Нэрийн тухай:
Сүмбэ(сяньби) ийг Сюиби, шиби, сиби (шивеи)[хидан дуудлагаар зөв гэсэн үг] Чуйби гэхмэтээр олон янзаар бичдэг ба энэ нь өчүүхэн бүдүүлэг амьтан гэсэн утгатай эртний нанхиадын өгсөн доромж нэр юм.
Хүн улс болон хүнчүүдийн улс төрийн чадамжийг өвлөсөн дараагийн хаант улс нь Сүмбэ юм.

Сүмбэ аймгийн цэргийн зүтгэлтэн Тулухоугийн хүү Таншихуай аймгийн холбоодын нэгтгэн 150 оноос эхлэн 100 орчим жил Төв Азийг эрхшээсэн юм.
Таншихуайн хаанчлалын үед Сүмбэ улс нэн хүчирхэгжиж, Модун хааны хааны үеийн Хүн гүрний эзэмшиж байсан нутаг дэвсгэрийг эзэмшсэн төдийгүй эдийн засаг, худалдаа арилжааны хувьд ч Хүн гүрнийг залгамжилжээ.
Сүмбэ нарын өвгө дээдэс нь Дунху (дорнод ху) мөн гэх бөгөөд генийн хувьд Хүн нартай цусан төрлийн холбоотой өвгө нүүдэлчид байсан.
Сүмбэ улс төр ёсны талаар Хүн улсыг өв тэгш залгамжилж урагшлан хөгжижээ. Нэн ялангуяа цэргийн хүчин чадлаар илүү товойн гарсан гэж нангиад сурвалж бичигт тэмдэглэжээ.
Сүмбэ улсын сүүлчийн эзэн Кэбижан 210-235 онд төр барьж байгаад хорлогдсон.
Сүмбэ улс задрах үед Муюун улс (318-360 он) Тоба Вэй (Их Юан) улс (307-581 он) тэдний төр ёсыг залгамжлан гарч, нүүдэлчдийн улс төрийн халааг авсан билээ.
Муюны нэг салбар Тогоон нар Хөх нуур, Цайдамд нүүн очиж IV зууны дундуур Тогоон улсаа байгуулсан. Тэд нар бол монгол угсаатан мөн болох нь түүх, угсаатны зүй, генетик, зэргийн бүх судалгаагаар тов тодорхой болжээ.


СҮМБЭ ГҮРЭН Н.Т II ЗУУНЫ СҮҮЛЧЭЭС III ЗУУНЫ ДУНД ҮЕ (153 ЖИЛ)

д/д Хаадын нэрс Цол Төр барьсан Нас барсан Хэдэн жил Түүхэн үйл явдал
1. Таньшихуй*
(141-181) Эцэг Тоулухау (Тэнчихайн) (хаан) Шаньюй- Хайн-Хаан
-Сайн хүн н.т- ын
155 н.т- ын
181 26 Сүмбэ гүрнийг хүчирхэг болгоход их үүрэг гүйцэтгэсэн хүн. Таван хөвүүнтэй.
2. Хэлянь (Холянь) (Эцэг нь
Таньшихуй (Кэбинин) Хайн (хаан) 181 235? 54 Улс орноо нэгэн төрийн жолоонд захирах талаар дутуу удирдаж байв. Төрийн хэргийг шударга бус явуулжээ. Нанхиадтай байлдаж байгаад алагджээ.
3. Куйтоу (Хэляны үеэл ахын хөвүүн) Хайн (хаан) II зууны эхээр Хэляны их ахын үеэл дүү юм.
4. Цяньмань (Хэляны хөвүүн, Таньшихуйн ач) Хайн (хаан) 240 оны орчим Эцгээ үхэхэд нас бага байсан учир хаан ширээ нь булаагдсан юм.
5. Кэбинин Ван цол 222 онд Нанхиа-даас авав. 220 235 15 Авга, дүүгийн хөвүүн хоёрын байлдаанаас болж сүйрэлд оров. Сүмбэ гүрнийг дахин сэргээсэн Вэй улс ван цол олгов. Вэй улсын хааны зарлигаар хорлогдсон.


* - «Тэнчи хайн (хаан)»-г, «Таньшихуй» гэж Нанхиадууд галиглажээ.
Куйтоу, Бүдүгэнэ, Кэбинин нар шаньюй болох гэж өрсөлдөв. Кэбинин, Бүдүгэнэ нар их тэмцэлдэж, тэр хоёулаа Нанхиадаас дэмжлэг авах гэж байв. Энд Кэбинин ялагдав. Нанхиад энэ хоёрыг ээлжлэн дэмжиж, нэгийх нь эсрэг сөргүүлэн тавьж байв.
- 235 онд Сүмбэ гүрэн нь Сүмбэ, Ухуань, Муюн, Тоба, Юэвань, Түгүхүнь (Тогоон), Дуань зэрэг аймаг улс болж салжээ.
Аж ахуй
Сяньби улс нь урьдын улсын адил өөрийн эрхлэх аж ахуйтай байсан. Монгол оронд шинэ чулуун зэвсгийн үеэс газар хагалах, тариа тарих ажил эхэлсэн бөгөөд сяньбичууд мөн газар хагалан үр тариа тарьдаг байв. Сяньби нарын амьдрал хөгжилд гар урлал нэлээд хөгжиж, чухал үүрэг гүйцэтгэж байсан байна. Сяньби нар үхрийн эврээр нум сум хийдэг, алт, мөнгө, зэсээр багаж зэвсэг, эдлэл хэрэглэл үйлдвэрлэлдэг, малын арьс, ангийн үсээрдээл хувцас хийж, бөс бараа нэхдэг, гэр ахуйн бараа хийдэг байсан байна.
Сяньби нарын ангийн үсээр хийдэг дээл хувцас хятадад их үнэ хүрдэг байсан байна. Сяньби улсын түүх археологийн талаар эд өлгийн дурсгал хараахан их олдоод байдаггүй билээ.


Соёл, зан заншил
Сяньби, ухуань, дуань, муюн, тоба зэрэг дүнхү, сяньби угсааны төв азийн нүүдэлчин аймгууд төр улстай, бичиг үсэгтэй болохоосоо өмнө ч гэсэн эдийн боловсрол, оюуны соёлтой байсан нь дээр дурьдсан бүх зүйлээс тодорхой байгаа юм. тэд цөм бөө мөргөлтэйөөрийн гэсэн өвөрмөц зан заншил, ёс суртахуунтай байсан нь тодохой. Тэдний тэр бүх соёл, сүсэг бишрэл, зан заншил, ёс суртахуун нь нийлээд нүүдлийн соёл, түүний бүрэлдэхүүн хэсгүүд болж байсан байна.
Сяньби угсааны аймгууд аажмаар төр улс, засаг төртэй болсноор үл барам, бичиг үсэг, гэгээн соёл буюу нүүдлийн иргэншилт соёл, өөрөөр хэлбэл нүүдэл иргэншилтэй болж хөгжин байсан нь илт билээ. Энэ асуудлыг тодруулахад анх Э.Болше эртний түрэгүүд Хүннү, Сяньбигаас Жужанаар дамжуулан орхон Енисеин шаантаг үсэг хэмээх рүни бичиг хэрэглэсэн хэмээх шинэ санаа гарган баталсан байдаг.
Зарим сурвалжид Сяньби нарыг мод сийлэх аргаар түүх, судар маягийн зүйл бичиж тэмдэглэдэг хэмээн хятад сурвалжид тодорхой заасан байдаг. Эртний хятадын Вэй улсын сударт сяньби нарыг мод сийлэн таних тэмдэг болгож, хол ойрын хэрэг явдлыг хүмүүст улируулан уламжилсан нь түүхч түшмэлийн тэмдэг мэт болсон байдаг” гэснээс үзвэл тэд ямар ба нэг модыг зүгээр нэг огтчин сийлдэггүй харин утга санаа оруулан ойлгогдхоор зурж сийлэх бичиг үсэгтэй байсан байна.
Дундад зууны үеийн хятадын таван төрийн Чжоу улсын түүхийн 50-р бүлэг “Умард төрийн түүхийн 99-р бүлэг Түрэгийн хаант улсын орхон Енисеин бичгийн тухай өгүүлэхдээ тэдний бичиг нь Ху нарынхтай төстэй гэсэн байдаг.[1]Ху нар гэж хүннү, сяньби нарыг хэлдэг

Twitter