МБНЭ-ийн ДЦХ-ны хэлэлцсэн асуудалд Монгол бөөгийн тухай сэдэв гол байр суурийг эзэлж байна. ДЦХ-н 35 удаагийн хуралдаанд дээрх асуудлыг хэлэлцжээ. Цол бол бөөг зөв гольдирлоор чиглүүлж байгаа бодлого, цаанаа бодлогын томоохон асуудлыг шийдвэрлэх гэсэн зорилт гэж ойлгохыг хүсч байна. Улаач хүн тэнгэрээс цол олгодог нь үнэн боловч хүний оршин байгаа орчинд түүнийг ойлгох нь нэн явцуу байгаа юм. Тиймээс Монгол бөөгийн цол олгож эхэлсэн нь маргаан дагуулсан. Шүүмжлэлтэй боловч үүнээс өөр арга зам өнөөдөр алга байна гэдгийг улаач нар ойлгохыг хүсч байна.
Монгол бөөгийн байгууллагын нэн чухал бодлого бол цол, түүний зэрэг дэвийн асуудал юм. МБНЭ-ээс энэ чиглэлээр тодорхой бодлого дэвшүүлж түүнийг хэрэгжүүлэх журмуудыг боловсруулан гаргасан. Монгол бөөд “цол, шагналыг олгох журам”-ыг тусгайлан гаргаж мөрдөж байна. Энэ журмаар Монгол бөөгийн цолыг ДЦХ-аар нэг бүрчлэн хэлэлцэж, нууц санал хураалтаар шийдвэрлэж байна.
Энэ хүрээнд улаач нарыг бөөлүүлж тодорхойлдог. Үйлчлүүлэгч олон түмэн ямар бөө дээр очиж байгаа эсэхээ тодорхойлох нь чухал юм. Бодлогынхоо дагуу цол олгож, үнэмлэхжүүлэх ажлыг хийж байна. Бөө хүн мөн эсэхээ тодруулахад эхний 1.5-3 жил чухал хугацаа байдаг.
Үндэсний оюун санааны дархлааг хамгаалах, Монгол уламжлалт бөөгийн зан үйлийг хойч үедээ өвлүүлэн үлдээх, Монгол Улсын хөгжил дэвшил, нийгэм эдийн засгийн хөгжил цэцэглэлтэд өөрийн хувь нэмрээ оруулах, улс орныхоо тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдал, үндэсний язгуур эрх ашиг, үндэсний үзэл, оюуны эв нэгдлийг дээдлэх үзэл санаа, байгаль орчиноо хамгаалах үйлст оруулсан хувь нэмэр, бөөгийн ёс зүйг эрхэмлэн сахиж, сүсэгтэн олноо хүндэтгэж, дээдэлж ажилласан байдал, бөөг уламжлалт ёс жаягаар хөгжүүлэх, таниулан сурталчлах, Монгол бөөгийн уламжлал ёс дэг жаягийг хадгалах, тахилга, тайлгын уламжлалыг сэргээж, түгээх, хяналт тавих үйл ажиллагаанд идэвхитэй оролцож, оруулсан хувь нэмрийг тус тус үндэслэн цол, тэмдэгийг олгоно гэж тодорхойлсон.
Монгол бөөгийн цолны тодорхойлтонд “Дээд тэнгэр, удмын тэнгэр онгод нь сонгож тамгалсан, байгалиас заяасан зөн мэдрэмж, далдыг харах увидас чадвартай, заяагдмал эрчим хүчтэй, Эх болсон байгаль дэлхий, хүн төрөлхтөн, өвөг дээдэс язгуурын өв соёлоо хайрлах үзлээр хүмүүжсэн, Монгол эх орныхоо түүх, өвөг дээдэс, удам угсаа, уг гарвалынхаа талаар сайтар мэдлэгтэй, тэнгэрийн өмнө өргөсөн андгай тангарагаа гүнээ ухамсарласан, Мөнх тэнгэрийн бөө шүтлэгийн зан үйлийг эрхлэн үйлдэгч эгэл бус хүмүүнийг Монгол бөөгийн зайран, удган гэнэ” гэжээ.
Тэгвэл шавь төрүүлэх багшийн түвшинд хүрсэн бөө нь “бусдад зөв үлгэр дууриалал үзүүлж чадах өндөр ёс суртахуунтай, гэрийн болон хээрийн онгодыг тахих чадвартай, бөөгийн эрдэм чадал, увидас хүч нь бүрэлдсэн, дадлага туршлага хуримтлуулсан, чадварлаг бөө байх” бөгөөд түүнд ”Монгол бөөгийн тэргүүн” цол олгож байна.
Онгодтой харицахаас гадна тэнгэрийн савдаг, лусын эзэнтэй харьцаж чаддаг, тэдгээрийг тахих тахилгын чадварыг эзэмшсэн, нэгдсэн их тахилгад толгойлж бөөлсөн, олон түмэнд хүлээн зөвшөөрөгдөж, тэднийг манлайлан дагуулсан удган, зайранд “Тэргүүн дээд” цол олгож байна.
Монгол бөөгийн уламжлалт ёс зүйг чанд сахидаг, өөрийн отог язгуурт тэргүүлэх түвшинд хүлээн зөвшөөрөгдсөн, нэгдсэн их тахилгыг удирдан зохион байгуулсан шалгуур үзүүлэлтээр “Их удган, зайран” цол, бөөгийн шид бүрэлдсэн, Монгол туургатан удган, зайран нарт толгойлон удирдах хэмжээнд хүлээн зөвшөөрөгдсөн улаачид Дархан удган, зайран” цол тус тус олгохоор тодорхойлжээ. Нөгөө талдаа жирийн зан үйл хийхээс олон түмнийг хамарсан нэгдсэн их тахилгад бөөлөх хүртэл олон шат дамжлага шалгуурыг давж байх цолыг эзэмших эрхийг авч байгаа юм. Энэ шалгуур үзүүлэлтүүд амьдралаар баяжиж, баталгаажих болно.
Өнөөгийн байдлаар Их дархан удган 1, Дархан удган зайран 4, Их зайран удган 16, Монгол бөөгийн тэргүүн зайран, удган 50, Монгол бөөгийн зайран удган цолыг 98 тус тус олгож, улаач албан ёсны бөөгийн цол,тэмдэг аваад байна.
Бөөгийн зуу гаруй байгууллага ажиллаж байгаагаас 87 нь МБНЭ-д нэгдсэн байна. Бөөгийн байгууллагууд янз бүрийн 65 цол олгож байсныг зөвшилдөн тохиролцож цуцалсан бөгөөд хууль зөрчин олгосон цол хэргэмүүд, төрөөс олгодог шагналтай нэр нь давхацсан гавьяат, баатар цол, төрийн зайран, удган цолыг ашиглахгүй байхаар шийдвэрлэсэн билээ.
Шинжлэх ухааны хөдөлмөрт бүх насаа зориулан байж, хүртдэг эрдмийн цолыг нэг нэгэндээ алга дарам цаасаар худалддаг, өөрөө өөртөө элдэв алдар нэр олгодог, ёс зүйгүй үйлдэлээ таслан зогсоох цаг нь болсон. Тодорхой хэлбэл өнөөдөр монголын төрөөс албан ёсоор Төрийн зайран, удган цол олгоогүй байна. Хуулиар “төрийн” өмнөөс хэрэглэдэг үгийг хувь хүмүүс, ТББ ашиглах нь хориотой байдаг. Удган зайран нарт олгосон Дэд эрдэмтэн, Доктор цолыг шалгахад албан ёсны десертаци бичиж, эрдмийн зөвлөлд шалгуулан бөө судлалаар эрдмийн цол авсан хүн гарсангүй. Хамгийн сүүлд нийтэд нэртэй болсон нэгэн эрхмийн Дэд доктор, Доктор цол хамгаалж байсан гэх ярилцлгыг Шинжлэх ухааны Академийн холбогдох эрдмийн цол бүртгэдэг газраас лавлахад цол хамгаалаагүй байх жишээтэй байлаа.
АНУ-ын зарим байгууллагаас Докторын зэрэг олгосон гэх баримтуудыг шалгахад хуурамч болох нь тогтоогдсон. Цаашдаа хуурамч нэр, албажаагүй элдэв цол шагналаар өөрсдийгөө сурталчилж иргэдийг татах гэсэн оролдлого улам бүр мухардах болно.
Манай байгууллагын үйл ажиллагаа цаашид улам боловсронгүй болгох, хөгжүүлэх зорилго нь янз бүрийн бэрхшээлтэй тулгарч байна. Нэгдсэн байгууллагыг дотроос нь хагалан бутлах оролдлого цөөнгүй гарлаа. Манай байгууллагын удирдах бүрэлдэхүүнд орж дотор нь зөрчилдүүлэх, хагаралдуулах улмаар шинэ байгууллага үүсгэх оролдлого гарч байв.
Бөөгийн манлайлагч нарын бүрэлдэхүүнд сонгогдчихоод дүрмээр ногдсон хуралдаанд таслахгүй оролцох үүргээ биелүүлэхгүй байх, гол тулгуур болсон санхүүгийн хувьд дэмжихгүй байх, (жилийн татвар болох 50-80 мянган төгрөг), нэгдсэн арга хэмжээнд огт оролцдоггүй дутагдал байсан. Тэгээд дүрмийн шаардлагын дагуу хасагдах болохоор байгууллагад элдэв нэр хаяг бурууг өгөх явдал гардаг. Зарим нэг нь бараг бүх байгууллагын удирдлагад нэрээ бүртгүүлж, үйл ажиллагаанд нь бие нь хүрэлцдэггүй байдал ч харагдаж байна.
Нэгдсэн тахилга дээр толгойлж бөөлөх үүрэг хүлээчээд хаяж зугатсан тохиолдол гарав. Тэрхүү ёс зүйн дутагдал гаргасны төлөө бөөгийн цолоо хасуулах тохиолдол нэг удаа гарсан байна.
Төрийн гэдэг үгийг хуулиар төр л эзэмшдэг. Монгол төрөөс олгоогүй “Төрийн зайран, удган”-ы тоо 20 дөхжээ. Одоо өвөрмонголд энэ цолыг олгож эхэлжээ. Энэ цолыг нэг хүний хувийн шийдвэрээр олгодог. Түүгээр зогсохгүй нийгмийн нөхцөл байдлыг тун соргогоор тусгасан “Ард түмний баатар”, “ард түмний гавьяат” цол бий болгожээ. Түүнийг тэр нөхөр л олгож байна. Сүүлийн 20 жилд бий болгосон “Мөнх тэнгэрийн удган, зайран” цол, дуртай хүндээ өгч байдаг бөөгийн докторын цол, Онцгой чадамжийн гэрчилгээ, бөөгийн үйл ажиллагаа явуулах хоёр жилийн хугацаатай “тусгай зөвшөөрлийн лиценз” зэрэг цолнууд нийтэд тараагдсан байна. Тэр байтугай Дэлхийн бөөгийн сангийн нэр барьсан “доктор”-ын дипломыг “худалдсан” гэж байгаа юм. Дэлхийн бөөгийн сантай хамтран энэхүү үйлдлийг цаг алдалгүй таслан зогсоолоо. Тэгээгүй бол олон хүн энэ хуурамч “диплом”-д мөнгөө үрэх байлаа.
Байж болно гэхэд хүлээн зөвшөөрөхийн аргагүй нэр алдар цолыг яах вэ. Нэг ч удаа хичээл зааж үзээгүй мөртлөө “профессор”, ямар ч үзэгний мөр гаргаж үзээгүй, эрдмийн зөвлөл гэгчээр орж хамгаалаагүй “доктор” цолтон, төрийн аль байгууллага батламжаагүй “Төрийн зайран, удган” цол, сургуулийнх нь барааг хараагүй, хэлийг нь сураагүй мөртлөө хаа холын америк, англид сургууль төгссөн диплом, газрын албанаас олгодог зөвшөөрлийн бичгийг яг дуриалгасан залуу “улаач” нарт олгодог “бөө бөөлөх эрхийн бичиг” зэрэг цол, үнэлэмжүүд бий болжээ. Энэ бол аль ч талаараа тогтоосон хязгаарыг давсан, нийгмээс ичмээр цол, үнэлэмж байлаа. Ичмээр эдгээр олон цол гуншин дуудуулаад цочрох ч үгүй гадаад арга хэмжээнд оролцож байгаа бөө нар цөөнгүй байна. Одоохондоо нүднээс далд чихнээс хол байгаа болохоор болж л байх шиг байна. Олон хуурамч цол гуншинтай, нэр алдартай, бөөгийн цэгцтэй мэдлэггүй хүмүүс монгол бөөгийн нэрийг төлөөлөн олон улсын арга хэмжээнд оролцож байна. Цаашид ийм байдлаар ажиллаж болохгүй.
Ийм алдар цолыг бий болгон түүгээр мөнгө хийж, хүмүүсийг өрсөлдүүлэн баяждаг “бизнес” эрхлэгчид бий болсон. Тийм шагнал, алдар, цолгүй бол тэр бөө хэн ч биш, цаана чинь дөнгөж бөөлж эхлээд хэдхэн сар болж байгаа боловч ард түмний баатар, ард түмний гавьяат, төрийн зайран, төрийн удган цолтон зөндөө байна. Тэр алдар цолонд хууртсан олон түмэн түүний мөн чанарыг мэдтэл тэрхүү “алдартан”-г хошууран тойрч хуйларна. Нөгөө “Сэрэлт” кинонд гардаг шиг, хуурамч цолтны гадаа олон түмэн багширч, жинхэнэ “Тэнгэрийн улаач”-ийг хүн мэдэхгүй байх жишээтэй. Ийм байдлыг “алдар, цол” үйлдвэрлэгчид бий болгож чадсан байна. Тэгээд бизнист нь саад болж үнэнийг хэлсэн иргэний машиныг өдрийн цагаар жип машинаар мөргөж “хэмхэлж” хаячихаад дуудлагаар ирсэн “танидаг” замын цагдаатай нийлж, өнөөдөр хүртэл хохиролыг барагдуулахгүй явна. Тэгэхлээр ийм бизнис эрхлэгчийг ялж, үнэнийг тогтоож, асуудлыг зөв голдролд оруулна гэдэг бэрх зүйл.
Энэ олон замбараагүй олгосон цолонд олон түмэн толгой нь эргэж, чухам аль шийдвэрийг нь өнөөдөр шүтлэгтэн олон баримтлах ёстойг мэдэхгүй болсон байна. Төрийн үйлчилгээний байгууллага, тухайлбал боловсрол, мэргэжлийн хяналтын байгууллагад бөөгийн байгууллага, бөө хүнийг тодотгох стандарт, шалгуур үзүүлэлтийг тогтоож чадахгүй. Бөөг төр хууль гарган шийтгэж байсан болохоос биш бөөг төрийн байгууллага цэгцлэнэ гэж байхгүй. Төр төмөр нударгаа хуулийн хүрээнд л харуулна шүү дээ. Тийм байдалд оруулахгүйн тулд бид хийж чадах зүйлээ өөрсдөө цэгцлэх ёстой. Ийм шаардлага МБНЭ-ийг байгуулах нөхцлийг бүрдүүлсэн юм. Ийм нөхцөл байдал үүссэнээс монгол мөнх тэнгэрийн үйлээ хамгаалахаар бөө нар нэгдэж, хамтарч ажиллах нөхцөл байдал бий болсон.
Д.Жаргалсайхан