90-ээд оноос хойш монголчууд бид улс төрийн бүхий тэмцэл, жагсаал, цуглаан олон удаа зохион байгуулж их зүйлээр туршлагатай болсон гэж ярьдаг. Ардчилсан өөрчлөлт чамгүй олон зүйлд биднийг сургасан гэж үздэг. Хасгийн том хот Алматы хоттой танилцаж явахдаа өвөрмөц хоёр зүйлтэй тааралдсан нь сонирхол татаж билээ.
Тэр үед улс төрийн намуудыг цэгцлэх, нийгмийн хөдөлгөөний дарах асуудал эрчимтэй явж байсан үе юм. Эрх мэдэл нэг гарт төвлөрч үйл явц өрнөж байсан болохоор төр нь бяртай хүчтэй зангарагтай ажиллаж байлаа.
Улс төрийн эрхийг дангаар барих сонирхолд тулгуурлан өрсөлдөгчгүй хүчирхэг улс төрийн нам байгуулагдаж, түүнийгээ хууль ёсны дагуу ажиллаж байгаа мэтээр улам хүчирхэг болгон төлжүүлж байлаа.
Тэнд аялж явахдаа улс төрийн нэгэн суулттай таарч билээ. Тэр нь маш өвөрмөц байдлаар зохион байгуулж байснаараа надад сонин байж билээ. Эдийн засгийн шаардлага тавьсан энэхүү улс төрийн суултыг газар дээр нь очиж сонирхосон юм.
Удаа дараагийн улс төрийн арга хэмжээг эхлэх үед нь хүчний байгууллагаас хүчээр таслан зогсоож, санаачлагчдыг баривчилж, барьсан гэр майхныг нь хүчээр булааж, нурааж байсан. Тиймээс тэд энэ удаа хотын төвд манайхан нэрлэдэгээр 1960-аад оны үед баригдсан таван давхар барилгын дээвэр дээр хасаг гэрээ барьж, барилгын дээврийг эмжин улаан даавуун дээр бичсэн уриалга, шаардлагаа бичиж тавьсан байв.
Цагдаагийн хүч ирчихсэн барилгыг бүсэлчихсэн боловч яаж чадахгүй байж байгаа харагдав. Хоёр тал “цагаан” хоолойгоор шаардлага тавьж харилцаж байж билээ. Дөрвөн орцтой барилгыг нэг тойрч гороолчихоод цаг бага байсан тул дараагийн ажилруугаа зорьсон билээ.
Хасагад байх үед сонин хэвлэлээр нэгэн содон зүйл бичигдэж, иргэдийн дунд өрнөсөн нь хоёр эхнэртэй байж болох шинэ хууль мэндэлсэн байлаа. Тэрхүү хуулийг сонирхон уншиж байхад төрсөн зарим бодлоо хувааалцья. Нийт хүн амын дунд хасаг үндэстний эзлэх хувь тавин хувь руу дөхөж байсан тул үндэсний үзэл санаагаар, хасаг хүн амын тоог нэмэгдүүлэх хүчин зүйл энэ хууль олон нийтээр дэмжигдэж байгаа харагдсан.
Хасагуудын дунд үндэсний хөрөнгөтнүүд бий болсон байлаа.
Тэд хүн амын дунд хэт цөөхүүл ч гэсэн нийт баялагын дийлэнхийг эзэгнэсэн тэдгээр бүлгийн иргэд унаж байгаа унаа, хэрэглэж байгаа эд зүйлсээр ялгаран харагдахыг эрмэлзэнэ.
Шинэ баяны цээж түхэгэр гэдэг шиг хаа газар баян чинээлэгээ гайхуулах гэж эрмэлзэлтэй таарч явлаа. Надтай хамт аялж явсан дүүгийн маань эхнэрийг хүртэл хоёр дахь эхнэрээ болгохыг гүйж байлаа. Ийм л эрээ цээргүй болоюм билээ. Нэгэнт хөрөнгө мөнгөтэй болоод ирсэн хүн амын цөөнх хоёр эхнэртэй болох санаачлагыг үндэсний хүн амаа өсгөх санаа бодолд тулгуурлан парламентаар дэмжүүлж батлуулсан байдаг.
Хүн амын дийлэнх ядуу амьдарч, өөрт байгаа ганц эхнэр, үр хүүхдээ чадан, ядан тэжээж, ядуугийн зовлонг туулж явж байхад баячууд нь олон эхнэрээр баярхаж, олон хүн тэжээж байгаа хувь заяаны эзэн болохоо бусдад гайхуулна.
Олон газраар аялж явсан миний хувьд мисс гэж дуудагдсан олон эхнэрээр гайхуулах нь чухал биш, харин үндэстний баячууд хураасан их хөрөнгөө улс орныхоо хөгжлийн төлөө хэрхэн зарцуулж байгаагаар мөн чанар нь тодорхойлогддог.
Нэгэнт баян учраас улс төрд төлөөлөлтэй, эрх мэдэлтэй. Улс төрд эрх мэдэлтэй учраас өөрсдөдөө таалагдсан хуулиа очёр дараалалгүй батлуулж чадсан нь “баячууд” хоёр эхнэртэй байж болох хууль байлаа. Энэ хууль бол үнэн хэрэгтээ цөөнх баячуудад зориулсан хууль байж таарсан.
Хасгуудын дунд цөөхөн хоног байсан ч гэлээ нутагтаа ирээд Баян-Өлгий дахь хасагын ард түмэнтэй байнга холбоотой байж, зан заншилтай нь танилцаж, овгийн удирдлагуудтай уулзалдаж, олон хүнтэй дотно танилцаж, үндэсний цөөнхийн талаарх бодлого боловсруулах, хэрэгжүүлэх ажилд оролцож явлаа.
