Уншиж байна...

А.Очир: Тэмүжинд Чингис цол өргөмжилсөн нь туулийн баатар шиг тэнгэр язгууртай гэдгийг нотолж байна

Их эзэн Чингис хааны мэндэлсний 860 жилийн ойд зориулан “Чингис хааны ертөнц ба Монгол судлал” олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал энэ өдрүүдэд үргэлжилж байна. Тус хуралд “Чингис хаан” нэрийн учир сэдвээр илтгэл тавьсан Түүх, угсаатны зүйн хүрээлэнгийн тэргүүлэх профессор А.Очиртой ярилцлаа.

-Чингис хааны үйл хэргийн талаар гадаад, дотоодын 150 гаруй эрдэмтэн шилдэг илтгэл хэлэлцүүллээ. Их хааны гавьяа болоод үлдээсэн сургамжийг хэрхэн цэгнэж байна вэ?

-Чингис хааны гавьяаг Монголын төдийгүй дэлхийн түүхэнд өндрөөр үнэлж байна. Өөрийн төрсөн үндэстэн монголчуудаа дэлхийн түүхэнд эргэлт буцалтгүй оруулж өгсөн гэж үздэг. Үүнийг Монгол талаас нь харж хэлж байгаа. Харин дэлхийн түүх талаас нь харвал Чингис даяарчлалын эхлэлийг тавьж өгсөн. Өөрөөр хэлбэл, эдийн засаг, улс төр, соёлын харилцааг өргөн дэлгэр болгох үүд хаалгыг нээж өгсөн гавьяатай.

Хуучин цагт Чингис хааныг байлдан дагуулагч харгис хэрцгий гэж үздэг байсан. Гэхдээ хоёр талтай. Нэг нь Чингис хааны гавьяа үйлс бол нөгөөх нь сөрөг талаас нь харж ирсэн. Жингийн туухайн дээр тавьбал эерэг тал буюу түүхэнд оруулсан хувь нэмэр нь илүү жин дарж байна. Тиймээс зах зээлд шилжиж, Монгол орон нээлттэй болж, эрдэмтэд үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлж эхэлсэн үеэс Чингис хаан судлал, Монгол судлал өргөжин дэлгэрч байна.

Их Монгол Улс, Эзэнт гүрнийг байгуулсан үйл явдал бол Чингис хаантай салшгүй холбоотой. Дэлхийн хуурай газрын тэн хагасыг эзэлсэн Эзэнт гүрнийг монголчууд байгуулсан. Тэр үед цэрэг, техник талаасаа ч хамгийн хүчирхэг байсан нь Чингис хааны гавьяатай холбоотой. Чингис хаан Монголын анхны нэгдсэн тулгуур төрийг байгуулж өгсөн. Энэ бол монгол үндэстэн, угсаатан бүрэлдэн тогтох, Монголын соёл төлөвшиж хөгжих нөхцөлийг бүрдүүлсэн. Урьд нь Татар, Хамаг Монгол, Хэрэйд, Найман, Онгуд, Ойрад гэсэн жижиг аймаг хоорондоо байлдсан тархай бутархай байсан бол бүгдийг нь нэгтгэж нэг төрийн жолоонд оруулснаар монголчуудын соёл, угсаатны нийтлэг зүйл бүрэлдсэн. Нэг аймгийн соёл нөгөөд дэлгэрч, олон аймаг нэгдэж соёлоо хөгжүүлж, дэлгэрүүлснээрээ Чингис хаан монгол угсаатан бүрэлдэх нөхцөлийг бий болгосон.

-Одоо ч гэсэн зарим үед Чингис хааныг тааруухан үнэлж, сөрөг талыг нь дөвийлгөдөг судлаачид байдаг л даа?

-Сөрөг талыг нь томруулдаг судлаачид мэр сэр байгааг үгүйсгэхгүй. Энэ бол дэлхийн судалгааны чиглэлийн хандлагын эсрэг гэж хэлж болохоор зүйл. Учир нь хуучны үзэл сурталжсан, улстөрждөг зүйлээс холдож салж чадаагүй байгаагийн илрэл. Мөн улс төр, үзэл суртлын бодлого нь үргэлжилж байгаа үзэгдэл байж мэднэ. Ийм цаг үед бид их хааныхаа алдар гавьяаг үнэн мөнөөр үнэлж дүгнэх нь чухал. Түүхийн сургамж гэж бий. Болсон түүхээсээ үлгэр жишээ аваад сайн талыг нь хөгжүүлэх, сургамжийг нь орхих хэрэгтэй. Өнөөдөр бидний өмнө нэн чухлаар тавигдаж буй зүйл бол Чингис хааны байгуулсан Их Монгол Улс болоод дэлхийн эзэнт гүрний түүхэн туршлагыг нэгтгэн дүгнэж урагшлах ирээдүйгээ харахдаа авах, гээхийн ухаанаар хандах учиртай.

-Бусад улс орны эрдэмтэд Чингисийн талаар их сонирхолтой сэдвээр илтгэл тавьж байна лээ. Үүнээс харвал Монголын түүх дэлхийд цар хүрээгээ тэлсэн, олон орны эрдэмтдийн анхаарлын төвд байна гэж ойлголоо?

-Дэлхийн дундад эртний буюу XIII, XIV зууны түүх судалдаг дэлхийн томоохон эрдэмтдийн дунд Чингис хааны талаар бичээгүй хүн бараг байхгүй. Өөрөөр хэлбэл, XIII, XIV зуун бол монголчуудын ертөнц байсан. Тухайн үеийн дэлхийн цэрэг, улс төрийн бодлогыг тодорхойлогч, гол тоглогч нь монголчууд байсан.Тиймээс дэлхийн түүхийг судлахын тулд Монголын түүхэн дээгүүр харайх аргагүй. Дундад эртний түүх судалдаг ихэнх эрдэмтэн Чингис хааны тухай бичсэн. Одоо ч өргөжүүлж судалсаар байна.

-Чингис хааны гавьяа, зүтгэлийг мэдэхээс биш нэрийнх нь учрыг төдийлөн уншиж судлаагүй мэт санагддаг. Таны судалгаагаар Чингис нэрийг хэрхэн тайлав?

-Чингис нэрийг яагаад Монголын хаан Тэмүжинд өгсөн бэ гэдэг сонирхол татдаг. Одоогийн илэрч мэдэгдээд байгаа баримтаас үзвэл Чингис гэдэг нэр бол монголчуудын бөөгийн догшин тэнгэрийн нэр юм байна. Хажир Чингис, Атаа тэнгэр, Тэнгэрийн тэнгэр Чингис, Чингис тэнгэр гэж хуучин монгол бөөгийн тахилгын сударт өгүүлээд цацал цацаж өчил өчиж байна. Энэ нь бөөгийн ёсоор Чингис тэнгэрийг тахиж байсан гэдэг ойлголт өгнө. Чингис нэртэй туулийн баатар бас Монголд байна. Жишээлбэл, 150 насыг насалсан халхын хөгшин луун мэргэн хаан гэдэгт Чингис нэртэй баатар гарч ирсэн. Мөн Алтай ноён галуу хүү гэдэгт Чингис нэртэй туулийн баатар байгаа. Ингэж Чингис бөөгийн тэнгэр, туулийн баатар хоёр давхардаж байгаа нь бас учиртай. Монгол тууль анх үүсэхдээ бөөгийн яруу найраг, домог, үзэл бодлын ойлголтод тулгуурлаж бий болсон. Тэгэхээр бөөгийн тэнгэр, монгол тууль хоёр хүйн холбоотой байж байгаад яваандаа тууль нь салж өгсөн.

Туулийн баатрууд нь бөөгийн тэнгэр болж дүрслэгдэж туульд үлдсэн тохиолдол их бий. Үүнээс гадна манай улсад Чингис нэртэй газар, ус олон байдаг. Ховд аймгийн Булган сумын нутагт Чингисийн гол мөн аймгийн Үенч, Архангай аймгийн Жаргалан суманд Чингист гол гэж бий. Мөн Говь-Алтай аймгийн Эрдэнэ суманд Чингис уул, Налайх дүүрэгт Туул голын Тэрэлжийн гүүрний дээхэн зүүн талд Туул гол руу хойноосоо шахаж тогтсон уулыг Чингис гэж одоо ч нэрлэдэг. Энэ мэтээр Чингис нэртэй газар, усыг олноор нь илрүүлж цуглуулж болно.

Монголчуудын бөөгийн ойлголтоор ертөнц гурван давхар гэж үздэг. Дээд тэнгэрт бөөгийн тэнгэрүүд, ихэс байдаг. Дунд ертөнцөд хүн амьтан, доод ертөнцөд тамын амьтад бий гэж ойлгодог байсан. Энэ бол монгол бөөгийн домог, баатарлагийн туульд өргөн өгүүлэгддэг. Дээд ертөнцөд суудаг бөөгийн тэнгэрүүд газарт бууж ирэхдээ заримыг нь гэсгээж, ивээн тэтгэдэг гэсэн ойлголт бий. Өөрөөр хэлбэл, Чингис тэнгэр газарт бууж ирэхдээ дээр дурдсан газруудад орогнон суудаг байсан гэдэг. Тиймээс Чингис гэсэн догшин тэнгэрийн нэрээр нэрлэсэн. Ийм үзэгдэл ганцхан Чингис тэнгэрт байгаа юм биш. Атаа буюу Атас, Хайртхаан гэх мэтээр өөр бусад тэнгэр ч газарт ирдэг. Баруун буриадын Түнхэн тосгоны зүүн хойхон Эрхүү гол руу хойноосоо шахаж тогтсон өндөр чулуун цохион дээр бух ноён заларч ирэхдээ суудаг байсан гэж бөөгийн домогт өгүүлдэг. Тэгэхээр монголчуудын бөөгийн домогт ийм ойлголт түгээмэл байдаг учраас бөөгийн тэнгэр, туулийн баатрын нэртэй газар, ус бий болоод байжээ.

-Тэгвэл Тэмүжинд яагаад Чингис нэр өгсөн юм бол?

-Бидний бодоход цэрэг, улс төрийн учир холбогдолтой. Тэмүжин 1189 онд Хамаг Монголын хаан суухад Чингис хэмээх цол өгсөн нь түүнийг бөөгийн догшин тэнгэрээр өргөмжилсөн. Тэмүжин монгол туургатныг нэгтгээд 1206 онд Их Монгол Улсын хаан суухад Чингис цолыг дахин өргөмжилсөн нь ердийн тохиолдол биш. Бөөгийн тэнгэр мөн гэдгийг лавшруулан дахин баталсан явдал. Тийнхүү Монголын хаан Тэмүжинг бөөгийн догшин тэнгэрээр дахин өргөмжилсөн нь зөвхөн монгол туургатан төдийгүй Төв болон Зүүн Азийн нүүдэлчид бөөгийн шүтлэгтэн байсныг харгалзан үзсэн монголчуудын улс төр, цэргийн бодлоготой холбоотой байсан юм болов уу. Нөгөө талаас Тэмүжинд Чингис цолыг өгсөн нь Их хааны, Их Монгол Улсын сүр хүчийг тэнгэрийн ивээлтэй хэмээн бадруулан тунхагласан хэрэг. Үүнтэй холбогдуулан Монголын нууц товчооны эхэнд “Чингис хааны язгуур, дээд тэнгэрээс заяат төрсөн Бөртэ чоно, Гоо марал ажгуу” гэдэг. Үүнд Тэмүжинг туулийн баатар шиг тэнгэр язгууртай хэмээн нотлон өгүүлсэн нь санамсаргүй зүйл биш. Тухайн үеийн үзэл суртлаар ер бусын тэнгэрлэг төрөлтөн гэдгийг цохон өгүүлсэн гэж үзэж байна. Монголчууд Тэмүжинг бөөгийн тэнгэрчлэн шүтэх үзэл санаа нь Монголд бурхны шашин дэлгэрэн нэвтэрсэн цагт өөрчлөгдөж, бурхны шашны бурхнаар өргөмжилдөг болсон. Очирваанийн хувилгаан Тэмүжин нэрт хан хөвгүүн төрж хамаг замба тивийг эрхэндээ оруулсан гэж өгүүлдэг. Хожим нь түүний удмын зарим хаад ноёд болох Халхын автай хан, Гомбодорж нарыг Очирваань хувилгаан гэх болсон. Очирваань бурхан төрд ивээлтэй учраас төр төвхнөн дээшилдэг гэж шүтэж ирсэн. Үүнтэй нэг адил Чингис тэнгэр ч төр төвхнүүлэхтэй холбоотой байж магадгүй гэж бодох үндэслэл бий.

-Сүүлийн үед Чингис нэрийг идэж уух, эдэлж хэрэглэхээс эхлээд олон зүйл дээр ашигладаг боллоо. Нэрийн утга учрыг судалж ирсний хувьд ямар бодолтой байдаг вэ?

-Чингис гэдэг үгийг хязгаартай хэрэглэх ёстой. Энэ бол төр ёс, их хаанаа хүндэтгэж байгаа хэрэг. Мон¬гол¬чуудын төрт ёстой холбоотой зүйл учраас хаа хамаагүй зүйлд хэрэглэж Чингис нэрийн утгыг дор¬дуулж бо¬лох¬гүй. 1990-ээд оны сүүлчээр Чингис архи гарахад нэрийг нь хязгаартай хэрэглэх талаар ярилцаж байсан. Чингис нэрийг хязгаартай хэрэглэхийг хууль, журмаар зохицуулж болно. Бөөгийн догшин тэнгэрээ өдөр бүр дуудаад байж болохгүй шүү дээ. Үүнтэй адил их хааныхаа алдрыг юунд ч хамаагүй ашиглаж байгаа нь монголчуудын ёс зүйтэй холбоотой юм. Дэлхийн жишгээр бол хүндтэй, сор болсон зүйлд Чингис нэрийг хэрэглэж болмоор. Ерөнхийлөгчийн зарлигаар айл гэр, албан байгууллагад Чингисийн хөргийг залахыг дэмжиж байгаа. Зөв, зүйтэй шийдвэр гэж харж байна. Чингис хаан бол монголчуудын эв нэгдэл, хүчирхэг байдлын бэлгэ тэмдэг учраас нандигнан дээдлэхээс гадна Чингисийн тахилгыг сэргээж болно. Тахилгыг төрсөн газар нь сэргээх бүрэн бололцоотой. Чингисийн тахилгын судар нь байгаа юм. Хуучин сүмүүдэд ч тахиж байсан юм билээ. Чингисийн онгоныг анх Хэрлэн голын хөвөөнд байгуулсан юм шүү дээ.

С.Уянга Зууны мэдээ

Монгол Улсын Төрийн соёрхолт зохиолч, яруу найрагч Цогдоржийн Бавуудоржтой хөөрөлдлөө.
– Арлааны Эрдэнэ-Очир андтайгаа аясаараа л дулаахан нөхөрлөж явж дээ –
-Ойрд суурин байна уу. Өөрийг чинь Завхан аймгийн Шилүүстэй сумын уугуул хүн гэж бодож явсан юм. Тэгэхнээ, “Википедиа” нэвтэрхий тольд “Улаанбаатар хотод төрсөн” гэж бичсэн байх юм. Энэ чухам ямар учиртай зөрөө гараад ирэв?
-Өвөлжөө сайхан уу. Бүтээл арвин уу.

Үндэсний тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсан өдрийг тохиолдуулан зохиолч Б.Наминчимэдтэй уг гарвал, эх орон, тусгаар тогтнол болон түүний шинэхэн романы талаар ярилцсаныг сэргээн нийтэлье.
-Говь-Алтайнхан сайн бичдэг гэх яриа явдаг.
-За.
-Энэ нутгийнхан үгээр аливааг илэрхийлэхдээ ер илүү байх шиг, олон зохиолч, сэтгүүлч төрдөг шиг дүр зурагт та хэр үнэмшилтэй ханддаг вэ?

Анна Флек
Өнгөрсөн жилүүд бидэнд ямар нэг зүйлийг маш хурдан өөрчлөгдөхийг харж байна. Олон үйл явдлыг урьдчилан таамаглах боломжгүй ч бусад нь боломжтой юу? Ipsos компани 34 орны 25,000 гаруй хүнээс ирэх оны таамаглалын талаар асууж, технологи, байгаль орчин, дэлхийн аюулгүй байдал зэрэг сэдвээр судалгаа явуулжээ. Энэхүү мэдээлэл нь зөвхөн нэг судалгаанд үндэслэсэн бөгөөд шинжээчид болон шинжээчдийн нэмэлт мэдлэгт төвлөрдөггүй ч өөр өөр улс орон, бүс нутгийн үзэл бодол, байр суурийг агшин зуурын агшинд багтаасан болно.

Шар зурхай төгс буянтын зурхай гээд 2 талцаж маргах юм. Шар зурхай гэдэг сар мичидын тохиолго тэнгэр эрхэсийн хөдөлгөөнийг монгол газар нутагт шинжиж зурсан нүүдэлчин малчдын зурхай Намсрай ч зохиочихсон юм биш шүү.
Төгс буянтын зурхай н буддын шашин монголд дэлгэрч суурин хүрээ хийд дэлгэрсэн үеээс нутагшссан зурхай.
Аль зурхайгаар нь баримтлахыг төр зурхайч мэргэдээ сонсож шийд гаргах н зөв болов уу. Алийн болгон монголчууд юм, юманд талцах бэ
Шинийн нэгний өглөө өрх толгойлсон гэрийн эзэн 13 наснаас дээших эрэгтэйчүүд мөр гаргахад бол эмэгтэйчүүд бүсгүйчүүд илүү.

2008 оны 12 р сарын эхээр АНУ - ын 42-дохь Ерөнхийлөгч асан Билл Клинтоны санаачилгаар БНХАУ-ын Хонг Конгод зохион байгуулагдсан дэлхийн улс орнуудын удирдагчдын чуулга уулзалтан дээр тавьсан илтгэлдээ Билл Клинтон :
“Өнөөдрийн хүн төрөлхтний хөгжил зогсонги байдалд орлоо.
Энэ нь өнөөдөр дэлхийд улс төрийн сайн удирдагч байхгүй байгаагийн илрэл. Ер нь хүн төрөлхтний түүхэнд ганцхан улс төрийн удирдагч байсан нь Монгол Улсыг үндэслэгч их эзэн Чингис хаан байжээ. Тиймээс одоо дэлхий нийтээрээ Монголчуудаас болон Чингис хаанаас суралцах цаг нэгэнт болжээ ” - хэмээн хэлжээ.

Өнөөдөр нийгэмд сэтгэл зовоож буй олон асуудал байгаагийн нэг нь гэр бүл, түүний төлөвшил, хөгжил болжээ. Гэр бүл салалт жил ирэх тусам нэмэгдэн, олон хэв шинж бий болж, тэр хэрээр гэр бүл хэврэгшиж байгаа зэргээс дүгнэхэд Монгол төрийн тулгуур багана байх ёстой гэр бүлүүдэд задрал явагдаж, хор хохирол их болж байх шиг санагдах юм. Та юу гэж үзэж байна вэ, багш аа?
-Санал нэг байна. Өнөөдөр хүн бүрийн сэтгэл зовоож байгаа асуудал, сэдвүүдийн нэг нь монгол гэр бүл мөн. Хэчнээн гэр бүл салж сарнин, хэдэн эмэгтэй өрх толгойлон амьдарч байна вэ.

НН-ын найзууд шэйрлээд шэйрлээд аль болох олон хүнд хүргээд өгөөрэй.
Германы хамтын ажиллагаа нийгэмлэгийн ахлах зөвлөх, биологич, ландшафтын экологич Торстен Хардер “Монголын экосистемд нүүрлэж буй сүйрлийн аюул” сэдвээр илтгэл тавилаа.
Бүхний анхаарлыг татахуйцаар “гарчигласан” Монгол орны сүйрлийн тухай энэхүү сэдвийн гол илтгэлийг Германы хамтын ажиллагаа нийгэмлэгийн ахлах зөвлөх, биологич, ландшафтын экологич Торстен Хардер “Монголын экосистемд нүүрлэж буй сүйрлийн аюул” сэдвээр илтгэл тавилаа.
Монгол хүн л юм бол хар амиа бодохоо түр орхиод, эх орондоо санаа тавиад, сэтгэлээ чилээгээд тунгаан уншаарай!

Бусад мэдээ

Mar 12, 2024 34

МОНГОЛЫН ТҮҮХ

Баруун баннер

Баруун баннер

Calendar 2018

Mon Tue Wed Thu Fri Sat Sun
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31

Ханшийн мэдээ

Холбоо барих

 

  •  Баянзүрх дүүрэг , 1-р хороо , 22 дуаар байр , 22 тоот.
    Шуудангийн хайрцаг: Улаанбаатар - 49 дүгээр салбар, 922
  •  976-11-458654, Fax: 976-11-458654
  •  This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.
Та бөөгийн тухай мэдлэг хаанаас авдаг вэ?
http://www.zoofirma.ru/