“Морин хуур” чуулгын хөөмийч соёлын тэргүүний ажилтан Э.Сандагжавтaй уулзлаа. Түүнтэй хөөмийн үүсэл гарал, хөгжлийн тухай яриа өрнүүлснээ хүргэе.
-Хөөмий хэддүгээр зуу¬наас үүсэлтэй вэ?
-Одоогоос 1000-аад жилийн тэртээгээс үүсэл¬тэй гэж таамагладаг. Ар¬дын урлагийн сонгодогт багтдаг юм. Дэлхийд хаана ч байхгүй урлаг шүү дээ. Хүнээс хоёр хоолой гарах нь шинжлэх ухааны үүд¬нээс боломжгүй гэж үздэг. Гэхдээ хөөмийлөх өөр хү¬нээс олон хоолой гардаг нь гайхалтай.
-Таныг хөөмийн тухай анхны номыгбичсэн гэж сонссон?
-2010 онд “Монгол хөөмий” хэмээх номообичсэн. Номд маань хөөмийн үүсэл,хөгжлийн түүх, манай алтан үеийнхөөмийчдийн тухай со¬нирхолтой баримтууд болон хөөмийн гарын авлага багт¬сан.
-Хөөмий гэж хүн бүхэн ярьдаг ч чухамаль нутгаас гаралтайг нь тэр бүр мэд-дэггүй. Энэ тухай дэл¬гэрэнгүйтайлбарлавал?
1950-аад оны үед Ховдын Чандмань сумыг байгуулсан юм билээ. Тэнд Завхан, Увс, Говь-Алтай аймгааснэг нэг баг ирж суурьшсан түүхтэй. Тэндээс л хөөмийн урлаг үүсэлтэй. Гэхдээ нутгархаж болохгүй, энэбол нийт Монголын урлаг. Монгол цэргүүд дайн байлдаанд явахдаа цуур хөгжим авч явдаг байж. Тэр ньолон нүхтэй мод л доо. Хэдэн жилээр гэрээ¬сээ хол явна. Энэ хугацаанд цэргүүд уйдахаараа тэр хөгжмөө үлээж зугаацдаг байж. Тэр үед ч хөөмийн элементүүд байсан гэж үздэг. Амаараа ямар нэгэн авиа гаргах,хоолой гоо шахах гэх мэт. Гэхдээ энэ үед, хөөмийлөг гэдэг байсан. Мөн чоно авлах¬даа чоныг уриндууддаг байж. Буга шиг урамддаг байсан гэдэг. Энэ бүхнээс хөөмийн урлаг үүсэлтэй юм даа.
-Хөөмийг хятадууд ма¬най өмч гээд бүртгүүл¬чихсэн байсан шүү дээ?
Үндэсний бахархал болсон энэ урлагаа бид алдахаа шахсан. Гэхдээ буцаагаад авч
чадсан шүү дээ.Манай улсын зүгээс хөөмийн урлаг манайх гэсэн баримт бичиг,
но¬тол¬гоог явуулсан. Тэр бүх¬нийг би өөрийн биеэр бичиж, киног нь бүтээж явуулсан юм. Гурван хэл дээр бичдэг юм билээ. Хэдий багаханхоцорсон ч Монголынхоо нэр дээр бүртгүүлж чадсан.
-Та тэгвэл Монголын урлагийн түүхэнд үнэтэй гавьяа байгуулжээ?
Би хоёр сарын хугацаанд бичсэн. Түүнээс гадна 20 гаран жил энэ урлагийг судласан судалгаа, туршлаганадад бий. Хэдэн удаа шалгагдаж, эргэж буцсаны хүчинд хөөмийн урлаг бол Мон¬голоос үүсэлтэй, Монголын үнэт урлаг юм байна гэсэн дүгнэлтэнд хүрсэн.
-Хятадууд ямар үндэс¬лэ¬лээр манай хөөмийг өмчлөх гэсэн юм бол?
Одоогоос хичнээн зуун жилийн өмнө манай цэргүүдийг цуур хөгжим тоглохыг хятадууд харсан юм шигбайгаа юм. Олон төрлийн авиа гаргаж, хоо¬лойгоо шахаж, дуугарах нь өвөрмөц санагдсан нь мэ¬дээж. Тэр үед л манайхан зааж өгсөн гэсэн бодол тойлгойд нь суучихсан байж л дээ. Тэр бодолдоо хөтлөгдөн тиймбуруу дүг¬нэлтэнд хүрсэн байна лээ.
-Тэгвэл албаны хүмүүс нь энэ тухайд ямар байр суурьтай байв?
-Мэдээж тэнд мэргэж¬лийн судлаачдын баг ажил¬ласан. Эхнээсээ л судлаад шалгаад үзэхэд хөөмийн урлаг манайх гэдэг нь тогтоогдсон. Хөө¬мий бол манай үндэсний хамгийн том бахархал. Энэ урлагаа ЮНЕСКО-д Монгол Улсаараа овог¬луулж чадсандаа бахар¬хаж, омогшиж явдаг.
-Хөөмийн гоцлол гэж байдаг уу?
-Байлгүй яахав. Хөгж¬мийн зохиолч Н.Жанцанноровын “Бурхан халдун” хэмээх сайхан аялгуу бий. Минийзохиосон “Тахил¬гын магтаал” хэмээх бү¬тээл бий. Миний энэ аял¬гуун дээр үндэслэн Өвөр¬монголын үндэсний дуу бүжгийн чуулгын дэргэдэх амтлаг уран бүтээлээ хий¬дэг юм билээ. Маш олон жил энэ аялгууг ашиг¬лаж байгаа гэж сонссон.
-Энэ чинь таны оюуны өмч шүү дээ. Хамаагүй ашиглаж болдог юм уу?
-Тэр үед хөөцөлдөж үзсэн. Гэхдээ нэг их он¬цолж авч үзээгүй. Манайх чинь буурай жижигхэн улс шүү дээ.Дээрээс чимээ¬гүй ажлаа хий гэсэн ту¬шаал өгсөн. Тийм боло¬хоор яаж ч чадаагүй юм.
-Хөөмийн анги гэж байдаг уу. Ирээдүйн бо¬лов¬сон хүчин хэр бэлт¬гэгдэж байна?
-Соёл урлагийн сур¬гууль хөөмийн анги гэж авдаг болсон. Тав, зургаан жил болж байна уу даа. Анхны төгсөлтөө хийсэн. Миний хувьд хөөмийн сургалтын төв байгуулаад ажиллаж байна. Ирээдүйд боловсон хүчнээр дутаах¬гүйн төлөө хичээж байна.
-Хөөмийн урлагаа дэл¬хийд сурталчлаад явж байхад Монголоороо
омогших сэтгэл төрнө биз?
-Би “Морин хуур” чуул¬гынхаа буянаар дэлхийн олон оронд очиж, хөөмийн урлагаа
сурталчилсан.Гадаадын олон фестивальд оролцсон. Гадаадын уран бүтээлчид
гайхдаг юм.
Ямар сонин юм бэ гээд л.Заримдаа бүр хоолой барьж үзэх тохиолдол гарна шүү дээ. Намайг тайзанд гарахыг ажаад л, бодволхоолойндоо юм хийчихдэг гэж ойлгосон юм шиг байгаа юм. Хэд хоногийн дараа фестиваль дуусахад бүгдэнтэй нь найз болчихоод буцдаг. Нэг удаа намайг бүр ха¬жуудаа суулгаж байгаад “За одоо зүгээрярь, энэ усыг
уучих. Тэгээд тайзан дээр гараад хөөмийл” гэж байсан. Үүнээс үзэхэд энэ гайхамшигт
урлагийг дэл¬хийн олон орон сонирхох нь тодорхой.
-Таны хувьд хөөмийн урлагтай хэзээнээс нөхөр¬лөв?
-Манай өвөг эцэг хөө¬мийлдөг хүн байсан юм. Хэдэн уул давж хөөмий¬лөх нь сонсогддог
байсан гэдэг.Өвөг эцгийн хөө¬мий¬лөх дуунаар ээж нь цайгаа гал дээр тавих цаг болжээ
гэж ойлгодог байсан гэдэг.Цай буцлахад гэртээ орж ирдэг байсан гэж ярьдаг юм. Хөөмий бас нутаг устайгаа ихээхэн холбоотой. Усны дуу, хадны цуурай, салхины исгэрээ, мал аж ахуй, газар ус, монгол хүнтэй¬гээ хүртэл хөөмий уялдаатай. Өвөг
эцгийнхээ энэ домог, түүх мэт зүйлийг сонсоод би хөөмийлж өгөөч гэж гуйдаг болсон.
Намайг 16 настай байхад өвөө минь 81 хүрээд хөөмийлж үзүүлсэн. Хөөмийн тавилт,
дуугаралтыг заажөгсөн. Энэ үеэс л хөөмийн урлагт дурлаж, хайрлах болсон. Одоогоор 25,26 жил хөөмийлсөн байна. Энэхугацаанд бие даасан уран бүтээлээ зургаан удаа
үзэгч түмэндээ хүргэсэн.
-Тэгвэл та чинь урла¬гийн удамтай хүн юм байна даа?
-Манай аав их сайхан дуулдаг хүн байлаа. Нутаг¬таа их нэртэй. “Учиртай гурван толгой” жүжгийн Юндэнддуулдаг байсан. Би аавынхаа энэ авьяасыг
өвөлж авсан. Уртын дуу дуулдаг. Хөөмий ээжийн талаас үүсэлтэй бол уртын дуу
аавын талаас эхтэй. Би их сонин хувь тохиол¬той. Ээжээсээ төрөхдөө аавын хааалган дээр унасан юм билээ. Энэ хоёр авьяастай хүний чадварыг өвлөсөндөө баярлаад хана¬даггүй юм.
-Та ямар төрлөөр хөө¬мийлдөг вэ?
-Намайг тав зургаан настай байхад манай ну¬тагт Цэнд-аяа гэж мундаг хөөмийч байсан юм. Тэр хүн аягаар хөөмийлдөг байсан. Анх тэр хөөмий¬чийг хараад ингэж хөө¬мийлж сурах юмсан гэж хүсч байлаа. Одоо ч энэ төрлөөр хөөмийлдөг.
