Дөрөв. ЗҮҮН СӨНӨД ХОШУУ
Эрээн хотоос Сөнөд Зүүн хошууны төв Мандалт балгас хүртэл нэг цаг яваад хүрнэ. Мандалт балгаст хошууны хүн амын гуравны хоёр илүү нь буюу хорь гаруй мянган хүн суудаг, цомхон, цэвэрхэн мод зүлэг багагүй тарьж байгаа хот ажээ. Анхнаасаа төлөвлөлт сайтай баригдаж байгаа нь орох гарах авто зам шулуун шууд, хажуугаар өнгөрөх төмөр зам хотын цаашдын төлөвлөлт, хаяа тэлэлттэй нарийн уялдсан бололтой харагдана. Одоогоор өндөр шилэн байшин олонгүй ажээ. Гудамжаар нь цахилгаан автомашин, мотоцикль, дугуй сүлэлдэх нь БНХАУ цахилгаан машин үйлдвэрлэлээр тэргүүлэх орны нэг болж байгаа тухай өгүүлэх болсон нь санаанд бууж байлаа.
Шилийн гол аймаг зүүн, баруун Сөнөд гэх хоёр хошуутай ажээ.
Бидний зорьж яваа зүүн хошуу нь араараа манай улстай 316 км зурвасаар хиллэдэг. Бусад талаараа аймгийн хошууд болох Авга, Шулуун хөх, Шулуун хөвөөт цагаан хошуу, Сөнөд баруун хошуу болон Эрээн хоттой хиллэдэг. Мандалт, Баяннуур гэх хоёр балгастай хаяа хатгадаг. Баян-Уул, Сайхан говь, Цагаан овоо гэх гурван сумтай ажээ. Сүүлийн хоёр жил ган гачиг нүүрлэж, Өвөр Монголын элчилгүй их тал таваг сөлтэй шаргал өвсөөр халиурч, сэр сэр салхинд хамхуул өвс дэндэгнэн хаа нэгтээг зорих үзэгддэг тал говийн элс мэт шаргалтан харагдана. Шинэхэн засмал замаар давхисаар хошууны төв Зүүн Сөнөд орж явчихна.
Энэ нутаг илүү нугаламт монгол хониороо алдартай. Хот руу орох зам дахь өндөрлөгт гурван тийш хараад зогсч буй хар нүдэн хонины хун цагаан баримал залсан нь үүнийг ямар нэг тайлбаргүйгээр ойлгуулна.
Сөнөд хошуу 1930-аад оны хил дамнасан их нүүдлийн тухай түүхийг өөртөө агуулдаг. Тиймээс хилээр зааглагдан салсан ахан дүүс цөөнгүй бий.
Монголын, түүний дотор манай Дундговиос олон айл өрх их нүүдэлд өртөн хил давж энэ Сөнөд хошууны нутагт арав гаруй жил суурьшсан юм билээ. Энэ их нүүдлийн амьд гэрч ахан дүүс нэг нэгнээ сурах ажээ. Одоо энх тунх аж төрж ер гаруй нас зооглоод байгаа хөгшчүүл Сөнөд хошуугаар нутаглаж байснаа, тэр ч бүү хэл бага балчиртаа Дилав хутагт Жамсранжав гэх түүхэн хүний тухай хуучилдаг. Сөнөд хошууны Гурван-Усны хийд орчимд нутаглаж асан
Эзэн богд Чингис хаан ус хомс энэ нутгаар явахдаа сэлмээрээ цавчихад булгийн ус бургилан гарч ангаж цангасан цэргүүд нь цэнгэн баясаж байснаас "Цэнгэн булаг” хэмээн нэрлэсэн нь сунжирч өдгөө Сэнсэн булаг хэмээх болсон домогтой.
Чингисийн эцэг нэгт дүү, зуу шахам насалсан их бөх Бэлгүдэйн нутаг-Авга хошууныхан найман зууны тэртээх Бэлгүдэйн аман хүзүүний ясыг дээдлэн хадгалж байгаа бөгөөд энэ ард түмний нутагт Бэлгүдэйн дурсгалын цогцолбор хүрээлэн, бас түүний нэртэй жуулчны бааз ч байдаг. Чингис хаан эцэг нэгт дүүдээ тасалж өгсөн газар нутгийг эзэгнэн суусан ард түмний хойчис нь өнөөгийн Авгацуул юм. Чингис хаан их Монгол улсыг нэгтгэхдээ Хасарын хаваар, Бэлгүдэйн бяраар ялсан гэж үздэг төдийгүй Бэлгүдэйн аман хүзүүний ясанд дөрвөн Авгацуулаас гадна Үзэмчин, Сөнөдчүүд ч мөргөн сайн бөх төрөх адис авдаг гэсэн.
Зүүн сөнөдийн төв барилгаа өвөрмөц загвараас барьсан байдаг. Театр, наадмын талбай, захиргааны төв байруудыг сонирхон үзлээ. Зүүн Сөнөдийн арван гурван овоо бүтээжээ. Түүний ард хамгийн том гэх тодотголтой тэмээний хөшөө байгуулжээ.
Хэдхэн жилийн өмнө БНХАУ-ын ӨМӨЗО-ны Шилийн гол аймгийн Сөнөд Зүүн хошууны урлагын тоглолтыг үзэж билээ. Маш сайхан өвөрмөц ардын дууны дуут бүжиг байж билээ.
Хоёр. ШИЛИЙН ГОЛ АЙМГИЙН ТӨВ ШИЛИЙН ХОТ
Шилийн Гол нь Өвөр Монголын төв хэсэгт байрлаж, нийт 203 мянган км² газар нутагтай, 1 сая гаруй хүн амтай, үүний 30 хувь нь монгол үндэстэн байдаг. Төв нь Шилийн хот. Бээжингээс 460 км зайтай, Хөххотоос 470 км зайтай. Тус аймгийн эдийн засаг нь уул уурхай, хөдөө аж ахуйд тулгуурлана.
Шилийн Гол аймаг нь хойд талаараа Монгол улс, зүүн талаараа ӨМӨЗО-ны Улаанхад, Түнгляо, Хянган, баруун талаараа Улаанцав, өмнө талаараа Хэбэй мужтай хиллэнэ. Монгол улстай 1098 км хилийн шугамтай. Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумын хилийн Бичигтийн боомтоор, хятад улсын Зүүн Хадавч боомтоор хиллэдэг. Уг хоёр боомтоор бараа эргэлтийн тоо байнга өсч байгаа юм.
Шилийн Гол аймаг нь байгалийн эх баялаг ихтэй. Шилийн Гол бол Хятад улсын мал аж ахуйн чухал бааз газар билээ. Газрын хөрсөндөө байгалийн баялаг ихтэй. Одоо геологийн хайгуулаар 80 гаруй торд газрыг олоод байгаа бөгөөд тэдгээрийн 30 гаруйнх нь нөөцийг тогтоогоод байгаа ажээ. Нүүрсний эх баялаг ихтэй, асар их нөөцтэй нь тогтоогдоод байна. Тал хээрийн нутаг нь жуулчлалыг татах өвөрмөц онцлоготой. Тал нутгийн байгалийн дархан цаазтай бүс, Юанийн улсын дээд нийслэлийн туурь, Бийсийн сүм, Өлөг Гүрвэлийн чулуужмал зэрэг бий. Жил бүр улсын дотоод гадаадын жуулчдыг 1 сая 500 мянган хүн хүлээн авч байна.
Сүүлийн жилүүдэд Шилийн Гол аймаг тал нутгийн экологийн орчны хамгаалалт байгуулалтыг чухалчлахын зэрэгцээ нүүрс, цахилгаан, нефть, мах, шүү, уурхай зэргийг гол хөгжүүлж, эх баялгийн авуулдагтаа түшиглэн, аж үйлдвэржилтээр гол болгож, эдийн засгийн үсрэнгүй дэвшилтийг биелүүлж, эдийн засаг нийгмийн түргэн хөгжил тодорно.
Шилийн гол аймгийн төв Шилийн хот нь Эрээнээс хавьгүй том, шинэ шинэ байшин барилгуудтай. Одоо Шилийн гол аймагт 1 сая орчим монголчууд амьдардаг.
Шилийн хот БНХАУ-ын Өвөр Монголын Шилийнгол аймгийн төв, хошууны энтэй хот. Аймгийнхаа Шулуун хөх хошуу, Авга хошуу, Зүүн Үзэмчин хошуу, Баруун Үзэмчин хошуу, өөртөө засах орныхоо Улаанхад хоттой хаяа залгадаг.
Шилийн голын зочид буудал тохитой юм. Зочид буудлын цонхоор хотын байдал харагдана.
Шилийн хотын хойд хэсэгт байрлах нэрлэгдэж байсан Бэйсийн сүмээр очив. Энд эртнээс тахиж ирсэн одоо байдаг Сүүлийн жилүүдэд Шилийн голын ойролцоо овоонуудыг нэгтгэн арван гурван овоо болгон өөрчилсөн байна. Овоог ойрын жилүүдэд сэргээж тахидаг болгосон бөгөөд сүм хийдийг сэргээж зассан байна.
Бейсийн сүмийн өмнө талбайг тойрон байрлах аялал жуулчлалын дэлгүүрээд орж дурсгалын зүйл сонирхов. Эндээс монголын нийслэлд очиж Төрийн хар сүлдэнд залбирч мөргөх байсан тул тэнд өргөх дурсгалын зүйлсийг Бейсийн сүмийн тэндээс авч бэлэгшээсэн хэрэг юм.
Сүмийн өмнөх талбайд хонь хөлөглөсөн тэргэнд хүүхэд суулган яваа нь нүдэнд содон тусав. Өдрийн цагаар хөгшин залуугүй цуглараг хөдөлгөөнт гимнастик хийж байгаатай таарлаа.
Шилийн хотын ойр хавиар Авга нар болох эртний Монгол аймаг амьдарч ирсэн. Авга, Авга нар, Хуучид гэж гурав нь Монгол аймаг юм. Одоо Авга нарын хошуу нь Шилийн хот болсон бөгөөд Авга хошуу нь бие даасан хошуу хэвээрээ байгаа.
Тэндээс хотын төв талбайд очлоо. Өвөрмонголын бүх л хотын төвд монголын баатруудын дурсгалын хөшөөтэй байдаг. Шилийн хотын төв талбай чөлөөтэй, уужим талбайтай, зүүн өмнөд хэсэгт Өвөр Монголын Шилийн гол аймаг, Шулуун хөх хошууны Өвөр Монголын яруу найрагч, зохиолч Н.Насанцогтын хөшөө байрлана. Тэрээр Өвөр монголын орчин үеийн уран зохиолыг үндэслэгч ба орчуулагч, сурган хүмүүжүүлэгч, соён гэгээрүүлэгч,үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөний оюун санааны төлөөлөгч билээ. Багаасаа Монгол ардын аман зохиол, үлгэр холбоо сонсож өссөн хүүхэд байсан, тэрээр 1937 онд Цахарын Монгол залуусын сургуулийг дүүргээд дараа жил нь Япон улсын Токиогийн Дорнодахины их сургуульд суралцаж төггсөн. 1942 онд Өвөр монгодоо буцаж багшилсан. 1945 онд БНМАУ-ын чөлөөлөх армийн /Лхамсүрэн гэдэг хүнтэй/ хамт БНМАУ-д очиж Сүхбаатарын нэрэмжит намын шинэ хүчний дээд сургууль элсэн суралцсан. Монголд байхдаа олон сайхан зохиолч нартай дотно нөхөрлөж явсан нь тэдгээр хүмүүсийн дурсамжийн хуудаснаа мөнхрөн үлдсэн билээ. Энэ хугацаанд тэрээр "Улаанбаатар", "Үүр","Саальчин хоёр дүү минь","Нэргүй нэгэн цэцэг","Монголын залуус","Сүхбаатар Чойбалсангийн замаар" гэх олон сайхан шүлгээ бичиж үлдээжээ. Tэрбээр Сэтгэлийн хань, Элс манхны их нутаг, Хаврын нар Бээжингээс зэрэг арав гаруй ном түүвэр зохиолыг бичиж хэвлүүлжээ. На.Сайнцогтын шүлгүүд БНМАУ-д хэвлэгдэж байв.
Тэрээр бас Өвөр монголын эрх чөлөө тусгаар тогтнолын цогтой тэмцэгч, гэгээн удирлагч асан Намжилванчигийн Дэмчигдонровын ордонд нарийн бичээчээр ажиллаж байжээ. Өвөр монголын үндэсний эрх чөлөө тусгаар тогнолын төлөөх тэмцэл хятадын түрэмгийлэгчдэд нугачин дарагдсаны дараа тэрээр Цахар аймгийн дарга, Өвөр монголын зохиолчдын эвлэлийн дарга зэрэг үүрэг тушаал хариуцаж байжээ. 1966 онд эхэлсэн хятадын соёлын хувьсгалын
жилүүдэд Дэмчигдонров ноёны нарийн бичээч байсан гэдгээр нь түүнийг урвагч, үндэснийг салган тусгаарлагч, хувьсгалын эсэргүү зэрэг хэргээр тарчлаан зовоосоор байсан ч түүний үндэс угсаагаа гэсэн хатан зориг нь өчүүхэн ч нугараагүй бөгөөд тун удалгүй 1973 онд учир битүүлгээр Шанхайд нас баржээ. Хөшөөн дээр хэсэг хугацаанд дурсан суулаа. Ай монголчууд минь ээ.
Тэнд манайхны нэрлэснээр хуучин гэр хороолол орчин үеийн нэгдсэн орон сууцанд бүрэн халаагаа өгсөн байна. Ахмад настны хотхоныг барьж байгуулан орон сууцаар хангасан. Тухайн ахмад настан нас барсан тохиолдолд уул орон сууцыг үр хүүхэд нь өвлөхгүй, харин байр шаардлагатай өөр ахмадад шилжүүлнэ. Тэнд нийгэм ахуйн асуудлыг төрөөс бүрэн шийдвэрлэсэн төдийгүй ахмадуудын амар тайван байдлыг хангах үүднээс энэ хотхон руу машин тэрэг оруулахгүй, зөвхөн зохих байгууллагын зөвшөөрлөөр нэвтэрнэ. Энэ хотхонд ахмадуудад юү хэрэгтэй байна, тэр бүхнийг төр, засгаас хангаад өгчихсөн нь дэндүү сайхан. Дуулдаг нь дуугаа, хуурддаг нь хуураа, бүжиглэдэг нь бүжгээ тоглоод л өрөө өрөөндөө зугаатай нь аргагүй байхад нэг хэсэг нь тоглоом наадгайн өрөөнд хэд гурваараа янз бүрийн тоглоомоор зугаацаж, гадаа ч есөн шидийн төхөөрөмж бүхий талбайд нэг хэсэг нь дасгал хөдөлгөөнөөр хичээллэх жишээний...
Нөгөө талаар малчдад зориулан орчин үеийн хороолол барьж бүх малчин айл өрх бүр хотын төвд 3-аас дээш өрөөтэй байртай болсон. Малчид хөдөө мал аж ахуйгаа эрхлэх гэр оронтой, тэндээ төвлөрсөн эрчим хүчээр хангагдсан, хотынхноос дутахгүй орчин нөхцөлтэй ч аймгийн төвд ийнхүү төрөөс хөнгөлөлттэй нөхцлөөр өгсөн байртай. Энэ хороолол нь 5-6 давхар барилгууд бүхий том цогцолбор юм. Ингэхээр утаа гаргадаг байшин барилга гэж алга. Одоо аль болох утаа гаргадаггүй, цахилгаан машин тэрэг хэрэглэх тухай ч ярьж эхэлжээ. Аль ч улиралд утаа униар гэж байхгүй, 360 мянга орчим хүн ам оршин суудаг энэ хотыг "Талын цагаан сувд" хэмээн нэрлэсэн нь оносон нэр гэлтэй. Малчин өрхийн 80 хувь нь эрчим хүчний төвлөрсөн сүлжээнд хамрагдсан, хорин хувь нь сэргээгдэх эрчим хүчтэй байгаа юм байна.
Гурав. АВГИЙН ХОШУУНД
Хот хоорондын зам 2 урсгал, тус тусдаа 3 эгнээ замаас бүрдэх бөгөөд энэ жилийн хувьд цас чамгүй орсон нь харагдана.
Авгын хошуу Чингис хаан Билгүүдэйд тасалж өгсөн нутаг учраас Авгын хошуу гэж нэрлэсэн, тэгээд ч Билгүүдэйн гацаа гэж нэртэй суурин байгаа гэх зэргээр тайлбарлах нь эндхийнхэн үүх түүхээ сайн мэддэгийг илтгэнэ. Ер нь л өвөр монголчуудтай түүх, угсаа гарлын тухай яриа өрнүүлэхэд биднээс хавьгүй сайн мэдлэгтэй.
Мөн уулын Ду ноёны тухай сонирхолтой түүх яригддаг. Уулын Ду ноён 1913 оны үед хил орчмын нөхцөл байдал ээдрээтэй цаг үед Зүүн өмнө хязгаарыг төвшитгөн тогтоох цэрэгт тухайн үед 272 тооны агт адуу хувиасаа нийлүүлж тус хүргэсний улмаас бэйс зэргээр шагнуулж явсан юм байна лээ.
Энэ хошууны харалдаа монголын Эрдэнэцагаан сум байгалийн өвөрмөц тогтоцтой, үзэсгэлэнт газар олонтой. Тэнд Егүзэр хутагтын гардан нутагшуулсан нутгийн ард түмний хайртай бугын сүрэг нутаглан өсч үржиж ирсэн нь сүүлийн үед Бичигтийн боомтыг чиглэсэн уул уурхайн тээврийн зам явах болсноос шалтгаалж бугын идээшсэн нутаг бэлчээр, нүүдэл хийх газар, намар орой Араатын уул руу бэлчих газар хумигдаж малчдын суурьшлын бүс болж хувирсан байдаг. Эрт цагт цагаан тарвага, цагаан чоно, зэгсний зэрлэг гахай байсан гэж ярьдаг. Егүзэр хутагт тарвага нутагшуулж, одой морь, аварга могой тэжээж, хайлаас тарьж ургуулж ирсэн. Тэр бүү хэл заан, баавгай хүртэл сонирхож байсан гэлцдэг. Хурангийн ууланд гандигар гэж ховор сонин мод ургадаг. Бонго, хунчир, эрэвгэр, жирэвгэр, түмэн зангилаа гэсэн эмийн ховор ургамал ургадаг тухай хүүрнэн ярина билээ.
Шилийн гол аймгийн Авгийн хошууны Бэлгүтэй балгасаар орж сонирхосон билээ. Авга хошууны музей гэхэд хоёр давхар барилга дээрх асар том тулгын хэлбэртэй алтлаг өнгийн асар юм. Эндээс Өвөр Монголчууд монгол аж төрөх ёс, зан үйлээ ямар их эрхэмлэн дээдэлж бичиг соёл, үүх түүхээ үе залгамжлан тээж ирсэн тодотгоно. Авгац уулыг үеийн үед тахиж шүтсээр ирсэн, хотоос ойрхон харагдана.
Чин улс монголчуудыг овог аймгаар нь хошуу болгоход авга ардын хоёр хошуу тогтсоноос нэрээ хадгалж ирсэн нь энэ юм. Ар талаараа Монгол улстай Сүхбаатар аймгийн нутагтай 175 км зурвасаар хиллэж, бусад талдаа аймгийнхаа Зүүн үзэмчин хошуу, Шилийн хот, Шулуун хөх хошуу, Сөнөд зүүн хошуутай хаяа залгадаг. 27,494 км2 газар нутагтай.
Саяхны мэдээгээр 45.2 мянган оршин суугчтайгаас 55% (24.9 мянга) нь монгол үндэстэн ажээ.
Авгийн хошуу Дулааны цахилгаан үйлдвэрлэдэг гол төвийн нэг. Хотын төв орж өвөрмөц тулга хэлбэрийн барилгыг үзэж сонирхолоо.
Энэ нутгийн өөр нэг нэрийн хуудас нь Авга хар адуу гэнэ. Монгол улсын хил дагуу буюу хошууны хоймор тал хээр Авга хар адууны нутаг. Сэнсэн булгийн усаараа ундаалж сэрмүүн соргог нутагтаа дасан зохицсон Авга хар адуу хурдан угшлаараа алдартай гэнэ. Авга хошууны өрхийн цэргийн хар морьд сумын тухай Хятад улс даяар алдаршсан сурвалжлага уншиж байсан билээ. Авга хошууны өрхийн цэргийн хар морьд сум" нь Богд уул нэгдэлийн хэвжээний сум анги байжээ.
Шилийнгол аймгийн Авга хошууны их талын дунд алсад торолзон эрхэмсэг орших хайрханыг нөгөө ардын дуунд мөнхөрсөн Чингис богд уул Авга хошууны төвөөс баруун хойш 45 километрт байдаг. Тодорхой нэг цэгээс их эзэн богд Чингис төрсөн нутаг руугаа хараа бэлчээн хажуулдаж алжаал тайлан амсхийж байгаа дүртэй харагддаг уул. Тарлан цастай үед сахал үс нь ч тодроод байх шиг санагддаг.
Авга гэж сонсонгуут манайд өргөн тархсан ардын нэгэн дууны үг, ая санаанд буув. Нэг хэлтэй, нэг зан үйлтэй, элэг нэгт ахан дүүсийн нутгаар зорчиж яваагаа ухаарах буюу.
"Авгын цагаан ууланд нь хө
Агаарын будан цайраад байна даа хө
Амраг чамайгаа бодохлоор нь хө
Аягатай цайгаа уухаас дургүй хө
Цантын цагаан ууланд нь хө
Цасны будан цайраад байна даа хө
Царайлаг чамайгаа бодохлоор нь хө
Цайгаа уухаас дургүй байна хө”
хэмээх сэтгэлд хоногшсон дууны үг санаанд бууна.
Нэг. ЭРЭЭН ХҮРТЭЛ
Монгол орон даяар өвөлжилт, хаваржилт хүндэрч, олон мал хорогдсон сүүлийн 50 жилд тохиогоогүй хахир өвлийн үеэр өмнө зүе аялж явна. Хэдий хавар эхэлсэн ч Монгол оронд сүүлийн хагас зуунд тохиогоогүй хахир өвөл, түүний үргэлжлэл болсон хавар цаг иржээ.
Зудын гамшиг нийт нутгийн 75 хувьд нөлөөлөөд буй бөгөөд цаашид ч нөхцөл байдал улам хүндрэх төлөвтэй байна. Хавар болчихсон, гэвч Монголд өвөл үргэлжилсээр байна. Цастай хэвээр, мал сүрэг үхсээр байна. Энэ жил ч, өмнөх жилүүдэд ч монголчууд бэлтгэл сайтай байсан. Гэвч эрс тэс нөхцөл байдлыг даван туулахад энэ нь хангалтгүй байлаа.
Монгол Улсын засгийн газар өнгөрсөн сард өндөржүүлсэн бэлэн байдал зарласан бөгөөд энэ нь тавдугаар сарын 15-ныг хүртэл үргэлжилнэ. Зудын улмаас малчдын эдийн засагт ихээхэн хохирол учирч, хөдөө орон нутагт амьдардаг хүмүүсийн хувьд худалдаа, эрүүл мэнд, боловсрол гэх мэт үйлчилгээ тасалдсан.
Малчин өрхүүд эх орныхоо өргөн уудам нутгаар малдаа шинэ бэлчээр хайж, улирлаа даган нүүдэллэдэг. ДЭМБ-ын мэдээлснээр, энэ жил сүүлийн 49 жилд тохиолдож байгаагүй хамгийн их цас орсон бөгөөд нэгдүгээр сард улсын нийт нутаг дэвсгэрийн 90 хувьд цас орсон байна.
Гэвч арваннэгдүгээр сард агаарын температур огцом буурч, цас эрт орсон нь температурын огцом өсөлтөөс өмнө цас гэсэхэд хүргэжээ. Үүний дараа гэнэт хүйтний эрч чангарч, зарим нутгаар агаарын хэм -40 хүрэв.
2009-2010 оны өвөл нийт нутагт дунджаар 8.5 мм цас орсон нь олон жилийн дунджаас 1.4 дахин их байсан бол энэ жил 9.6 мм буюу дунджаас 1.6 дахин их цас ороод байна.
Жигд хурдтай яваа галт тэрэгний цонхоор Төв, Дорноговь аймгийн цасны тогтоцыг харж явлаа. Хот, хотын дүүргийн цас өмнө зүг явах тусам нимгэрч Дорноговь аймгийн нутагт ороход цасгүй болж хувирав. Төмөр замын дагуу тогтсон цасан хунгараг, овоолго цасан шуурга, их цасны мэдээллийг өөртөө шингээн үлджээ.
Энэ л галт тэргээр 30 гаруй жил зорчижээ. Хаа ч очсон хөгжил дэвшилээр нүд хужирладаг бол манайд бол цаг зогсчихсон юм шиг бүр хуучирч харахад хэцүүхэн тасалгаа нүдэнд торно. Цонхнуудын завсрыг нойтон цаасаар чихэж хөлдөөн хүйтэн салхи орохоос хамгаалсан байдал харагдана. Сэтгэл дотроо 00-ын өрөөг хол байгаад баярлаж суулаа.
Вагоноос буугаад хил хурдан гарах гэсэн хүсэл биднийг ёстой төөрөлдүүлж орхив. Хурдан гаргадаг гэсэн Жипэнд суусан боловч дөрвөн машин дамжин суудал сэлгэн хил гарахад хүрэв. Монголын хилийн шалган нэвтрүүлгийн компьютрийн удаан ажиллагаа ихэнх цагийг авч одов. Харин хятадын хилийн шалган нэвтрүүлгийг хурдан давлаа.
Олон газрын улсын хилээр нэвтэрч явахдаа төр засаг нь сул бол иргэдэд хандах хандлага сул байдгийг мэдэрдэг. Гүйсэн харайсан, цагт хавчигдсан монголчуудын шалганы очер, энэ бүхэн Эрээн хотруу аялах нь бидний хөл хөдөлгөөний билэгдэл болж харагддаг.
Шууд л замын машин хөлсөлж Шилийн гол аймаг руу хөдөллөө. Замын хоёр талаар үргэлжлэх хот тосгоны хөгжил дэвшилийг харж явна. Тун богино хугацаанд эрчимтэй өөрчлөгджээ.
Эрээнээс нэг хүний 150 юаний такси хөлөглөн өвөр монгол жолоочоос сонин хачин дуулсаар Сөнөд хошуу, улмаар Авгын хошуу дайран Шилийн гол аймагт шинэхэн тавьсан засмал замаар 130 км|цагийн хурдтай давхисаар ирлээ. Харанхуй бүрэнхий болох цагаар бид зорьсон газартаа очлоо.
“ЦАСТ ХАЙРХАНЫ ТАХИЛГЫН ТҮҮХЭН УЛАМЖЛАЛ“ СЭДВЭЭР ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БАГА ХУРАЛ
2013 оны 5 дугаар сар 23-ны өдөр Буянт сумын Соёлын төвд “Цаст хайрханы тахилгын түүхэн уламжлал“ сэдвээр Эрдэм шинжилгээний бага хурал болж, “Алтайн урийнхайн өв соёлын түүх” гэсэн үндсэн илтгэлийг Баян-Өлгий аймгийн ЭШХ-ийн ажилтан Н.Эрдэнэбаяр тавив. Хуралд 300 орчим иргэд оролцож, санал бодлоо илэрхийлсэн билээ. Хурлын дараа Монгол Бөөгийн Дархан Удган Д.Энхжаргал 70 ахмад настан, 300 хүүхдэд, Удган П.Нарангэрэл 50 ахмад настан, 70 хүүхдэд бэлэг тарааж, хүндэтгэл үзүүллээ.
Аймаг аймгаас бөөгийн төлөөлөл хуран цугларч, жилийн явцад зохион байгуулсан ажлаа ярилцаж, дүнгээ хэлэлцэж, бөөгийн цол олгох, хийсэн ажлаа дүгнэж, шагнал, урамшилаа олгодог билээ. Энэ удаагийн цол, шагнал олгох ёслолын ажиллагаа бямба гарагт болж өнгөрлөө.
Монгол бөөгийн цол, шагнал олгох хүндэтгэлийн ажиллагаа хоёр хэсгээс бүрддэг. Танхимд гэрэл бүдгэрч том дэлгэц дээо МБНЭ-ийн байгуулагдсанаас хойших түүхэн кино өнгөрсөнийг сануулж, МБНЭ-ийн түүхийн онцлог байдлуудыг дурсан сануулав.
Танхимийн голд индэр дээр МБНЭ-ийн удирдлагууд болох МБНЭ-ийн Ерөнхийлөгч Д.Жаргалсайхан, Монгол бөөгийн дархан зайран П.Батжаргал, Монгол бөөгийн их зайран Д.Одонхүү, Төлөөлийн зөвлөлийн удирдагч А.Оюунтуул, Манлайллын зөвлөлийн удирдагч С.Батзул нар гарч хүрэлцэн ирсэн хүндэт зочид, улаач нартаа мэндчилгээ дэвшүүллээ.
“2023 онд МБНЭ-ийн хийсэн ажлын тайлан мэдээлэл”-ийг МБНЭ-ийн Ерөнхийлөгч Д.Жаргалсайхан хийлээ.
Тайлан мэдээллийг дуусмагц Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн урилгаар дэлхийн хамгийн том шашны тэргүүн Ромын пап лам Францисийн Монгол Улсад хийсэн төрийн айлчлалын үеэр "Хүн театр"-т Монгол дахь шашин хоорондын уулзалтад МБНЭ-ийг төлөөлөл оролцож, МБНЭ-ийн Ерөнхийлөгч Д.Жаргалсайханы хэлсэн үгийг кино мэдээлэлийг тавьлаа.
2023 онд МБНЭ-ийн зохион байгуулалтын дээд хэлбэр болсон Нэгдсэн их тахилгыг Дундговь аймгийн Их газрын чулуунд хийсэн. Дараа нь Нарны тахилгыг Налайхын голд Нарны тахилгыг зохион байгуулсан, Монгол туургатны баатрууд, төрийн зүтгэлтнүүд, алдартнуудад хүндэтгэл үзүүлэх тахилга, Монгол туургатан нар Мөнх тэнгэрийн дээд шүтээн болсон Онгод шүтээн, Өвөг дээдэс, Эмээ, өвөө, Эцэг, эхээ дээдлэн хүндлэх өдрийг тохиолдуулан Хүүхдийн хайрханыг тахих тахилга болгон тус тус тэмдэглэсэн билээ.
Мөн “Шар тийрэн”-гийн эсрэг болон Хар сүлдийг догшруулах тахилгыг хийсэн бөгөөд эдгээр тахилгуудад толгойлон болон тэргүүлж бөөлсөн улаач нар бөөгийн цол, батламж, үйл ажиллагаанд идэвхи зүтгэл гаргасан иргэдэд шагнал урамшил олгосон билээ.
Монгол бөөгийн цол олгох ажиллагаа эхэлж, Монгол бөөгийн Их зайран 1, Монгол бөөгийн их удган 1, Монгол бөөгийн тэргүүн дээд удган цолоор 1, Монгол бөөгийн тэргүүн зайран цолоор 5, Монгол бөөгийн зайран цолоор 3, Монгол бөөгийн удган 5 тус тус улаачид олгосныг МБНЭ-ийн удирдах бүрэлдэхүүн олгосон байна.
Дундговь аймгийн Их газрын чулуунд хийсэн Нэгдсэн их тахилга, Нарны тахилга, Монгол туургатны баатрууд, төрийн зүтгэлтнүүд, алдартнуудад хүндэтгэл үзүүлэх тахилга, Монгол туургатан нар Мөнх тэнгэрийн дээд шүтээн болсон Онгод шүтээн, Өвөг дээдэс, Эмээ, өвөө, Эцэг, эхээ дээдлэн хүндлэх, хүүхэд багачуудаа хүндэтгэх Хүүхдийн хайрханы тахилга, “Шар тийрэн”-гийн эсрэг болон Хар сүлдийг догшруулах тахилгыг хийсэн 15-н улаач нарт дурсгамж гардууллаа.
МБНЭ-ээс зохион байгуулсан ажилагаанд идэвхи, зүтгэлтэй оролцсон 3-н улаачид Мөнх тэнгэрийн төлөө “Алтан шонхор” медалиар, 4-н улаачийг “Мөнгөн шонхор” медалиар, “Хүрэл шонхор” медалиар 3 улаачийг шагнасныг гардууллаа. Ийнхүү үйл ажилагааны эхний хэсэг өндөрлөсөн билээ.
Үндсэн ажиллагааны хоёр дахь хэсэг болсон “МОНГОЛ БӨӨГИЙН ЦОЛ, ШАГНАЛ” хүртэгсдэд зориулсан баярын ЦЭНГҮҮН болоо.
Баярын цэнгүүнд урлаг соёлын гавьяатнууд, залуу зүтгэлтнүүд оролцож, хөгжөөнт тоглоом, бүжиг, цэнгүүн өрнөсөн билээ.
Монгол бөөгийн цол олгох, цол, шагнал олгох ХҮНДЭТГЭЛ ЁСЛОЛЫН ажиллагаа, цол шагнал хүртэгсдэд зориулсан БАЯРЫН ЦЭНГҮҮН болж өнгөрлөө.
Монгол бөөгийн цол олгох, цол, шагнал олгох ХҮНДЭТГЭЛ ЁСЛОЛЫН ажиллагаа, цол шагнал хүртэгсдэд зориулсан БАЯРЫН ЦЭНГҮҮН-ийн ажилагааг энэ 7 хоногийн турш дэлэгрэнгүй мэдээлэл хүргэх болно.
ДЭЭД ЦЭЦИЙН ХУРАЛДАЙН ЗУУДУГААР ЁСЛОЛЫН ХУРАЛДААН
МБНЭ байгуулагдсанаас хойш 12 жил өнгөрчээ. Энэ хугацаанд Монгол бөөгийн тулгамдсан олон асуудлаар хэлэлцэж санал бодлоо солилцон шийдвэр гаргаж ажиллав. Хамтын шийдвэр гаргаж сурна гэдэг том сургууль юм. Хуралдаж сураагүй амин хувиа хичээдэг, зөвхөн бүртгүүлэх гэж ирдэг идэвхгүй хэсэг байсан. Тийм гишүүд хуралдааны ирц, идэвхид муугаар нөлөөлдөг. Түүнээсээ салсан. МБНЭ-ийн 100 дугаар хуралдаан бол олон он жилүүдийн хамтын хөдөлмөрийг илтгэсэн тоон үзүүлэлт юм. Монгол бөөгийнхөө төлөө зүтгэж яваа манлайлагч нартаа баярлалаа.
МБНЭ-ийн Дээд цэцийн хуралдайн хуралдаан 2023 оны 10 дүгээр сарын 21-ны өдрийн 11.00 цагаас болно. Хуралдаанаар дараахь асуудлыг хэлэлцэв. Үүнд:
ХЭЛЭЛЦЭХ ҮНДСЭН АСУУДАЛ.
Нэг. ГАДААД ХАРИЛЦАА
1. ГЭГЭЭН ШИРЭЭТ УЛСЫН ТӨРИЙН ТЭРГҮҮН ПАП ФРАНЦИС МОНГОЛ УЛСАД ХИЙЖ БУЙ ТӨРИЙН АЙЛЧЛАЛЫН ШАШИНЫ ТЭРГҮҮНҮҮДИЙН УУЛЗАЛТЫН ТУХАЙ БАРИМТАД КИНО
2. ГЭГЭЭН ШИРЭЭТ УЛСЫН ТӨРИЙН ТЭРГҮҮН ПАП ФРАНЦИС МОНГОЛ УЛСАД ХИЙЖ БУЙ ТӨРИЙН АЙЛЧЛАЛЫН ШАШИНЫ ТЭРГҮҮНҮҮДИЙН УУЛЗАЛТАД ОРОЛЦСОН ТУХАЙ
МБНЭ-ийн Ерөнхийлөгч Д.Жаргалсайхан
3. АНУ-ын Элчин сайд Р.Буаментай хийсэн уулзалт
4. БНТУ-ын арга хэмжээнд оролцсон тухай
5. БНАСАУ-ын Үндэсний баярын арга хэмжээнд оролцсон тухай
6. БНХАУ-ын Өвөрмонголын бүсэд ажилласан тухай
МБНЭ-ийн Ерөнхийлөгч Д.Жаргалсайхан
Хоёр. НЭГДСЭН БОЛОН ОРОН НУТГИЙН ТАХИЛГЫН ТУХАЙ
7. ОХУ-ын Агийн болон Улаан-Үд, Түнхэн аймагт ажилласан тухай, Монгол бөөгийн Их удган, зайран цолонд нэр дэвшүүлэх тухай.
МБНЭ-ийн Ерөнхийлөгч Д.Жаргалсайхан
Гурав. БОДЛОГЫН АСУУДАЛ
8. Хар сүлдны тахилгад оролцох, залбирал үйлдэх хүсэлтэд олон жил хариу өгөхгүй байгаа тул Батлан хамгаалахын сайд болон холбогдох хариуцлагтангуудад чиглэлийн зан үйл хийх, энэ чиглэлээр ажлын хэсэг гарган ажиллуулах арга хэмжээг зохион байгуулах тухай.
МБНЭ-ийн Ерөнхийлөгч Д.Жаргалсайхан
Дөрөв. МЭДЭЭЛЭЛ, СУРТАЛЧИЛГАА
9. МБНЭ-ийн сурталчилгааг өргөжүүлэх, чанаржуулах, ДЦХ-н гишүүдийн хариуцлагыг сайжруулах тухай
Тав. ДОТООД АЖИЛ
10. Байгууллагын бүтэц, үйл ажиллагааг шинэчлэх тухай
11. Төлөөллийн зөвлөлийн даргын сонгууль хийж, удирдагчийг томилох
Дээд Цэцийн хуралдайн гишүүн, Монгол бөөгийн их удган Б.Бадамсүрэн
Зургаа. ЦАГ ҮЕИЙН АСУУДЛУУД,
12. Дэлхий болон дотоод улс төрийн нөхцөл байдал
ПАП ФРАНЦИС МОНГОЛ ДАХЬ ШАШИН ХООРОНДЫН УУЛЗАЛТАД ОРОЛЦОЖ БАЙНА.
Өнөөдөр "Хүн театр"-т Монгол дахь шашин хоорондын уулзалтад оролцохоор ирэхэд Гэгээн Эцэг Францисыг Гандантэгчинлэн хийдийн Тэргүүн хамба Дэмбэрэлийн Чойжамц хүндэтгэн угтлаа. Шашин хоорондын уулзалтад Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулдаг нийт 12 шашны төлөөлөл оролцож үг хэлэв.
Пап Францис шашны төлөөлөлд хандан үг хэлэхдээ буддын шашны эртний судар болох "Номын бадаг"-аас эш татаж шашин хоорондын эв зохицлыг онцоллоо.
Монгол дахь католик Шашин
ФОТО
ВИДЕО
