ФОТО
ВИДЕО
(Хоёр)
Монголчуудын төрт ёсны түүх, тэнгэр шүтлэгтэй шууд холбоотой. Энэ түүх нь лавтая 2230 гаруй жил болж байна. Үүнийг түүхчид улам нарийвчлан тогтооно биз ээ.
Мөнх тэнгэрийн сургаалийг судлах, олон түмэнд хүргэхэд эрдэмтэн судлаачдын үүрэг их байна. Өнгөрсөн үеийн түүхээс мөнх тэнгэрийн үзэл санааг арчиж, “цагаан түүх”-ийг бүтээхэд хавгүй их хүч зарцуулжээ. Монгол зан заншил, зан үйлийг эргээд дэлэгрүүлэхтэй хамт мөнх тэнгэрийн сургаал хамтдаа сэргэнэ. Үндэсний үзэл санаа эргээд сэргэх бүрт Мөнх тэнгэрийн сургааль хамтдаа дэлгэрэх болно.
Мөнх тэнгэрийн сургаалийг түмэн олонд хүргэхэд “Тэнгэрийн улаач” нарын гүйцэтгэх үүрэг асар их юм. Тиймээс “тэнгэрийн улаач” нарын үйл ажиллагааг уламжлалт зөв жаягаар хөгжүүлэх шаардлага тулгарна. Монгол бөө нар бөөгийн ёс зүйг баримтлаж ажиллах нь тулгамдсан зорилт юм. Бидний хамтын ажиллагаа, дэвшүүлж байгаа бодлого, зорилт түүнийг хэрхэн хэргжүүлэхээс шууд хамааралтай олон асуудал хариулт хүлээж байна.
Дэлхийн түүхэнд Төр, шашин хоёр ямагт цуг оршин тогтнож байсан, цаашид ч байсаар байна. Монгол улсад шашин шүтлэгийн байдлыг судлаж үзвээс цаг хугацааны хувьд дараах хамаралтай байна.
Нэгдүгээр бүлэг. Монголын овог аймгуудаас Хүн, Сяньби, Жужан гүрний үе, (МЭӨ IV-III зуунаас 1180 он хүртэл). Бөө мөргөл, төрийн шүтлэг болтлоо өргөжсөн үе.
Хоёрдугаар бүлэг. Нэгдүгээр үе. Монголын Их гүрэн байгуулагдсан ба Чингис хааны үе, (1206-1227). Энэ үед Монголын Их гүрний Төрийн шүтээн нь Мөнх Тэнгэрээ шүтлэг Бөө мөргөл байв.
Хоёрдугаар бүлэг. Хоёрдугаар үе. Монголын их гүрэн, их хаадын үе.( 1227-1368 он хүртэл) Монголын их эзэнт улсын үндсэн шүтээн нь Тэнгэр шүтлэгт бөө мөргөл байв. Их хаад нийсэлээ харьд шилжүүлсэн гэлээ ч онгод, шүтээн, онго, тахил нь монголын төв нутагтаа байсныг тэмдэглэхийг хүсч байна.
Гуравдугаар бүлэг. Нэгдүгээр үе. Монголчуудын хоорондын тэмцэл, хагарал, Манжид дагаар орж эхэлсэн үе, (1368-1570 он хүртэл ) Харь хэлдээр уншлагаа хийдэг Түвдийн шашин дэлэгрүүлэв.
Гуравдугаар бүлэг. Хоёрдугаар үе. Манжийн эрхшээлд байсан үе буюу Шарын шашин төр баригч хаант засаглал болтол дэвшсэн үе (1570-1911 он хүртэл), Төрийн шашин нь Шарын шашин болж тодров.
Дөрөвдүгээр бүлэг. Коммунист засаглалын үе. (1921-1990 он хүртэл ), Монголд шашингүйн үзлийг хүчээр дэлэгрүүлэх гэж зүтгэсэн цаг хугацаа байв.
Тавдугаар бүлэг. Шинэ үеийн тогтолцоонд шилжих үеийн Монгол Улс, одоо цаг. (1990 хойш өнөө цаг хүртэл) Олон шашин шүтэж эхлэсэн үе, Монгол Улс дахь буддын шашныг зонхилох байр суурьтай хэмээн хүчээр тогтоох гэж оролдсон үе хамаарч байна.
Монголын түүхийг судалж үзвээс Төр шашинаа эрхэмлэн дээдэлж шүтэж байсан үеийн түүхийн ихэнх хугацаанд Монголчууд Тэнгэр шүтлэгт бөө мөргөлийг эрхэмлэн шүтэж иржээ. Сүүлийн 300-аад жил Төвдийн шарын шашинг шүтсэн, 70 орчим жил шашингүй үзэл, коммунист суртлыг дагасан үе хамаарч байна.
XX зууны эхээр дэлхий нийтэд гарсан үзэл суртлын томоохон нөлөө өөрчлөлтийн улмаас 1921 онд Монгол улсад Ардын засаг хэмээх улс төрийн байгууллага байгуулагдан болшевик үзэл суртлын нөлөөн дор Монголчууд очсон юм. Монголын эртний уламжлалт бөөгийн шүтлэг нь энэ үед мөн л хүнд цохилтонд орсон. Хуьсгалт жилүүдэд Дархад бөө нарын дотроос 100 гаруй бөө алагдсан баримт байдаг. Бүр саяхны нэг жишээ гэвэл Дархадын алдарт зайран Дамдин агсаныг мэргэ төлгө хийж, бөөгийн арга засал хийснийх нь төлөө олон удаа баривчилж, амьдралынхаа 30 гаруй жилийг шоронд ял эдэлсэн бөгөөд одоо хүртэл цагаатгагдаагүй байна. Энэ үед бөөгийн талаарх ном хэвлэлүүдийг гаргадаггүй байжээ.
1990 оноос үндэснийхээ ухамсрыг сэрээх, үндэснийхээ уламжлалыг дээдлэх, Монгол хүний эрхэм чанар болох улс үндэстнээ гэх агуу үзэл зорилго нээгдсэн юм. Энэ үед хэдэн үеэрээ шүтаж биширч ирсэн тэнгэр шүтлэгт бөө мөргөл эргэн сэргэх сэргэлт эхэлсэн.
1990 оноос түүхийн хувьд Монголчууд шинэ үеийн тогтолцоонд шилжих үеийг туулж яваа бөгөөд энэ үед олон шашины урсгал өөрсдийн номлолоо дэлгэрүүлэх их өрсөлдөөн өрнөсөн тэмцлийн үе байна. Одоогийн байдлаар шарын шашин шүтэх явдал эрчимтэй буурч 85 хувиас 45 хувь руу уруудаж, Иссус шүтлэгтэн нарын эгнээ нэмэгдэж 30 хувь руу дөхөж, Тэнгэр шүтлэгт бөө мөргөлийг 14,6-18,0 хувь нь шүтэж байна.
Өнгөрсөн 30 жилд шарын шашины тэргүүн нь харь газраас монголд 20 гаруй хувилгаадын нэрийг тодруулжээ. Тэд монголын дотоод хэрэгт хууль зөрчин ийнхүү дураараа оролцож байна. Жил тутам хэдэн зуун шашины лам хуврагыг гадаадад бэлтгэж байна. Монгол нутагт шашины суварга шүтээн бүтээхэд хэдэн саяар тоологдох ам доллар зарцуулж байна. Тэглээ гээд өнөөдөр шүтэн бишрэгчдийнхээ 30 орчим хувийг алдаад байна. Энэ алдаж байгаа хувийн 10 орчим нь бөө шүтлэг, 10 орчим хувь нь иссус шашинд шилжжээ.
Энэ бүхний нөгөө талд нь Түүхийн олон зуун жилийн асар их туршлагатай, хөрөнгө мөнгөний хувьд маш их чадвартай, бас өргөн хэмжээний туслалцаатай, зохион байгуулалтын хувьд жигдэрсэн, цэгцтэй сургаалтай, сая саяар тоолох мөргөлтөнтэй, түүнээсээ байнгын тасралтгүй, санхүүгийн дэмжлэг авдаг 30 гаруй шашины урсгал сүүлийн 20 жилд Монголын оюун санааны салбарт хүч түрэн орж иржээ. Тэд түүхийн баялаг туршлагатай, зохион байгуулалттай, эдийн засгийн хүчирхэг туслалцаатай, хаана яаж ажиллахаа мэддэг, өөрийн гэсэн сурталчилгааны арга хэлбэр бүхий сүлжээтэй, орчин үетэйгээ нийгэмчлэгдэн даяарчлагдсан шашинууд юм.
Мөнх тэнгэрийг шүтэгчдийн тоо 1990 онд 1 хувь байсан билээ. Энэ тоо 2004 он хүртэл 1,5 хувиас хэтэрсэнгүй. Гэвч сүүлийн 10 жилд жил дутам мөнх тэнгэрээ шүтэгчдийн тоо жил бүр 1 хувиар нэмэгдэж байна. Энэ тооны цаана манай Мөнх тэнгэрийн “улаач” нарын гүйцэтгэж байгаа аугаа их үүрэг тодорхойлогдож байна.
Монгол үндэсний уламжлалт мөнх тэнгэр шүтлэгт бөөгийн мөргөл жинхэнэ утгаараа хөгжин цэцэглэх учиртай. Эс тэгвээс өнө удаан жил явж ирсэн цөөнхийн шүтээн хэвээр үлдэж, улмаар бусад хүчтэй, мөнгөтэй шашинд орон зайгаа эзлүүлсэн өгсөн өнгөрсөн түүх үргэжилнэ. Бид үүнийг хүсэхгүй.
Олон мянган “тэнгэрийн улаач” нарын үйл ажиллагааг зөв чиг хандлагаар хөгжүүлэх, зангидан удирдах төв байгууллагын үүрэг улам өсөн нэмэгдэнэ. Монгол бөө бол дэлхийн бусад орны бөө нартай олон ижил төстэй чанар байдаг боловч Төр улсынхаа төлөө ажиллаж ирсэн, түүнийхээ төлөө Тэнгэрийн зан үйл хийдэг түүхэн уламжлалтай, байгалтайгаа амин шүтэлцээтэй, баялаг үйлээрээ гоц ялгардаг үйлстэн. Нөгөө талдаа Монголын соёлын биет бус үнэт зүйлсийг хамгаалах зорилттой уялдана.
Онгон байгал бол орчин ертөнцтэй холбогдох юугаар ч солишгүй чухал орчин. Тиймээс ч өвгөд дээдэс минь өнөөгийн бидний гарт олон чухал зүйлийг шилжүүлж өгсөний нэг нь байгаль дэлхийгээ хамгаалах үйлс юм.
Хүн төрлөхтний өлгий нутаг монгол орныхоо түүх, газар нутгаа хамгаалах нь бидний зорилт байх болно. Дэлхий бусад газарт байхгүй олон сайхан түүхийн нотолгоо бүхий уул, ус, түүхийн дурсгалыг бидэнд үлдээжээ. Түүнийг хамгаалах нь бидний чухал үүрэг байх болно.
Би та бүхнээр бахархаж байна. Яагаад гэвэл “Тэнгэрийн улаач” гэдэг бол хүн болгонд заяагаад байдаггүй ховор хувь тавилан юм. Энэхүү хувь тавиланг дааж амьдрана гэдэг, төр түмнийхээ төлөө зүтгэнэ гэдэг “Мөнх хөх тэнгэр, эзэн Чингис хааны өмнө хүлээсэн нэр төртэй үүрэг мөн.
Бидэнд бусадтай адил мөргөж залбирах сүм, хийд, мечид шаардлагагүй. Монгол хүн бүр хүнд хэцүү сорилт тулгарахад хаана ч явсан хөх мөнх тэнгэртээ хоёр гараа өргөн залбирч хүсэл соёрхолоо илгээдэг билээ. Бидэнд, айл бүрт өвөг дээдсээс өнөөг хүртэл уламжлагдан үлдээсэн онгод, шүтээн, өв сан бий, бидэнд дээд үе, өвөг дээдэс минь хамгаалан тэмцсээр өнөө бидэнд шилжүүлэн үлдээсэн онгон байгаль, хөрсөн доор нь асар их эрдэнэс баялаг байна. Одоо бидний түүхэнд үүрэг хүлээх хариуцлагатай үе ирээд байна.
Бид их зүйлийг хийж чадаж байна. Цаашид ч их үйлсийг хийх болно. ”Тэнгэрийн улаачид” бол Мөнх тэнгэрийн үзлийг түгээгчид мөн. Энэ үзлийг дэлгэрүүлсэнээрээ монголыг монголоороо авч үлдэх их тэмцлийг манайд “Тэнгэр улаач” нар тэргүүлж явна. Тэд монголынхоо төлөө сэтгэл зүрх нь ямагт цохилж, Монгол иргэдийнхээ төлөө цаг ямагт их үйлийг хийдэг, үйл бүрээрээ Мөнхтэнгэр, онгодынхоо өмнө амь насаараа тангараг тавин ажилладаг явдаг “Тэнгэрлэг үйлстэн” юм.
Түүхийн олон зуун жилийн турш Харийн гүрний бодлогод эзлэгдэж, тэдний үзэл суртал болсон шашин, сурталд хүчээр дагаар орсон, Бөө нарыг бөөнөөр нь генецит хийж устгасан, зан үйлээ хийх наад захын бололцоог хууль цаазаар дарангуйлан хавчсан, Бөө шүтлэгийг хүй нэгдлийн харанхуй бүдүүлэг зүйл мэтээр хүмүүст ойлгуулсан тийм л цаг хугацааг туулж бид өнөөдрийг хүрч иржээ.
Монгол Бөө бол дэлхийд гайхагдах гайхамшигт соёл, өв уламжлал билээ. Дэлхийн бүх улсад бөө байдаг боловч Мөнх тэнгэрийн хүчийг олж, Төрийн түвшинд хүндлэгдэж, Дэлхийн хуурай газрыг бараг бүхэлд нь эзэгнэсэн Төр улсыг байгуулж, шүтлэгдэж ирсэн Бөөгийн түүх өөр хаана ч байхгүй, өөр хаанаас олохгүй. Энэ бол Монгол бахархал, Монгол Бөөгийн гайхамшиг билээ
Д.Жаргалсайхан
Монголын Бөөгийн Нэгдсэн Эвлэлийн Ерөнхийлөгч,
Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлын Зөвлөлийн
Ажлын албаны дарга асан, Зэвсэгт хүчний хурандаа
