Алс өрнөдөд Атилла хааны байгуулсан хүчирхэг эрэмгий Хүннү улс түүний улдэгдэл 469 онд мөхөж дууссан байхад Синцяны Долоон усанд “Хүчин мөхөс Хүннү” нарын байгуулсан Юэбань улс 488 он хүртэл оршин тогтнож байжээ.
Л.Н.Гумилевын цохон тэмдэглэсэнчлэн Энэ нь эрин үеийн төгсгөл мэт санагдаж байж болох юм. Гэсэн ч хэргийн байдал хавьгүй илүү ээдрээтэй байв. Хүннү нар соёлын тэргүүний буухиа тэмдгийг алдар нэрээ мандуулагч өөр улс түмэнд гардуулан өгч чадсан юм. юу ч боллоо яалаа ч гэсэн нүүдлийн соёлын эрчимт үе хэрэгжин биелсэн байв. Үүнд бас дэлхий нийтийн түүхийн өмнө Хүннү нарын байгуулсан ххоёрдох гавьяа зүтгэл орших билээ. 3 мөн тэнд, тал 92
Л.Гумилев “каспи нуурын орчин тойрны мянган жил” хэмээх зохиолынхоо дотор Хүннүгийн түүх соёлын тухай нэлээд тодорхой дурдааад түүнийгээ дүгнэж үзүүлэхдээ: Хятадын зах хязгаар байсаар ирсэн юм шиг яригддаг Төв Азийн улс түмнүүдийг бүрэн дүүрэн чадвар, чадавхигүй хэмээн шагширдаг бэртсэгчин үзэл санааг няцаахын тулд бид энэ асуудлыыг ингэж дэлгэрэнгүй авч үзлээ, үнэн хэрэг дээрээ тэдгээр улс түмэн бол биеэ дааж, эрчимтэй хөгжин байсан билээ гэсэн маш зөв зүйтэй дүн шинжжилгээ хийсэн байна.
Манай орны нутгаас хүннүгийн жирийн иргэдийн болон язгууртны булш 50 орчим газраас 3000 гаруй олдсоны дотор Архангай аймгийн Хүнүй гол, Хунуй гол, Хулгийн тоглой, Төв аймгийн Ноён уул, Хэнтий аймгийн Дуурлиг нарс, Борбулаг, Ховд аймгийн Тахилтын завсар зэрэг газар хүннүгийн язгууртны томоохон бүлэг булш бүхий оршуулгын газрууд мөн хүннү нарын 10 гаруй суурин, тэр үеийн хадны зургуудыг нэрлэж болно. Хүннүгийн аж ахуй , эдийн засаг нийгмийн байгууллын үндэс суурь нь бэлчээрийн газар, мал сүрэг байсан юм.
Газар билчээр дээр хувийн өмч байтугай хувийн эзэмшил ч гэж байсангүй. Харин овгийн байгуулал задарч, эцгийн эрхт том гэр бүлүүд бий болохын хэрээр овог тус бүр нэг хэсэг билчээрийг улирлын байдлаар сэлгэн хэрэглэж байжээ. Айл өрх тус бүр байнгын биш гэхэд нэлээд удаан хэрэглэдэг өвөлжөө,зуслан, хаваржаа, намаржааны баримжаатай болж байжээ.
Газар нутаг билчээр ус нь цөм тийнхүү бүх нийтийн өмч эзэмшлийн шинж чанартай байсан учир төр засаг, түүний тэргүүн шанью ч түүнийг дур мэдэн гадаад, дотоодын хэн нэгэнд худалдах, бэлэглэх, бүрмөсөн өмчлөн авахыг зөвшөөрөх эрхгүй байсан юм.
Хүннүгийн аж ахуй, эдийн засгийн гол салбар нь нүүдлийн мал аж ахуй байсан, тэгэхдээ тэр нь бүс нутаг бүхэнд ялгаатай байжээ. Ар Монголын нутаг адуу,хонь, ямаа, үхэр, тэмээ таван хошуу мал маллаж нүүдэллэх амьдрал зонхилж байжээ. Говийн өмнөх өвөр Монгол нутагт таван хошуу малаас гадна бас илжиг, луус байсан байна.
Монгол нутгийн хойт талын хангай нутаг ялангуяа Буриад, Тувагийн байгаа гаруудад ан гөрөө хийж, гөрөөчин амьдрал. цаа буга үржүүлэх явдал эрт үеэс уламжлагдан үлдсэн байв.
Хүннү нар XI-XIVзууны моноглчуудынхтай ойролцоо гэр тэрэг хийж, хөнгөлсөн эр үхэр буюу хэд хэдэн шард хөллөн явдаг байжээ.
Хүннү нар заримдаа зургаан хошуу мал хэмээн ярьдаг байсны нэг нь сарлаг байжээ.
Монгол сарлаг Түвэдийнхээс зарим талын ялгаатай бол Хүннү, Монгол , Киргис сарлагуудад өвөр хоорондоо илүү адил төстэй байдаг байна Энэ н. Хүннүгийн булшнаас олдсон сарлагийн яс монгол киркисийнхтэй үндсэндээ адил байдгаар нотлогдож байна.
Хүннү гүрний мандаж байх үед Хүннүгийн нэг хүнд 19 мал оногдож байсан бол дайнд нэрвэгдэж,ган зудад хохирон доройтсон үе болод МЭӨ 72 онд 10 толгой мал, МЭӨ 68 онд 5 толгой мал, бүр сүүлд 46 онд 2 толгой мал оногдож байсан гэсэн тоо хийсэн байна.
Хүннүгийн эдийн засагт ан агнуур мал ахуйн дараа орох чухал салбар байжээ. 1Труды двадцать пятого Международного Конгресса востоковедов т. 1. М., 1963. цтр.353.
Хэрэв Модун шаньюн үед төр засгийн дээд тушаалын зургаан дэвийн арван хоёр сайд, түшмэд байдаг байсан бол Өмнөд хүннүд есөн зэрэг дэвин арван найман сайд түшмэд ажиллаж байжээ.
Хүннү нарын амьдрал нь хэдийгээр төдий-лөн сүрхий сайнгүй байсан боловч төрөл садан, овог аймгийн гишүүдийн түшиг дэмжлэгтэй байдаг, дарлал мөлжлөгийн тогтолцоо жигдрээгүй байсан учир Хятад зэрэг бусад суурьшмал улс орнуудын жирийн хүмүүс, ялангуяа зарц ядуус, боол шивэгчин нарынхаас нэлээд дээгүүр байдалтай байсан байна.Гагцхүү дайны хөлд нэрвэгдэх, ган зудын аюулд автаж мала барах, царцаа хорхойнд тарианы ургац алдах үед жирийн Хүннү нарын амьдрал эрс доройтож, олноороо дааарч бээрч, өлсч цангаж үхэхэд хүрдэг байсан байна.
Монгол, Буриад, Өвөр Монголд хийсэн археологи-антропологийн судалгаагаар уг таавар няцаагдсан байна .Ноён уулын булшнаас олдсон Хүннү хүмүүсийн гавлын яс нь цөм монголжуу төрхтэй байжээ. Оросын эрдэмтэн С.И.Рудэнкө Хүннүгийн холбогдолтой археологи-антропологийн баримтуудыг судалж үзсэний үр дүнд хүннү нарын хэлбэр галбир нь европжуу байтугай Угро, Түркүүдийнхээс ялгаатай, харин монголчуудынхтай адил төстэй болохыг ажиглан тодорхой дүн шинжилгээ хийсэн байна.
Хүннү нар тэнгэр шүтлэг бүхий бөө мөргөлтэй улс гүрэн байсан юм. Тэнгэрийн хүү хэмээгдэгч шанью хаан өглөө өргөө ордноосоо гарч ургах наранд мөргөл үйлддэг, орой үдэш саранд мөргөдөг байжээ. Хүннү нар нэн түрүү тэнгэр газар, өвөг дээдэс, онгон шүтээн, лус савдагт шүтэн мөргөдөг байжээ. Билгийн улирлын нэгдүгээр сард буюу тсагаан сарын үеэр ихэс дээдэс, аймгийн зонилогч цөөн тооны сурвалжит язгууртан нар Луут хот дахь шаньюйн өргөө ордны тахилгын сүмд цуглаж мөргөл үйлдэн, төрийн бодлого аливаа чухал хэрэгявдлын холбогдолтой зөвөлгөө хийдэг байжээ. Тавдугаар сард ихэс дээдэс, аймгийн зонхилогч овгуудын ахлагчид цөм Луут хотод хуран цугларч өвөг дээдэс тэнгэр газар, онгон сахиусанд өргөл өргөж, мөргөл үйлддэг байжээ. 9-р сарын эхний нохой өдөр Лунцы тосгонд бүх нийтээр цуглаж тэнгэр тахидаг байжээ.Сар бүрийн могой, нохой өдрүүд ээлтэйд тооцогддог байжээ.
Хүннү нар улсын эзэн савдаг, усны эзэн лус бас бус онгон шүтээнд шүтдэг байжээ. Түүнчлэн аливаа овог, аймгийн үүсэл гарвалтай холбоотой, түүнийг ивээн тэтгэгч тотем хэмээх амьтдыг онгон сахиус болгож шүтэн биширдэг байжээ. Чоно, марал буга , шонхор шувуу тэргүүтэй араатан жигүүртнийг шүтэн бишрэх амьтан шүтэх тотенизм тэдний дунд багагүй байжээ. Түүнчлэн бас мод ургамал, хад чулуу, амьгүй бодисыг сүнс сүүдэртэй хэмээн шүтэх анимизм хэмээх бишрэл байсан.
Тэнгэр бол Хүннү улсын цорын ганц дээд шүтээн байсан боловч дэлхий ертөнц, өвөг дээдэс, газар ус гээд басөөр олон янзын дэд шүтээн байдаг байжээ. Тэд бүхэнтэй шууд харилцдаг нь бөө , удган нар хэмээн тооцогддог байжээ. Бөө удгандаа хүннү нар маш ихэд итгэн биширдэг байсан бөгөөд тэдний бөөлж буух үедээ хэлсэн үг нь тэнгэрийн айлдвар, онгодын айлдсан зүйл хэмээн итгэгдэн бишрэгддэг байжээ. Бөө , удган нар онгон сахиустай харилцана, өвчтөнийг эмчилнэ, мэрэг төлөг үйлдэнэ, хувь заяа, ирээдүй төлвийг урьдчилан мэдэж хэлж өгнө, сайн сайхны ерөөл үйлдэнэ, муу муухай хараал зүхэл хийнэ, дайсны сүр сүлдийг дарж ялагдалд оруулахын тул ирэх зам дээр нь алсан ямаа газар доор булж хараал зүхэл хийгээд орхиж одох зэрэг янз бүрийн үйлдэл хийдэг байжээ.
Тэнгэр шүтлэг, бөө, мөргөл нь Хүннү тэргүүтэй Төв Азийн нүүдэлчин малчин улс түнүүдийн соёл иргэншлийн амин сүнс, ёс суртахууны мөн чанар,дотоод агуулгыг илэрхийлэн илтгэгч байв.
Хүннүгийн соёл иргэншил нь өмнөх үеийн Монгол орон дахь Хүннү тэргүүтэй янз бүрийн нүүдэлчин, малчин овог аймгуудын “дөрвөлжин булш”, “буган чулууны” үеийн хүртэл, төмрийн соёлын өвийг уламжлан урагш ахиулж, эзлэгдсэн бусад нүүдэлчдийн соёл болон Хятад, Солонгос, Дундад Ази, Грек-Бактрийн суурьшмал иргэншлийн нөлөөтэйгээр хөгжиж байсан байна. Хүннү гүрэн байгуулагдсаны дараа утга соёлын аймагт гарсан хамгийн том ололтын нэг нь Хүннү нар үнэхээр бичиг үсэггүй байсан боловч дараа нь бичиг үсэгтэй, түүн дээр суурилсан гэгээн соёлтой болж, нүүдэл иргэншил үүссэн байна.
Хүннү, Түрэг, Монголын аль алины тотем онгоны тоонд чоно дээгүүр байр суурь эзэлж байсан бөгөөд цөм уртын дуутай байсаар ирсэн .
Хүннү нар бас бөх барилдуулж, морь, тэмээ уралдуулан, сур харваж хэрэг дээр эрийн гурван наадам хийдэг байсан бололтой байгаа юм.
Хүннүгийн соёлын дурсгалд томоохон суурь эзлэх өөр нэгэн зүйл бол мал ба адгуусан амьтныг дүрслэх явдал байжээ. Ноён уулын булшнаас олдсон ширдэгт мал, ан гөрөөс, араатны дүрсийг их урнаар үйлдсэн байна.
Тийм учир Г.Сүхбаатар ,,Хүннүгийн соёл бол эртний Монголчуудын соёл гэх бүрэн үндэс байна,, хэмээх дүгнэлтэд хүрсэн байна 1Г.Сүхбаатар. монголчуудын эртний өвөг.1980. тал 150.
Хүннү нар тахилгын сүмдээ алтан онгон тавьсан мэдээ байдаг боловч дийлэнх ихэнхдээ мод чулуугаар хийсэн онгодууд тавьдаг байжээ.Тэдгээр онгодыг тахидаг бөө, удган Хүннүд маш олон бөгөөд их хүч нөлөөтэй байжээ.Хятадын Хань улсын Уди хаан хүртэл Хүннүгийн хүчирхэг байдаг нь бөө удган нарт байж магад хэмээн үзэж, тэдэнд зориулсан тахилгын сүм бариулж байжээ.Түүгээр ч үл барам, Уди хаан тэдгээр бөө удганы ид шидээр Хүннүгийн хэдэн мянган модон хүн гарч ирээд Хятадыг сүйтгэж байна хэмээн зүүдэлж байсан тухай баримт хятад сурвалжид элбэг байдаг.
Түүхийн жимээр хөтөлсөн Д.Жаргалсайхан
