(төгсгөл)
Шашин шүтлэгтэй холбоотой бүлгээс монголд шарыг шашинг түгээж, дэлгэрүүлсэн үеийг онцлон авч бичлээ.
Гурав. Нэгдүгээр үе. Монголчуудын хоорондын тэмцэл, хагарал, Манжид дагаар орж эхэлсэн үе, (1368-1570 он хүртэл ) Харь хэлдээр уншлагаа хийдэг Түвдийн шашинг дэлэгрүүлэв.

Монголчуудад судлагдаагүй их зүйл байна. Түүний цаана түүхийн арвин их зүйл агуулагдаж байна. Монголын уламжлалт төрт тогтолцоо нь түүхийн энэ үед хэрхэн холбогдож байгааг илэрхийлэхийг хүсч байна.
1368 онд монголын их эзэнт гүрэн мөхөж, Хятадад Мин улс байгуулагдав. 1372 онд Хятадын цэрэг Орхон гол хүртэл довтолж, 1380 онд нийслэл Хархорум хотыг сүйтгэв. 1388 онд Монгол, Мин улсын хооронд шийдвэрлэх тулалдаан болж, монголчууд дагаар оров. Энэ үеээс монголын төр хямарч, хоорондоо тэмцэлдэж эхэлсэн. Ойрад, халхын тэмцэл тэртээ тэргүй хүч алдан тамирдаж байсан монголчуудын хүчийг бүрэн барав. Энэ үеээс Манжууд олон мянган монголын элч нарыг урин залж урихдах бодлогоо эхлэв. Удалгүй урианхай монголчууд Манжид дагаар оров. 1468 онд Монгол, Чин улсын хооронд найрамдлын гэрээ байгуулсан. Даян хааны үед монгол эргээд хүчирхэгжиж эхлэв. 1551 онд Алтан хан, Мин улстай гэрээ хийв. Тэгээд дөрвөн ойрадтай байлдаж эхлэв. Монголчуудын хоорондын тэмцэл харийнханы хүсч байсан үр дүнд хүргэж байлаа.
Монгол оронд төвдийн шар малгайтын шашин нэвтрэн орж ирэх үе буюу Түмэдийн Алтан хан, Авдай сэцэн ноён зэрэг (1368-1576) хаад ноёд Төвдийн далай лам Содномжамцтай хэлэлцэн тохирч энэ шашныг монголд оруулж ирэх тэр үе хүртэл бөөгийн шүтлэг Монгол нутагт өөрийнхөө байр суурийг хүчтэй хэвээр хадгалж байв.
Алтан хан Хөх хотыг байгуулж, баруун зүгт Хөх нуурыг байлдан дагуулав. 1574 онд Алтан хан, Шарын шашины толгойлогч Содномжамцыг монголд авчирч шарийн шашинд элсэж, Шашины цааз тогтоов. Түүнээс хойш ан ав, цэргийн албанаас лам нарыг чөлөөлөх болов. Цэргээс зугтаасад лам болох нь ихсэв. Энэ явдал одоо ч үргэлжилж, лам нарыг цэргийн алба, эх орны бүтээн байгуулалтад биечлэн оролцохоос чөлөөлсөөр иржээ.
1579 онд Хөх хотод шарын шашины сүм, 1583 оноос эхлэн Гүмбэн хийд, 1585 онд Эрдэнэзуу хийд, 1586 онд Байбаликын сүм, 1604 онд Амдогийн Гонлун хийд байгуулав. Абатай хаан Далай ламтай уулзаж, тус шашинд орж “Очирай хан” цол хүртэв.
Түүхийн энэ үед манжаас гурван шаттай үлй ажиллагаа хэрэгжүүлсэн байлаа. Манжууд өвөрмонгол, ар монгол, ойрадууд эзлэх цаг мөчид монголчуудыг нэг мөр дарж авах аргаа аль хэдийн бодож төлөвлөсөн байв.
Нутаг дэвсгэрийн хувьд Манжид ойрхон, цаг агаарын хувьд тааламжтай өвөрмонголын хэсгийг шууд захирах хэлбэрээр эрхшээлдээ байлгав. Цэргийн шуурхай хөдөлгөөн хийж аливаа эсэргүүцлийг цаг хугацаанд нь дарах, монголчуудын хөдөлгөөн бүрийг нарийн хянах боломжтой, бөө мөргөлийг өндийх оролдлогыг цаг тухайд нь илрүүлэн устгаж байв.
Эрс тэрс уур амьсгалтай, цаг агаарын хүндрэл, зам харилцааны хувьд таагүй ар халхын нутагт зэвсэг барих чадвартай бүхнийг Манж нар хүйс тэмтрэн хядаж, дахин босохооргүй болгож, манжийн эсрэг толгой өндийлгөж болгох нөхцлүүдийг хааж байлаа. Ар халхын хэд, хэдэн газарт манжийн цэргийн хүчийг тогтмол байрлуулан байрлуулсан байлаа. Шаардлагатай гэж үзвэл цэргийн шуурхай хөдөлгөөнт бүлгүүдийг өвөрмонголын нутгаас ар халхын нутагт шуурхай оруулж, шинээр бий болсон улаач нарыг цаг алдалгүй устгаж, үндэсний үзэл санаа дахин өндийх оролдлогыг таслан шийдэж байв.
Хамгийн алслагдмал нутаг, зам бэрхшээлтэй их тайга бүхий ойн улсад манжийн цэргийн аян дайныг хийж, тааралдсан бүхнийг хайр найргүй хядаж устгах ажиллагаа хийсэн. Энэ бүс нутгийг монголчуудын оролцоогүйгээр Манжууд, Оросууд хэлэлцэн хуваан авч, өөр өөрсдийн авсан нутагаа тохинуулах ажиллагаа хийгдэв.
Ар халх, ойрадын эсрэг явуулсан хоёр их аян дайны үр дүнд манжууд монголчуудыг геницет түвшинд хядлага хийж устгал явууллаа. Тэр үед эзгүйрч хоосорсон уудам талд, зэрлэгшиж идээшсэн эзэнгүй мал сүргээ харан гунихарсан дуугаа монголчууд ардын аман зохиолын хэлбэрээр өнөөд уламжлан үлдээжээ. Гэтэл энэхүү гунигт дууг орчин цагийн хөвүүд, наадмын нээлтийн цэнгүүн болгож тунхаглаж, “пактлаж” байхав.
Тэртээ тэргүй монголчуудын хоорондын тэмцэл, хүч барсан хоорондын засаглалын тэмцэл манжид түүхэн боломжийг олгосон. Тэд:
1. Дагаар орсоноос бусад ноёд толгойлогч, тэргүүлэгч ноёдыг гэр бүлийн хамт хүйс тэмтрэн устгах, удирдагчгүй болгох,
2. Эх оронч сэтгэлгээтэй зэвсэг барьж тэмцэх айл өрхийг бүхлээр нь хядаж үгүй хийх, дахин зэвсэг барин өндийх боломжуудыг хаах,
3. Өмнө явуулсан нарийн судалгаанд тулгуурлан Тэнгэр шүтлэгт бөө мөргөл, төрийн гол үзэлийг түгээгч улаач нарыг нэгийг ч үлдээлгүй устгах, Тэнгэр шүтлэгийг бүрмөсөн устгах,
4. Уул, нуур, гол мөрөн их тайгад байршсан улаач нарыг устгах, бөөг бөөгөөр нь устгах аргуудыг боловсруулан эргэж түгээх бодлого хэрэгжүүлсэн.
Энэ бүхнийг хэрэгжүүлэхдээ эхний шатанд урвасан, худалдагдсан ноёд, албан тушаал горьдогсод, түшмэлүүд, зарим улаач нарыг ашиглан монголын уудам нутагт эрэл хайгууль явуулж, олон судар номуудыг цуглуулан судалгаа хийсэн байна. Тэр судалгаанд тулгуурлан монголчуудыг эзлэн өөрийн болгох арга хэлбэрээ сонгосон.
Монголчуудад зан үйл, хэл ярианы хувьд ойролцоо төвдийн шашиныг монголд дэлгэрүүлж, үндсэн тэнгэр шүтлэгт бөө мөргөлийг үндсээр нь устгах бодлого явуулсан байна. Тэнгэр шүтлэгт бөө мөргөлийн шүтлэгээс төвдийн шашинд юуг нь шууд авч хэрэглэх, юуг нь өөрчлөн засаж ашиглах, юуг нь цаазлан хориглох, юуг нь мартуулах вэ гэдгийг тогтоож, боловсруулан хэрэгжүүлжээ.
Монголчуудын лидерүүд, бөө нарыг бүрэн устгав. Энэ үед хядлагад өртсөн монгол, ойрдуудын хүний тоо хэдэн зуун мянгаар яригддаг билээ. Одоо монголын удирдлагад зөвхөн манжийн бодлогыг шууд аялдан дагалдагч ноёд, ихэс үлджээ.
XVI зууны хоёрдугаар хагасаас Манж өөрийн бодож боловсруулсан шарын шашинг Монголд дэлгэрүүлснээр хүн амын шүтлэгт томоохон өөрчлөлтууд гаргах болов. Монголыг эзлэх гэсэн гадны бодлого монголчуудын язгуур шүтлэгээс салгахаас ийнхүү эхэлсэн түүх ийм байдаг. Монголын бөөг тун нарийн судалж, монголчуудтай холбоотой олон чухал зан үйл, Мөнх тэнгэрийн шүтлэгийн олон сайхан мөн чанарыг харийн шашин өөртөө шингээжээ. Ийнхүү Манжийн төрөөс монголчуудын оюун санааны ертөнцөд харийн зүгээс эзлэх стратеги хэрэгжиж он удаан жил үргэлжилж байв.
Манжийн төрийн бодлого амьдралд хэрэгжиж эхлэв. Тэгээд гадны хааны зарлиг, хуулийн чанд хатуу заалтаар бидний олонхи нь одоо ч ойлгодоггүй харь хэл дээр номлолоо уншдаг шарын шашинг хүчээр дэлгэрүүлсэн юм. Монголчуудын амьдардаг газар нутгийн нэрийг төвд нэрээр солиж, лус, савдагтай харьцдаг, уламжлалыг аль болохоор сатайруулж, холдуулав. Монголчуудын учрыг нь мэдэхгүй харь хэл дээр номлолоо уншдаг, шашин монгол оронд 300 орчим жил оршин тогтнож байна. Өнөө цагт ч Монголд айлчилсан гадны шарын шашины тэргүүн нар монголчуудад шашины сургаалаа эрчимтэй монгол хэлэнд орчуулж сурталчлахыг айлдсаар байх бөгөөд одоо ч орчуулж дуусаагүй байна. Энэ шашин бол бидний биш зүйл гэдгийн бодит нотолгоо юм.
Манжийн төрөөс явуулсан бодлого бол монголчуудыг хооронд нь зөрчилдүүлж хүчийг нь барах, улмаар гол шүтлэг Мөнх тэнгэрийн шүтлэгээс татгалзуулах асуудал байв.
Манжийн төрөөс явуулсан нарийн судалгаанд үндэслэн Монголын Мөнх тэнгэрээ шүтдэг улаач нарыг тодотгожээ. Тэгээд тэднийг янз бүрийн арга заль, хүч хэрэглэн цуглуулж бөөнөөр нь зуу, зуугаар нь шатааж генацит хийж устгасан байна. Зарим судлаачдын тооцоолсноор Мөнх тэнгэрийн “улаач” 7000 гаруй бөөг шатааж алсан гэжээ. Тодорхой жишээ дурьдвал Ойрадын Намхайжанцаны үед Сутай хайрхан уулын нэгэн модтой жалганд 300-аад бөөг шатааж, түүн дотроос Тостогош гэдэг зайран ид шидийг үзүүлж, галд шаталгүй үлдсэн домог яриаг урианхайчууд ярьдаг бөгөөд, Сутай хайрханы нэгэн амыг бөөгийн ам гэж нэрлэдэг байна. Энэ мэтчилэн Бөөгийн нэр, түүхтэй холбоотой газрууд Монголын нутагт цөөнгүй байна. Ийнхүү Монголын олон язгуурын бөө нарыг үндсийг нь устгаж чадсан байна. Харин Алтай, Тагни, Хөвсгөл, байгалийн тайга нутгаар амьдардаг цөөнгүй “улаач” энэхүү хядлагаас зугатааж чаджээ.
Амь өршөөгдсөн зарим “тэнгэрийн улаач” нарын хүзүүний шөрмөсийг нь таслаж, бөөлж чадахгүй, насаараа толгой гудайн явахаар болгож, эргэж ирэх боломжгүй алс холын Шанхай, Нанжин хотын ойролцоо газарт цөллөгт явуулж байлаа.
Дараагийн шатандаа Манжийн хааны зарлигаар монгол айл бүрийн хойморт залсан шүтээн, онгодыг хураан авч овоолон шатааж, оронд нь бурханы хөргийг үнэ төлбөргүй тарааж, гэрийн хойморт нь зүүж өгдөг байжээ.
Бөөгийн зан үйлийг үйлдэгчдийг хатуу цаазаар таслан зогсоож, ийм үйл хийлгэсэн ноёд, түшмэдүүдийг бод малаар, ард иргэдийг бог малаар торгож, тэр үеийн монголчуудын амжиргааны гол хэрэгсэл болсон эдийн засгийн хүчтэй хөшүүргийг ашигласан байна.
Мөн бөөгийн зан үйлээс ангижруулахын тулд хэдэн мянган уул, усны нэрийг түвд нэрээр сольж, шашны зан үйлээр лус, савдагийг нь номхотгох ажлуудыг хийжээ.
Хүнийг нь залгамж халаагүй болтол устгах бодлогыг манж нар хэрэгжүүлсэн ч бөөгийн олон мөн чанарыг таслахад чадвар тэдэнд дутсан юм. Өвөг дээдэс минь байгалийн олон нууц мөн чанарыг мэдэрч шүтлэгтээ тусгасан байсан болохоор манж нар бөө шүтлэгийг үндсээр нь устгаж чадаагүй билээ.
Манжууд монголчуудыг шарын шашинд гүнзгий нэвтрүүлж, эрчүүдийг дийлэнх олонхийг нийгмийн идэвхтэй хөдөлмөр, эр хүний дайчин чадвараас зайлсхийж, сүм, хийдэд он удаан жил номхон хүлцэнгүй ноомой байх, улмаар эхнэр авахгүй суулган, хүн амын өсөлтийг зогсоож, нийгмийн хамарсан өвчинд нэрвэгдсээр улмаар үндэстэн мөхөж, устгах бодлого амжилттай хэрэгжиж байсан.
Монголчуудын их хядлагын дараа өмнөх үеээ огт мэдэхгүй өсөн бойжсон олон улаачийн дараа үеийн үр удмыг лам, хуврага болгож, шашины номлолоор хүмүүжүүлэх болгов. Бага наснаас зөвхөн шашины зан үйлд суралцсан тэдэнд өвөг дээдсийн удмын онгод үе, үе буух болов.
Хүчээр лам болгосон олны дотор хэн ч заагаагүй, бас өвлүүлээгүй байхад бөөгийн онгод орох явдал гарч байлаа. Энэ чанар бол төвд лам нарт байдаггүй чадвар байв. Шарын шашины номлолыг сурч байгаа лам нарын дотор байгалиас уламжлагдсан бөөгийн олон шид чадвар бүхий лам нар цөөнгүй төрж байлаа.
Төвдүүд манай шарын шашин монголд хөгжихдөө өөрийн өвөрмөц шинж, чадвартай болон тархсаныг хүлээн зөвшөөрдөг. Энэ нь монгол бөөгийн чадвараас хүч нэмсэнтэй холбоотой.
Ийм чадварлаг лам нарыг Манжийн хаанд мэдүүлэн Хувилгаан, гэгээнтэн цол олгуулах болов. Тэднийг заримыг зон олон ч шарын бөө гэж нэрлэж байлаа. Хойч үеээ залгамжлахаар тодорсон дараа үеийн бөөгийн олон зуун залгамжлагч нарыг ийнхүү Бурханы шашны “хувилгаан” болгож толруулж байлаа. Түүний нэг тод баримт бол Манжийн хаанд мэдүүлж жилд дундажаар 250 гаруй “хувилгаан” дүрийг тодруулж байжээ.
Ийнхүү шарын шашины номлол, бөөгийн зан үйл хамтад нь эзэмшсэн бөө нар олноор төрөх болсон. Монголын бөө нар шарын шашины ном сургаалыг бөөгийн зан үйлтэй хослуулан хэрэглэдэг болов. Шарын бөө гэдэг нь бурхан шашны ном, бөө хоёр холилдсон байдаг хэмээн тайлбарладаг иргэд бий. Шарын бөө гэдэг нэр томъёог дархадын хошуу ноён Гэлэгжамц 1848 онд Дархадын хошуу нутгаас Оросын цагаан хааны шахалт шаардлагаар тасдаж авах гэж байсан аюулыг гүнзгий мэдэрч бид Тува, Орос Буриад нараас шашин шүтлэгийн хувьд ялгаатай. Бид харын бөөг бус шарын бөөг шүтдэг. Шарын бөө гэдэг нь бурхан шашны ном, бөө хоёр холилдсон байдаг хэмээн тайлбарлаж нутаг усаа аварч байсан хэмээн хөгшчүүл хуучилдаг.
Ийм хэлбэрээр монгол, буриад бөөгийн дотор ламын шашны нөлөө нэлээд хүчтэй орж ирсэн нь одоо ч харагдаж байна. Урьд үед амьдарч байсан зарим нэг бөөгийн шавь нар бөөлөхийн өмнө дуудлагынхаа эхэнд бурханы шашны тарнийг уншиж, зул хүж асааж бөөлдөг нь одоо ч байна.
Шарын бөө Монгол дахь буддын хутагт, хувилгаад цагаан зайран, удганы хойд дүр дуртайяа болцгоож, үүний нөлөөгөөр монголын өвөг дээдсийн цагаан онгод шарын шашныг хүлээн авах болжээ.
Монголын бөөгийн их эртний тэнгэр үзэл санааны дор бүтээгдсэн овоо тахилгын ёс, гал тахилгын ёс зарим нэг тахилгын монгол уламжлалт тэнгэртний шүтлэгийн мөргөл тахилга, тангараг дуудлагын зүйлийг бурханы шашны зан үйлд тохируулан оруулж, зул хүж асааж бөөлдөг, дуудлагуудын өмнө шашны үг хэллэгээр чимэн олон төрлийн сан тахилгын судруудыг бүтээжээ. Шарын бөө Монгол дахь буддын хутагт, хувилгаад цагаан зайран, удганы хойд дүр болцгоож, үүний нөлөөгөөр монголын өвөг дээдсийн цагаан онгод шарын шашны бурхны сахиус орцгоох хэлбэр ч түгээмэл байдаг.
Монголын хөгжлийн сүүлчийн 300-аад жилийн түүх нь Буддагийн шашныг сурталчилгааг ахицтай болгох зорилгоор буддын лам нар монгол өвөг дээдсийн цагаан сүлд, эзний онгод, авралын онгод, сахиусан онгод зэргийг буддагийн шашинд ч холбогдолтой мэтээр тунхаглан тайлбарлаж, монгол бөөгийн шүтлэгийн олон онгодыг буддын шашны аврал шүтээнтэй адилтгаж, Чингис хааныг маань хүртэл буддын шүтээн Важрапанын (Базарваани) хувилгаан хэмээн зарлав. Одоо ч иймэрхүү байдал ажиглагдаж Чингис хааныг маань буддын хувилгааны дүрээр зурж Төрийн ордондоо залдаг болжээ. Чухам энэ үйлдлээр шашин, шүтлэгийн ялгаа харагддаг юм.
Манжийн хааны “буцалтгүй” тусламжаар анхны томоохон хийдийг монгол нутгийн төв хэсэгт барьж бэлэглэв. Хөгжлийнхөө оргил үед сүм хийдийн тоо 700 хүрч байсан. Баян хүн тус бүр тусгай нэг сүм барьж бурхан шүтээн их тахиж, лам хувраг залж ном уншуулж өдөр бүр хүж асаан тахилга тавьж мөргөдөг болов. Бурханы хийд байгуулж эхэлсэн нь монголчуудын оюун санааны ертөнц эзэн сууж эхэлсэнийг тунхагласан хэрэг билээ. Оюун санааны дараа төрийг эзэмших нь тодорхой байлаа. Тэр бодлого хэрэгжиж чадсан юм. Монгол төрийн толгойд шашин, төрийг хослогчийг Манжаас томилж байсан. Эхлээд шашины хэргийг богд цолтон хариуцаж, манжийн тоглоомын засгийн толгой нь болж, хэрэг дээрээ өмнө зүгээс монголчуудыг зангидан захирч байлаа.
1905 оны үед Ойрадуудын дотор цагаан шүтлэг нэртэй бурханы лам нарын харын шүтлэгтэй бөө нарын эсрэг хийсэн тэмцэл нь бөөд хүнд цохилт өгч, халх монгол, алтайн урианхай зэрэг монголчуудын дотор бөөгийн шүтлэгийг мөхөөсөн ажээ. Харин Дархад, Тува, Цаатан, Буриад зэрэг үндэстнүүд шарын шашны лам нартай ширүүн тэмцэл хийж байсны үр дунд бөө мөргөл нь одоо болтол үлдэх шалтгаан болжээ.
Одоо цагт зарим онгод орохдоо лам байсан гэж буудаг нь нэгэн үеийн тухайлбал 300 жилийн шарын шашинд хүчээр нэгтгэж байсан цаг хугацаатай шүтэлцээтэй хэрэг юм.

МОНГОЛЧУУДДАА НЭГЭН ТОМ СҮРТ ЁСЛОЛЫГ ЭРГЭЭД САНУУЛАЯ.
Манжийн хаан энэ үйл явдалд их ач холбогдол өгч, монголчууд Манжид дагаар орсоныг тунхаглан зарлаж, Манжийн хааны сүр хүчийг олны өмнө гайхуулах зорилгоор хааны ордоноос Долоннуур хүртэл замын дагуу ард олныг жагсаан сүрт ёслол хийсэн байдаг.
Өндөр гэгээн Занабазар, Түшээт хан Чанхудорж, Сэцэн хан Өмэхэй, Засагт ханы ойр угсааныхан бүгд 550-иад халх ноёд, тайж нар, мөн өвөрлөгч 49 хошууны нөлөө бүхий том ноёд Долоннуурт цуглуулжээ. 1691 оны 4-р сарын эцсээр Энх-Амгалан хаан 16 хүрээ, 23 баг цэргээр хамгаалуулж Долоннуурын Асу хэмээх хаалганы өмнө их ёслолыг үйлдэж, Манжийн хааны зарлигийг уншин сонсгожээ. Зарлигийн агуулга нь 1680-аад оноос хойш Манж улсаас Халхын талаар явуулсан улс төрийн бодлогын тоймыг чимэглэн өгүүлж, цаашид Халхыг хэрхэн захирахыг тодорхой дурджээ. Тус чуулганаар Манжийн төрд гавьяа байгуулсан Халхын 5 хүнд чин ван, 6 хүнд жүн ван, 3 хүнд бэйл, 4 хүнд бэйс, 7 хүнд гүн, 6 хүнд тэргүүн зэрэг тайж олгож, 34 ноёныг хошууны засаг ноён болгож, тус 34 хошууг Түшээт ханы 16, Сэцэн ханы 11, Засагт ханы 7 ноёнд хуваан захируулжээ. Тийнхүү Долоннуурын чуулганаар Халхыг Манжийн харьяат гэж албан ёсоор тунхагласан нь нийт Монголын тусгаар тогтнолын үйл хэрэгт асар хохирол учруулсан үйл явдал байлаа. Манжийн хааны шууд бодлогыг хэрэгжүүлэгч, Шашин төрийг хавсарган барьсан хувилгаад, богдын түүх ийнхүү эхэлсэн. Түүнд зориулсан даншиг наадам ч үүнээс эхлэлтэй.
Манай хаад ноед ихэс лам нар манжийн хааны бодлогыг идэвхтэй дэмжиж, шар малгайтын шашны номлол сургаалийг монгол хүний оюун ухаанд суулгах талаар Занабазар, Ойрадын лам Намхайжанцан нар асар их зүйлийг хийсэн юм.
Манжийн төрд үлэмж гавьяа байгуулж, түүний гар хөл болсон, энэхүү түүхийн гэрч болсоны хувьд, монголдоо хөл тавих эрхгүйгээр насны сүүлч хүртэл Бээжин хотод тусгай хорионд байж, Өндөр гэгээн Занабазар насан эцэслэсэн байдаг. Энэ түүх хожим дахин давтагдсан болой. Манжийн төр, шашин хоёр ийнхүү монголыг залгив.
Одоо цагт Монголын түүхтэй холбоотой суут хүн, Чингис, Өгөөдэй, Мөнх, Бат их хаад, Монгол Улсынхаа тусгаар тогтнолынхоо төлөө амиа өгсөн өвөг, дээдсүүд, тухайлбал Лэгдэн, Галдан бошигт, Чингүнжав нарынхаа алдрыг тэмдэглэж чадахгүй байгаа атлаа юун яаран дааран тусгаар тогтнолоо бусдад худалдагсадын алдрыг тэмдэглэнэ вэ. Биднийг тэгтэл нь үндэсний бахархалтай бүхнээс салгаж чадсан.
Тэгэхлээр бид хэний ойг хөл алдан тэмдэглэв?. Өндөр гэгээн Г.Занабазарын ойг тэмдэглэн нэг зун хоёр ч удаа даншиг наадам хийж байгаа хэрнээ ийнхүү өвөг дээдсээ үл ойшоож байгаад гайхширмаар. Даншигууд сайхан болж өнгөрлөө. Бид Өндөр гэгээн Занабазарын монголын бурхан шашинг дэлгэрүүлэх, урлаг соёл, гүн ухаан, орчуулга, боловсролыг хөгжүүлэхэд түүний оруулсан хувь нэмрийг үгүйсгээгүй. Түүнтэй хамт дорно дахины соёл орж ирсэн нь үнэн.
Манжийн хааны сүнс тэнгэрээс харан баясаж, хотын дарга нар хамтран оролцож, монголын 450 гаруй сүм хийдийн 5 гаруй мянган лам нар баярлалдан гүйлдэж, хоёр мянган цагдаа хамгаалах үүрэг гүйцэтгэж, хотын нийтийн тээвэр үнэгүй үйлчилэв. Монголын гол телевиз даншигийг шууд дамжуулж, зарцуулж байгаа хөрөнгийн хэмжээ тэрбумаар тооцогдохоор байна. Ингэж сүржигнэх нь тусгаар тогтнолоос илүү үзэхээр эрхэм зүйл мөн гэж үү. Харин ч улс төрийн үр дагаврыг эн түрүүн анхаарах ёстой гэж үзэж байна.
Харин эзэн Чингис хаан энэ мэт баатруудынхаа алдрыг жил бүр тэмдэглэн наадам хийж байвал олон түмэн илүү зөвөөр ойлгох байх аа.
Монголын феодалууд өөрийн Монгол улсын дотор харъяат албат ардын дунд шарын шашныг санаачлан дэлгэрүүлсэн нь ер ард иргэдийг зөвхөн соён гийгүүлэх хүсэл эрмэлзлэлээр биш харин юуны өмнө өөрсдийн ноёрхол эрхшээлээ бататгах, дайн байлдаанд нэрвэгдэж санал сэтгэл нь алагдаж, эсэргүүцэн тэмцэх болж эхлэсэн өргөн олон малчин ардыг тайвшруулан захирахад шарын шашныг үзэл суртлын зэвсэг болгон ашиглах тодорхой зорилготой байсан юм.
Монголчуудын хойморт харийн шашин ийм замаар залагдсан бөгөөд өнөөдөр бид түүнийг төрийн зонхилох шашин хэмээн хуулиар тунхагласан байна.
Д.Жаргалсайхан
Монголын Бөөгийн Нэгдсэн Эвлэлийн Ерөнхийлөгч,
Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлын Зөвлөлийн
Ажлын албаны дарга асан, Зэвсэгт хүчний хурандаа

Twitter