүүлийн үед харлаг тэх, сэрхийн арьсаар бас шалбуурхийх болсон гэнэ. Шалбуурын хийц хэлбэр нь хожим одоогийн монголүндэсний бөхийн шуудагтай ойролцоо хийц хэлбэртэй болжээ.Шалбуурын зах, хоёр шуумгийг гадагш нь хуруу илүү нугалан оёод,түүгээр нь эр сур гүйлгэн, уяа бэлтгэнэ. Шалбуурыг өмсөөд, захыг эгцөмнө нь, шуудгийг хоёр ташаан дээр нь суран оосроор нь чангалан уядаг.Бүдүүн шөрмөсөн утсаар шалбуурыг ороолгосон чиглэлээр нэвтгэлзэн ширж, бөхөлсөн байна. Шалбуурын хоёр ташаанд нь хар булигаар, ширзэргээр эвэр угалз хайчлан хадаж бөхлөн, гоёодог байжээ. Хар буюу улаан өнгийн зүйлээр шалбуурын ар голд нь хангарьд, бүргэд гэх мэтхүчит жигүүртний дүрсийг үйлдсэн байдаг байсан гэнэ [Очир, Батнасан1987: 70-71].Үүнээс гадна Ноён уулын 6-р булшнаас олдсон торгон сөөхийнь хоёр тусдаа гуя хэсгээс бүрдэх бөгөөд асар өргөн, доошоо нарийсчүзүүртээ богино түрийтэй эсгий бойтогтой залгагдсан өвөрмөц хийцтэйбайжээ. Энэхүү гуя өмдийг бүсэлхийд гогцоогоор бэхлэн тогтоодогбайсан бололтой. Үүний урт нь дээд захаасаа бойтогийн үзүүр хүртэл109 см, өргөн нь 50 см. Уг эсгий бойтогийн дотуур торгоор бүрсэн улавч хийж өмсдөг байв. Түүнчлэн бойтогийн гадуур яг ижил хэлбэрхийц бүхий, тэгэхдээ арьс болон торгон утсаар оёж чимэглэсэн бас нэгбойтог маягийн гутлыг давхар өмсдөг байжээ. Эндээс олдсон гутлын улны гадаргууг хээ гарган оёж чимсэн байдаг нь тун сонирхолтой бөгөөдүүний зориулалт нь хүннү нар завилан суух үед ул нь ил харагдажбайхаар бодож тохируулсан бололтой байна.Ноён уулын 12-р булшинд мөн торгон гутлын их бие олджээ.Толгойг анх улаан байгаад гандаж шар болсон торгоор хийжээ. Түүндээр улаан шар, хүрэн, хөх утсаар эвэр хээ оёжээ. Өсгий тал нь мөнтолгойн нэг адил эдээр хийгдсэн боловч өнгө дотор хоёрын завсар ширбарьж хавчуулсан нь орчин үеийн савхин гутлын зуузайтай адил байна.Түрийг хүрэн торгоор хийсэн байх бөгөөд уул торго нь үүлэн хээтэйбайжээ. Үүлэн хээний завсраар бэлчиж байгаа үхрийг оромцоглондүрсэлсэн оёмол хээ байна. Гутлын хэт байдал нь орчин үеийн буриадястны хэрэглэдэг бойтог гуталтай тун төстэй. Энэ гутлын толгой, түрий,өсгийг хүрэн улаан торгоор доторложээ [Доржсүрэн 1961: 34].Хүннүгийн булшаас олдсон эдгээр гутал нь язгууртны ямбаёслолын хэрэгсэл бөгөөд харин өдөр тутмын хэрэглээний гутал болүүнтэй ижил хэлбэр хийцтэй боловч арьсаар хийсэн ширэн гуталбайжээ гэж судлаачид үздэг.