Үдийн 12.00 цагаас Их хайрханы зүүн хойд хэсэгт МБНЭ-ийн Дээд цэцийн гишүүн, Монгол Бөөгийн Тэргүүн Зайран Ч.Дангаасүрэн, Монгол Бөөгийн Тэргүүн Удган Х.Энхмаа нар Их тахилгын Лусын тахилгыг удирдаж хийсэн юм.
Тахилгын зан үйл дуусмагц Урианхайн олон түмэн, 80 гаруй харваачид оролцсон сурын харваа, үндэсний бөхийн барилдаанаар наадмаа эхэлсэн юм.
Малчин Ялалтынх Хүү нь мал аж ахуйгаа эрхлэнэ. Өвөрмонголд мал аж ахуй эрхлэлт жигд боломжийн тувшинд хүрсэнийг ямар ч малчин айлд ороход мэдэрч болно. Энэ нутагт мал аж ахуй хэрхэн эрхэлж байгаа тухай ..... гуайгаас сонссон юм. Тэднийх суурин маллагааны махны чиглэлийн 300 орчим үхэр бордохоос гадна хагас суурин маллагааны 200 гаруй хоньтой. Энэ нутагт малын тоо толгой хязгаартай тул энэ л тооноосоо хэтрүүлнэ гэж үгүй. Гучин жилээр эзэмшсэн газар нь манайхаар бол хашаалсан бэлчээр юм даа. Төвлөрсөн эрчим хүчний эх үүсвэртэй, хэдэн өрөө тохилог сууцтай, телевиз, интернет, гар утас... гээд хотынхоос дутахгүй орчинд аж төрж байна.
Өвөг дээдсээс үе дамжин хэрэглэж ирсэн эртний ган тулга, уур нүдүүр, жижиг шүүгээ \Өөрсдөө хорго гэж нэрлэдэг\ эдний бурхныхаа адил нандигнан шүтдэг эдлэл юм.
Төрөөс анхаарч малчиддаа зориулан ийм орон сууц барьснаар тэнд айл бүр 3-4 өрөө сууц эзэмшдэг. ......ч мөн тэнд сууцтай, түүнийгээ "Хотын гэр” гэж нэрлэх юм. Өвөр Монголчууд дуу хуур, найр наадамд дуртай.
Нутгийн малчид элбэг хангалуун, сайхан аж төрдөг юм байна. Улсаас нь малчдаа их дэмждэг юм байна. Бас л манайхантай адилхан малчид нь үр хүүхдээ дагаад хот суурин бараадах үзэгдэл газар авч, хөдөө нутаг эзгүйрэх, мал аж ахуй хумигдах тийшээ хандаж. Үүнийг улс анхаарч бүх суурин, гацаад руу цардмал зам тавьж, цахилгаан татжээ. Үндсэндээ бол хүнд цахилгаан, ус хоёр байхад хаана ч амьдарч болдог аж. Тэр ногдсон газарт маллах бог болоод бодын тоог бас заана. Жил бүр малынх нь тоогоор багахан тэтгэмж өгнө. Харин малчид нь малынхаа ашиг тусыг өөрсдөө хүртэнэ. Машин техник худалдаж авахад нь улсаас мөн л дэмжлэг үзүүлж, хөнгөлөлт үзүүлдэг гэнэ. Дээрх бүх хөнгөлөлт, дэмжлэг тариачдад мөн адил хамаатай. Ингэж л их гүрэн хөдөө аж ахуйгаа дэмждэг юм байна. Ийм дэмжих бодлого 10-аад жилийн өмнөөс эхэлсэн бөгөөд аймаг, хошуу бүрт харилцан адилгүй гэнэ.
Мал аж ахуйтай зэрэгцээд өнөөх л уул уурхай бас цэцэглэн хөгжиж байгаа дүр зураг энд тодхон. Эдний сууриан газарт байгалийн салхинаас цахилгаан гаргадаг сэнс байрлуулжээ. Үүнийхээ төлөө улсаас мөнгөн таөлөөс тухайн айлд төлдөг ажээ.
Ерөнхийдөө нүүдлийн мал аж ахуй фермерийн аж ахуйд шилжиж байна. Бэлчээр даган нүүдэллэж, гэрээ дугуйлж амьдардаг байсан малчид нүүдэл суудал гэлгүйгээр тохилог байшин барин аж төрдөг болж.
Үхэр сүргийн хувьд малчид өөр өөрсдийн үхрийн тоонд таарсан үхрийн байр барьжээ. Миний зочилсон айл гэхэд үхрийн байртай. Зуд болсон ч айх аюулгүй.
Малчин ард нь зочломтгой. Халх монголоос ирсэн гэхээр цаанаа л нэг элгэмсүү угтана.
Бидний монгол үндэстнүүдийг зөвхөн газар нутаг, хил хязгаар л тусгаарлаж байна. Сэтгэл зүрх, оюун санаа, зан заншлаараа бол бид харин нэг л зон олон. Надад зориулж цагаан сарын буузаар дайлсан билээ.
Малчин.... аав,ээж хоёр 90 гарсан настангууд байлаа. Бидний ярианы хоёр дахь хэсэг чөлөөлөх дайны сэдэв байлаа. Настан буурлууд баярлан хөөрч байлаа. Учир нь энэ айлаар хоёр дахь удаагаа монгол цэргийн дарга зочилсон болж таарав. Тэгэхдээ 80 гаруй жилийн дараа болж байна. Гэрийн эзэн гоёлын дээлээ гаргаж өмсөн хүндэтгэл үзүүлэв.
Миний хувьд энэ чиглэлд чөлөөлөх дайны түүхээс сонирхосон юм. Чуулалт хаалганы чиглэлд давшсан Монгол-Зөвлөлтийн цэргийн Мото механикжуулсан анги нэгтгэл, VIII сарын 9-ний үдэш Замын-Үүдээс хөдөлж, Япон-Өвөр Монголын цэргийн анги салбарыг устгаж, мөн шөнө Цагаан овоо суманд хүрчээ. Энэ чиглэлээр давшсан монгол цэргийн удирдлагууд энэ газраар өнгөрөхдөө энэ хөгшнийхөөр дайрч өнгөрсөн байдаг. Тэр хоёр даргыг Гармаа, Дарамаа гэж дуудаж байсан хэмээн хуучилсан юм.
Цааш давших замдаа Нянзан хотыг эзлээд улмаар VIII сарын 11-нд Монголын хилээс 200 гаруй км-ийн зайд орших Баруун Сөнөд, Вангийн хүрээг чөлөөлөв. Монгол-Зөвлөлтийн хамтарсан хүч цааш давшиж, тус улсын хилээс 300 шахам км алсад орших Завсар (Чансыр) хотыг VIII сарын 13-нд эзлэн авч улмаар тус хотоос 113 км-т орших 95 мянган хүнтэй Жанбэй хотыг VIII сарын 18-нд дайран эзэлжээ. Дүүрэгтээ цэргийн хэд хэдэн хотхон, нисэх онгоцны буудалтай, цэргийн хуаран, аж үйлдвэрийн газар, цахилгаан станц, радио станц, авто машины засварын газар бүхий олон замын уулзвар зангилаа Жанбэй хотыг авснаар Монгол-Зөвлөлтийн цэрэг Жанчхүүгийн давааны бэхэлсэн районд тулж очив. БНМАУ-ын хилээс 560 км хол оршдог Жанчхүүгийн даваа бол хойд талаас Чуулалт хаалга орох гол замыг халхалсан Японы цэргийн чухал түшиц газар, байлдааны бат бэх бэхлэлт бүхий район байв. Энд Японы империалистууд 1935-1940 онд 40 000 хятад иргэнийг дайчлан ажиллуулж 35 км урт, 10 км өргөн бэхлэлт байгуулж, түүндээ олон тооны тулгуурт байр, их буу, пулеметын галын цэг байрлуулснаас гадна тухайн цагтаа сүүлийн үеийн техник хэрэгслээр тоноглогдсон газар доогуур харилцах суваг, орон сууц, агуулахын олон барилга байгууламжтай байжээ.
Ийнхүү санамсаргүй сонин учралт яриа өрнөж, сэтгэл сэргэсэн баяр хөөртэй яриа болж өнгөрөв.
Эрээн хотод биднийг явах, буцахад буудалдаа байрлуулан төрөл садан шиг угтаж үдэн банштай, сүү амтагдсан цайгаараа дайлж цайлав.
2013 оны 5 дугаар сар 25-ны өглөө манайхан эртлэн босцгоосон байлаа. Өглөө бүхний түрүүнд Тэнгэрээ шинжиж ямархуу өдөр байхыг харж билээ. Тэнгэр битүү үүлтэй байлаа. Бид буудалласан газраас хөдөлж 2 км орчим яваад сонгосон газраа ирлээ. Тахилга болох газар Монгол төрийн далбаа, МБНЭ-ийн далбааг хүндэтгэлтэй байрлуулсан байлаа.
Өглөөний 7.00 цагийн үед Жаргалант хан хайрханд хүндэтгэл үзүүлэх Их тахилга эхэллээ. Их тахилгыг МБНЭ-ийн Бага хуралдайн гишүүн, Монгол Бөөгийн Тэргүүн Зайран Д.Даринчулуун тэргүүлэн бөөлж, бусад бөө нар цагаан залбирал хийж хүч нэмсэн билээ. Бөөлөлт дөрвөн цаг үргэлжлэв. Онгод урианхайн олон түмэн, тахилгад хүрэлцэн ирсэн Дархадын бөө нарт хүндэтгэл хайрлав. Их хайрханд Хөх морь сэтэрлэж өргөв. Тэр үед цугласан олон морь даган бужигнаад явчихав.
Дөрөв. ЗҮҮН СӨНӨД ХОШУУ
Эрээн хотоос Сөнөд Зүүн хошууны төв Мандалт балгас хүртэл нэг цаг яваад хүрнэ. Мандалт балгаст хошууны хүн амын гуравны хоёр илүү нь буюу хорь гаруй мянган хүн суудаг, цомхон, цэвэрхэн мод зүлэг багагүй тарьж байгаа хот ажээ. Анхнаасаа төлөвлөлт сайтай баригдаж байгаа нь орох гарах авто зам шулуун шууд, хажуугаар өнгөрөх төмөр зам хотын цаашдын төлөвлөлт, хаяа тэлэлттэй нарийн уялдсан бололтой харагдана. Одоогоор өндөр шилэн байшин олонгүй ажээ. Гудамжаар нь цахилгаан автомашин, мотоцикль, дугуй сүлэлдэх нь БНХАУ цахилгаан машин үйлдвэрлэлээр тэргүүлэх орны нэг болж байгаа тухай өгүүлэх болсон нь санаанд бууж байлаа.
Шилийн гол аймаг зүүн, баруун Сөнөд гэх хоёр хошуутай ажээ.
Бидний зорьж яваа зүүн хошуу нь араараа манай улстай 316 км зурвасаар хиллэдэг. Бусад талаараа аймгийн хошууд болох Авга, Шулуун хөх, Шулуун хөвөөт цагаан хошуу, Сөнөд баруун хошуу болон Эрээн хоттой хиллэдэг. Мандалт, Баяннуур гэх хоёр балгастай хаяа хатгадаг. Баян-Уул, Сайхан говь, Цагаан овоо гэх гурван сумтай ажээ. Сүүлийн хоёр жил ган гачиг нүүрлэж, Өвөр Монголын элчилгүй их тал таваг сөлтэй шаргал өвсөөр халиурч, сэр сэр салхинд хамхуул өвс дэндэгнэн хаа нэгтээг зорих үзэгддэг тал говийн элс мэт шаргалтан харагдана. Шинэхэн засмал замаар давхисаар хошууны төв Зүүн Сөнөд орж явчихна.
Энэ нутаг илүү нугаламт монгол хониороо алдартай. Хот руу орох зам дахь өндөрлөгт гурван тийш хараад зогсч буй хар нүдэн хонины хун цагаан баримал залсан нь үүнийг ямар нэг тайлбаргүйгээр ойлгуулна.
Сөнөд хошуу 1930-аад оны хил дамнасан их нүүдлийн тухай түүхийг өөртөө агуулдаг. Тиймээс хилээр зааглагдан салсан ахан дүүс цөөнгүй бий.
Монголын, түүний дотор манай Дундговиос олон айл өрх их нүүдэлд өртөн хил давж энэ Сөнөд хошууны нутагт арав гаруй жил суурьшсан юм билээ. Энэ их нүүдлийн амьд гэрч ахан дүүс нэг нэгнээ сурах ажээ. Одоо энх тунх аж төрж ер гаруй нас зооглоод байгаа хөгшчүүл Сөнөд хошуугаар нутаглаж байснаа, тэр ч бүү хэл бага балчиртаа Дилав хутагт Жамсранжав гэх түүхэн хүний тухай хуучилдаг. Сөнөд хошууны Гурван-Усны хийд орчимд нутаглаж асан
Эзэн богд Чингис хаан ус хомс энэ нутгаар явахдаа сэлмээрээ цавчихад булгийн ус бургилан гарч ангаж цангасан цэргүүд нь цэнгэн баясаж байснаас "Цэнгэн булаг” хэмээн нэрлэсэн нь сунжирч өдгөө Сэнсэн булаг хэмээх болсон домогтой.
Чингисийн эцэг нэгт дүү, зуу шахам насалсан их бөх Бэлгүдэйн нутаг-Авга хошууныхан найман зууны тэртээх Бэлгүдэйн аман хүзүүний ясыг дээдлэн хадгалж байгаа бөгөөд энэ ард түмний нутагт Бэлгүдэйн дурсгалын цогцолбор хүрээлэн, бас түүний нэртэй жуулчны бааз ч байдаг. Чингис хаан эцэг нэгт дүүдээ тасалж өгсөн газар нутгийг эзэгнэн суусан ард түмний хойчис нь өнөөгийн Авгацуул юм. Чингис хаан их Монгол улсыг нэгтгэхдээ Хасарын хаваар, Бэлгүдэйн бяраар ялсан гэж үздэг төдийгүй Бэлгүдэйн аман хүзүүний ясанд дөрвөн Авгацуулаас гадна Үзэмчин, Сөнөдчүүд ч мөргөн сайн бөх төрөх адис авдаг гэсэн.
Зүүн сөнөдийн төв барилгаа өвөрмөц загвараас барьсан байдаг. Театр, наадмын талбай, захиргааны төв байруудыг сонирхон үзлээ. Зүүн Сөнөдийн арван гурван овоо бүтээжээ. Түүний ард хамгийн том гэх тодотголтой тэмээний хөшөө байгуулжээ.
Хэдхэн жилийн өмнө БНХАУ-ын ӨМӨЗО-ны Шилийн гол аймгийн Сөнөд Зүүн хошууны урлагын тоглолтыг үзэж билээ. Маш сайхан өвөрмөц ардын дууны дуут бүжиг байж билээ.
Хоёр. ШИЛИЙН ГОЛ АЙМГИЙН ТӨВ ШИЛИЙН ХОТ
Шилийн Гол нь Өвөр Монголын төв хэсэгт байрлаж, нийт 203 мянган км² газар нутагтай, 1 сая гаруй хүн амтай, үүний 30 хувь нь монгол үндэстэн байдаг. Төв нь Шилийн хот. Бээжингээс 460 км зайтай, Хөххотоос 470 км зайтай. Тус аймгийн эдийн засаг нь уул уурхай, хөдөө аж ахуйд тулгуурлана.
Шилийн Гол аймаг нь хойд талаараа Монгол улс, зүүн талаараа ӨМӨЗО-ны Улаанхад, Түнгляо, Хянган, баруун талаараа Улаанцав, өмнө талаараа Хэбэй мужтай хиллэнэ. Монгол улстай 1098 км хилийн шугамтай. Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумын хилийн Бичигтийн боомтоор, хятад улсын Зүүн Хадавч боомтоор хиллэдэг. Уг хоёр боомтоор бараа эргэлтийн тоо байнга өсч байгаа юм.
Шилийн Гол аймаг нь байгалийн эх баялаг ихтэй. Шилийн Гол бол Хятад улсын мал аж ахуйн чухал бааз газар билээ. Газрын хөрсөндөө байгалийн баялаг ихтэй. Одоо геологийн хайгуулаар 80 гаруй торд газрыг олоод байгаа бөгөөд тэдгээрийн 30 гаруйнх нь нөөцийг тогтоогоод байгаа ажээ. Нүүрсний эх баялаг ихтэй, асар их нөөцтэй нь тогтоогдоод байна. Тал хээрийн нутаг нь жуулчлалыг татах өвөрмөц онцлоготой. Тал нутгийн байгалийн дархан цаазтай бүс, Юанийн улсын дээд нийслэлийн туурь, Бийсийн сүм, Өлөг Гүрвэлийн чулуужмал зэрэг бий. Жил бүр улсын дотоод гадаадын жуулчдыг 1 сая 500 мянган хүн хүлээн авч байна.
Сүүлийн жилүүдэд Шилийн Гол аймаг тал нутгийн экологийн орчны хамгаалалт байгуулалтыг чухалчлахын зэрэгцээ нүүрс, цахилгаан, нефть, мах, шүү, уурхай зэргийг гол хөгжүүлж, эх баялгийн авуулдагтаа түшиглэн, аж үйлдвэржилтээр гол болгож, эдийн засгийн үсрэнгүй дэвшилтийг биелүүлж, эдийн засаг нийгмийн түргэн хөгжил тодорно.
Шилийн гол аймгийн төв Шилийн хот нь Эрээнээс хавьгүй том, шинэ шинэ байшин барилгуудтай. Одоо Шилийн гол аймагт 1 сая орчим монголчууд амьдардаг.
Шилийн хот БНХАУ-ын Өвөр Монголын Шилийнгол аймгийн төв, хошууны энтэй хот. Аймгийнхаа Шулуун хөх хошуу, Авга хошуу, Зүүн Үзэмчин хошуу, Баруун Үзэмчин хошуу, өөртөө засах орныхоо Улаанхад хоттой хаяа залгадаг.
Шилийн голын зочид буудал тохитой юм. Зочид буудлын цонхоор хотын байдал харагдана.
Шилийн хотын хойд хэсэгт байрлах нэрлэгдэж байсан Бэйсийн сүмээр очив. Энд эртнээс тахиж ирсэн одоо байдаг Сүүлийн жилүүдэд Шилийн голын ойролцоо овоонуудыг нэгтгэн арван гурван овоо болгон өөрчилсөн байна. Овоог ойрын жилүүдэд сэргээж тахидаг болгосон бөгөөд сүм хийдийг сэргээж зассан байна.
Бейсийн сүмийн өмнө талбайг тойрон байрлах аялал жуулчлалын дэлгүүрээд орж дурсгалын зүйл сонирхов. Эндээс монголын нийслэлд очиж Төрийн хар сүлдэнд залбирч мөргөх байсан тул тэнд өргөх дурсгалын зүйлсийг Бейсийн сүмийн тэндээс авч бэлэгшээсэн хэрэг юм.
Сүмийн өмнөх талбайд хонь хөлөглөсөн тэргэнд хүүхэд суулган яваа нь нүдэнд содон тусав. Өдрийн цагаар хөгшин залуугүй цуглараг хөдөлгөөнт гимнастик хийж байгаатай таарлаа.
Шилийн хотын ойр хавиар Авга нар болох эртний Монгол аймаг амьдарч ирсэн. Авга, Авга нар, Хуучид гэж гурав нь Монгол аймаг юм. Одоо Авга нарын хошуу нь Шилийн хот болсон бөгөөд Авга хошуу нь бие даасан хошуу хэвээрээ байгаа.
Тэндээс хотын төв талбайд очлоо. Өвөрмонголын бүх л хотын төвд монголын баатруудын дурсгалын хөшөөтэй байдаг. Шилийн хотын төв талбай чөлөөтэй, уужим талбайтай, зүүн өмнөд хэсэгт Өвөр Монголын Шилийн гол аймаг, Шулуун хөх хошууны Өвөр Монголын яруу найрагч, зохиолч Н.Насанцогтын хөшөө байрлана. Тэрээр Өвөр монголын орчин үеийн уран зохиолыг үндэслэгч ба орчуулагч, сурган хүмүүжүүлэгч, соён гэгээрүүлэгч,үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөний оюун санааны төлөөлөгч билээ. Багаасаа Монгол ардын аман зохиол, үлгэр холбоо сонсож өссөн хүүхэд байсан, тэрээр 1937 онд Цахарын Монгол залуусын сургуулийг дүүргээд дараа жил нь Япон улсын Токиогийн Дорнодахины их сургуульд суралцаж төггсөн. 1942 онд Өвөр монгодоо буцаж багшилсан. 1945 онд БНМАУ-ын чөлөөлөх армийн /Лхамсүрэн гэдэг хүнтэй/ хамт БНМАУ-д очиж Сүхбаатарын нэрэмжит намын шинэ хүчний дээд сургууль элсэн суралцсан. Монголд байхдаа олон сайхан зохиолч нартай дотно нөхөрлөж явсан нь тэдгээр хүмүүсийн дурсамжийн хуудаснаа мөнхрөн үлдсэн билээ. Энэ хугацаанд тэрээр "Улаанбаатар", "Үүр","Саальчин хоёр дүү минь","Нэргүй нэгэн цэцэг","Монголын залуус","Сүхбаатар Чойбалсангийн замаар" гэх олон сайхан шүлгээ бичиж үлдээжээ. Tэрбээр Сэтгэлийн хань, Элс манхны их нутаг, Хаврын нар Бээжингээс зэрэг арав гаруй ном түүвэр зохиолыг бичиж хэвлүүлжээ. На.Сайнцогтын шүлгүүд БНМАУ-д хэвлэгдэж байв.
Тэрээр бас Өвөр монголын эрх чөлөө тусгаар тогтнолын цогтой тэмцэгч, гэгээн удирлагч асан Намжилванчигийн Дэмчигдонровын ордонд нарийн бичээчээр ажиллаж байжээ. Өвөр монголын үндэсний эрх чөлөө тусгаар тогнолын төлөөх тэмцэл хятадын түрэмгийлэгчдэд нугачин дарагдсаны дараа тэрээр Цахар аймгийн дарга, Өвөр монголын зохиолчдын эвлэлийн дарга зэрэг үүрэг тушаал хариуцаж байжээ. 1966 онд эхэлсэн хятадын соёлын хувьсгалын
жилүүдэд Дэмчигдонров ноёны нарийн бичээч байсан гэдгээр нь түүнийг урвагч, үндэснийг салган тусгаарлагч, хувьсгалын эсэргүү зэрэг хэргээр тарчлаан зовоосоор байсан ч түүний үндэс угсаагаа гэсэн хатан зориг нь өчүүхэн ч нугараагүй бөгөөд тун удалгүй 1973 онд учир битүүлгээр Шанхайд нас баржээ. Хөшөөн дээр хэсэг хугацаанд дурсан суулаа. Ай монголчууд минь ээ.
Тэнд манайхны нэрлэснээр хуучин гэр хороолол орчин үеийн нэгдсэн орон сууцанд бүрэн халаагаа өгсөн байна. Ахмад настны хотхоныг барьж байгуулан орон сууцаар хангасан. Тухайн ахмад настан нас барсан тохиолдолд уул орон сууцыг үр хүүхэд нь өвлөхгүй, харин байр шаардлагатай өөр ахмадад шилжүүлнэ. Тэнд нийгэм ахуйн асуудлыг төрөөс бүрэн шийдвэрлэсэн төдийгүй ахмадуудын амар тайван байдлыг хангах үүднээс энэ хотхон руу машин тэрэг оруулахгүй, зөвхөн зохих байгууллагын зөвшөөрлөөр нэвтэрнэ. Энэ хотхонд ахмадуудад юү хэрэгтэй байна, тэр бүхнийг төр, засгаас хангаад өгчихсөн нь дэндүү сайхан. Дуулдаг нь дуугаа, хуурддаг нь хуураа, бүжиглэдэг нь бүжгээ тоглоод л өрөө өрөөндөө зугаатай нь аргагүй байхад нэг хэсэг нь тоглоом наадгайн өрөөнд хэд гурваараа янз бүрийн тоглоомоор зугаацаж, гадаа ч есөн шидийн төхөөрөмж бүхий талбайд нэг хэсэг нь дасгал хөдөлгөөнөөр хичээллэх жишээний...
Нөгөө талаар малчдад зориулан орчин үеийн хороолол барьж бүх малчин айл өрх бүр хотын төвд 3-аас дээш өрөөтэй байртай болсон. Малчид хөдөө мал аж ахуйгаа эрхлэх гэр оронтой, тэндээ төвлөрсөн эрчим хүчээр хангагдсан, хотынхноос дутахгүй орчин нөхцөлтэй ч аймгийн төвд ийнхүү төрөөс хөнгөлөлттэй нөхцлөөр өгсөн байртай. Энэ хороолол нь 5-6 давхар барилгууд бүхий том цогцолбор юм. Ингэхээр утаа гаргадаг байшин барилга гэж алга. Одоо аль болох утаа гаргадаггүй, цахилгаан машин тэрэг хэрэглэх тухай ч ярьж эхэлжээ. Аль ч улиралд утаа униар гэж байхгүй, 360 мянга орчим хүн ам оршин суудаг энэ хотыг "Талын цагаан сувд" хэмээн нэрлэсэн нь оносон нэр гэлтэй. Малчин өрхийн 80 хувь нь эрчим хүчний төвлөрсөн сүлжээнд хамрагдсан, хорин хувь нь сэргээгдэх эрчим хүчтэй байгаа юм байна.
Гурав. АВГИЙН ХОШУУНД
Хот хоорондын зам 2 урсгал, тус тусдаа 3 эгнээ замаас бүрдэх бөгөөд энэ жилийн хувьд цас чамгүй орсон нь харагдана.
Авгын хошуу Чингис хаан Билгүүдэйд тасалж өгсөн нутаг учраас Авгын хошуу гэж нэрлэсэн, тэгээд ч Билгүүдэйн гацаа гэж нэртэй суурин байгаа гэх зэргээр тайлбарлах нь эндхийнхэн үүх түүхээ сайн мэддэгийг илтгэнэ. Ер нь л өвөр монголчуудтай түүх, угсаа гарлын тухай яриа өрнүүлэхэд биднээс хавьгүй сайн мэдлэгтэй.
Мөн уулын Ду ноёны тухай сонирхолтой түүх яригддаг. Уулын Ду ноён 1913 оны үед хил орчмын нөхцөл байдал ээдрээтэй цаг үед Зүүн өмнө хязгаарыг төвшитгөн тогтоох цэрэгт тухайн үед 272 тооны агт адуу хувиасаа нийлүүлж тус хүргэсний улмаас бэйс зэргээр шагнуулж явсан юм байна лээ.
Энэ хошууны харалдаа монголын Эрдэнэцагаан сум байгалийн өвөрмөц тогтоцтой, үзэсгэлэнт газар олонтой. Тэнд Егүзэр хутагтын гардан нутагшуулсан нутгийн ард түмний хайртай бугын сүрэг нутаглан өсч үржиж ирсэн нь сүүлийн үед Бичигтийн боомтыг чиглэсэн уул уурхайн тээврийн зам явах болсноос шалтгаалж бугын идээшсэн нутаг бэлчээр, нүүдэл хийх газар, намар орой Араатын уул руу бэлчих газар хумигдаж малчдын суурьшлын бүс болж хувирсан байдаг. Эрт цагт цагаан тарвага, цагаан чоно, зэгсний зэрлэг гахай байсан гэж ярьдаг. Егүзэр хутагт тарвага нутагшуулж, одой морь, аварга могой тэжээж, хайлаас тарьж ургуулж ирсэн. Тэр бүү хэл заан, баавгай хүртэл сонирхож байсан гэлцдэг. Хурангийн ууланд гандигар гэж ховор сонин мод ургадаг. Бонго, хунчир, эрэвгэр, жирэвгэр, түмэн зангилаа гэсэн эмийн ховор ургамал ургадаг тухай хүүрнэн ярина билээ.
Шилийн гол аймгийн Авгийн хошууны Бэлгүтэй балгасаар орж сонирхосон билээ. Авга хошууны музей гэхэд хоёр давхар барилга дээрх асар том тулгын хэлбэртэй алтлаг өнгийн асар юм. Эндээс Өвөр Монголчууд монгол аж төрөх ёс, зан үйлээ ямар их эрхэмлэн дээдэлж бичиг соёл, үүх түүхээ үе залгамжлан тээж ирсэн тодотгоно. Авгац уулыг үеийн үед тахиж шүтсээр ирсэн, хотоос ойрхон харагдана.
Чин улс монголчуудыг овог аймгаар нь хошуу болгоход авга ардын хоёр хошуу тогтсоноос нэрээ хадгалж ирсэн нь энэ юм. Ар талаараа Монгол улстай Сүхбаатар аймгийн нутагтай 175 км зурвасаар хиллэж, бусад талдаа аймгийнхаа Зүүн үзэмчин хошуу, Шилийн хот, Шулуун хөх хошуу, Сөнөд зүүн хошуутай хаяа залгадаг. 27,494 км2 газар нутагтай.
Саяхны мэдээгээр 45.2 мянган оршин суугчтайгаас 55% (24.9 мянга) нь монгол үндэстэн ажээ.
Авгийн хошуу Дулааны цахилгаан үйлдвэрлэдэг гол төвийн нэг. Хотын төв орж өвөрмөц тулга хэлбэрийн барилгыг үзэж сонирхолоо.
Энэ нутгийн өөр нэг нэрийн хуудас нь Авга хар адуу гэнэ. Монгол улсын хил дагуу буюу хошууны хоймор тал хээр Авга хар адууны нутаг. Сэнсэн булгийн усаараа ундаалж сэрмүүн соргог нутагтаа дасан зохицсон Авга хар адуу хурдан угшлаараа алдартай гэнэ. Авга хошууны өрхийн цэргийн хар морьд сумын тухай Хятад улс даяар алдаршсан сурвалжлага уншиж байсан билээ. Авга хошууны өрхийн цэргийн хар морьд сум" нь Богд уул нэгдэлийн хэвжээний сум анги байжээ.
Шилийнгол аймгийн Авга хошууны их талын дунд алсад торолзон эрхэмсэг орших хайрханыг нөгөө ардын дуунд мөнхөрсөн Чингис богд уул Авга хошууны төвөөс баруун хойш 45 километрт байдаг. Тодорхой нэг цэгээс их эзэн богд Чингис төрсөн нутаг руугаа хараа бэлчээн хажуулдаж алжаал тайлан амсхийж байгаа дүртэй харагддаг уул. Тарлан цастай үед сахал үс нь ч тодроод байх шиг санагддаг.
Авга гэж сонсонгуут манайд өргөн тархсан ардын нэгэн дууны үг, ая санаанд буув. Нэг хэлтэй, нэг зан үйлтэй, элэг нэгт ахан дүүсийн нутгаар зорчиж яваагаа ухаарах буюу.
"Авгын цагаан ууланд нь хө
Агаарын будан цайраад байна даа хө
Амраг чамайгаа бодохлоор нь хө
Аягатай цайгаа уухаас дургүй хө
Цантын цагаан ууланд нь хө
Цасны будан цайраад байна даа хө
Царайлаг чамайгаа бодохлоор нь хө
Цайгаа уухаас дургүй байна хө”
хэмээх сэтгэлд хоногшсон дууны үг санаанд бууна.
Нэг. ЭРЭЭН ХҮРТЭЛ
Монгол орон даяар өвөлжилт, хаваржилт хүндэрч, олон мал хорогдсон сүүлийн 50 жилд тохиогоогүй хахир өвлийн үеэр өмнө зүе аялж явна. Хэдий хавар эхэлсэн ч Монгол оронд сүүлийн хагас зуунд тохиогоогүй хахир өвөл, түүний үргэлжлэл болсон хавар цаг иржээ.
Зудын гамшиг нийт нутгийн 75 хувьд нөлөөлөөд буй бөгөөд цаашид ч нөхцөл байдал улам хүндрэх төлөвтэй байна. Хавар болчихсон, гэвч Монголд өвөл үргэлжилсээр байна. Цастай хэвээр, мал сүрэг үхсээр байна. Энэ жил ч, өмнөх жилүүдэд ч монголчууд бэлтгэл сайтай байсан. Гэвч эрс тэс нөхцөл байдлыг даван туулахад энэ нь хангалтгүй байлаа.
Монгол Улсын засгийн газар өнгөрсөн сард өндөржүүлсэн бэлэн байдал зарласан бөгөөд энэ нь тавдугаар сарын 15-ныг хүртэл үргэлжилнэ. Зудын улмаас малчдын эдийн засагт ихээхэн хохирол учирч, хөдөө орон нутагт амьдардаг хүмүүсийн хувьд худалдаа, эрүүл мэнд, боловсрол гэх мэт үйлчилгээ тасалдсан.
Малчин өрхүүд эх орныхоо өргөн уудам нутгаар малдаа шинэ бэлчээр хайж, улирлаа даган нүүдэллэдэг. ДЭМБ-ын мэдээлснээр, энэ жил сүүлийн 49 жилд тохиолдож байгаагүй хамгийн их цас орсон бөгөөд нэгдүгээр сард улсын нийт нутаг дэвсгэрийн 90 хувьд цас орсон байна.
Гэвч арваннэгдүгээр сард агаарын температур огцом буурч, цас эрт орсон нь температурын огцом өсөлтөөс өмнө цас гэсэхэд хүргэжээ. Үүний дараа гэнэт хүйтний эрч чангарч, зарим нутгаар агаарын хэм -40 хүрэв.
2009-2010 оны өвөл нийт нутагт дунджаар 8.5 мм цас орсон нь олон жилийн дунджаас 1.4 дахин их байсан бол энэ жил 9.6 мм буюу дунджаас 1.6 дахин их цас ороод байна.
Жигд хурдтай яваа галт тэрэгний цонхоор Төв, Дорноговь аймгийн цасны тогтоцыг харж явлаа. Хот, хотын дүүргийн цас өмнө зүг явах тусам нимгэрч Дорноговь аймгийн нутагт ороход цасгүй болж хувирав. Төмөр замын дагуу тогтсон цасан хунгараг, овоолго цасан шуурга, их цасны мэдээллийг өөртөө шингээн үлджээ.
Энэ л галт тэргээр 30 гаруй жил зорчижээ. Хаа ч очсон хөгжил дэвшилээр нүд хужирладаг бол манайд бол цаг зогсчихсон юм шиг бүр хуучирч харахад хэцүүхэн тасалгаа нүдэнд торно. Цонхнуудын завсрыг нойтон цаасаар чихэж хөлдөөн хүйтэн салхи орохоос хамгаалсан байдал харагдана. Сэтгэл дотроо 00-ын өрөөг хол байгаад баярлаж суулаа.
Вагоноос буугаад хил хурдан гарах гэсэн хүсэл биднийг ёстой төөрөлдүүлж орхив. Хурдан гаргадаг гэсэн Жипэнд суусан боловч дөрвөн машин дамжин суудал сэлгэн хил гарахад хүрэв. Монголын хилийн шалган нэвтрүүлгийн компьютрийн удаан ажиллагаа ихэнх цагийг авч одов. Харин хятадын хилийн шалган нэвтрүүлгийг хурдан давлаа.
Олон газрын улсын хилээр нэвтэрч явахдаа төр засаг нь сул бол иргэдэд хандах хандлага сул байдгийг мэдэрдэг. Гүйсэн харайсан, цагт хавчигдсан монголчуудын шалганы очер, энэ бүхэн Эрээн хотруу аялах нь бидний хөл хөдөлгөөний билэгдэл болж харагддаг.
Шууд л замын машин хөлсөлж Шилийн гол аймаг руу хөдөллөө. Замын хоёр талаар үргэлжлэх хот тосгоны хөгжил дэвшилийг харж явна. Тун богино хугацаанд эрчимтэй өөрчлөгджээ.
Эрээнээс нэг хүний 150 юаний такси хөлөглөн өвөр монгол жолоочоос сонин хачин дуулсаар Сөнөд хошуу, улмаар Авгын хошуу дайран Шилийн гол аймагт шинэхэн тавьсан засмал замаар 130 км|цагийн хурдтай давхисаар ирлээ. Харанхуй бүрэнхий болох цагаар бид зорьсон газартаа очлоо.
“ЦАСТ ХАЙРХАНЫ ТАХИЛГЫН ТҮҮХЭН УЛАМЖЛАЛ“ СЭДВЭЭР ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БАГА ХУРАЛ
2013 оны 5 дугаар сар 23-ны өдөр Буянт сумын Соёлын төвд “Цаст хайрханы тахилгын түүхэн уламжлал“ сэдвээр Эрдэм шинжилгээний бага хурал болж, “Алтайн урийнхайн өв соёлын түүх” гэсэн үндсэн илтгэлийг Баян-Өлгий аймгийн ЭШХ-ийн ажилтан Н.Эрдэнэбаяр тавив. Хуралд 300 орчим иргэд оролцож, санал бодлоо илэрхийлсэн билээ. Хурлын дараа Монгол Бөөгийн Дархан Удган Д.Энхжаргал 70 ахмад настан, 300 хүүхдэд, Удган П.Нарангэрэл 50 ахмад настан, 70 хүүхдэд бэлэг тарааж, хүндэтгэл үзүүллээ.
ФОТО
ВИДЕО
