Монголын их эзэнт гүрний түүхийн судалгаанд маргаантай асуудал нэн олон байдаг. Түүгээр ч барахгүй буруу ташаа ойлголт ч бий. Хүн төрөлхтний түүхэнд таагдашгүй байгаа нэгэн асуудал бол монголчуудын түүхэн ялалт буюу эзэнт гүрнийг байгуулсан явдал юм. Тэр үед хагас сая гаруйхан хүн амтай, овог аймгаараа салангид, зэр зэвсгийн хангамж хүрэлцээгүй, цэргийн сургууль, бэлтгэл хангалтгүй байсан нүүдэлчин монголчууд дэлхий дахины тэн хагасаас илүүг цөөхөн жилийн дотор эзлэн авч урт удаан хугацаагаар ноёрхож байсны бодит учир шалтгааныг янз бүрээр тайлбарладаг бөгөөд бүрэн тайлж чадаагүй хэвээр байна.
Үүнд Өмнөд Хятадад 30 сая хүн амтай Сүн улс оршиж байсан гэдэг. Сүн улс нь Шар мөрөн, Хөх мөрөн хоёрын хооронд урсах Хуашуй голын өмнө этгээдэд нутаглаж байжээ. Хойд Хятадад 60 сая орчим хүн амтай эрэлхэг дайчин Алтан улс оршиж түүний зэрэгцээ хүчирхэг, баян чинээлэг Тангуд, Уйгар улсууд оршиж байв. Өмнөд этгээдийн эдгээр улсууд нийлээд 100 гаруй сая хүн амтай байжээ.
Баруун зүгт Дундад Ази, Иранд баян тансаг хот цогцолсон 20 сая гаруй хүн амтай Хорезмын хант улс, Дорнод Европод Ижил мөрөн, Карпатын завсар газар найман сая, Гүржид таван сая, Сирид таван сая хүн оршин сууж байсан ажээ.
Гэтэл бидний өмнө өгүүлсэн цөөн хүнтэй Монголчууд нэгэн зэрэг гурван этгээдэд аян дайн хийсээр бүгдийг эрхшээлдээ оруулж дэлхийн их эзэнт гүрэн байгуулсныг монголчуудын гайхамшиг гэж үздэг байна.
Монголын эзэнт гүрэн байгуулагдсан эхэн үедээ нэгдэл нягтралтай, нэгэн удирдлагатай байсан боловч аажмаар бие даасан улсууд болж задарсан байна. Чингис хаан 1206 онд зохион байгуулсан Их Хурилдайгаар Монголын бүх овог аймгуудыг үр хүүхэд, ойр төрлийн хүмүүс болон шадар анд нөхөддөө хувиарлан хувь болгон өгсөн нь Монголын овог аймгийн хуучин тогтолцоог эвдэн Монголын Эзэнт Гүрний шинэ тогтолцооны эхлэлийг тавьсан хэрэг болно.Энэ шинэ тогтолцоонд Чингис хааны өөрийнх нь овог болох Боржигин овог ноёлох байр суурь эзлэх боллоо.
Чингис хаан дөрвөн хүүдээ эзэмшил нутаг олгохдоо ахмад хүү Зүчидээ Арал тэнгисээс баруун тийш Каспийн тэнгисийн умар зүгийн нутгийг, хоёрдугаар хүү Цагаадайдаа Алтайн нуруунаас баруун тийш Амур мөрөн хүртэл буюу Тэнгэр уулын ар өвөр, хуучин баруун Лао улсын нутгийг, гуравдугаар хүү Өгэдэйдээ хуучин найман аймгийн эзэмшил нутаг буюу Элба мөрний дээд урсгалаас баруун тийш Балхаш нуурын зүүн талын нутгийг тус тус хуваан өгчээ.
Өгэдэй хааныг нас барснаас хойш тав зургаан жил хааны ширээ эзгүйрч Монголын төрийн ордны эрх суларсан билээ. Хэдий тийм боловч Мөнх хаан нас барсан 1259 оныг хүртэл Монгол орон Эзэнт Гүрний төв нь болсоор байлаа.
1261 онд хаан ширээнд суусан их хаан Хубилай Хятадад Монголын Юан гүрнийг байгуулжээ. Юан гүрэн байгуулагдсан нь эзэнт гүрний дотор нэгдэл нягтрал буй болгосонгүй, харин ч хямралд оруулсан байна. Тулуйн хүү Хүлэгү 1253-1254 оныг хүртэл баруун тийш аян дайн хийж Иран, Багдад, Араб зэргийг байлдан дагуулж, Ил хант улсыг байгуулжээ. Зүчийн хүү Бат 1235-1241 оныг хүртэл баруун зүг Кипчак нутгийг эзлэн, улмаар Орост довтлож, Польш, Мажар /Унгар/-ыг эзлэн, Алтан Ордоны улсыг байгуулжээ. Дундад Азид Цагаадайн хант улс байгуулагдсан байлаа. XIV зууны эхэн үеийг хүртэл Монголын эзэнт гүрэн нэгдмэл байдлыг үе үе сэргээн хадгалж чадсан боловч цаашдаа бие даасан улсууд болон задарсан байна.
Ази, Еюропын ихэнхийг эзэлсэн Монгол гүрэн ийнхүү тус тусын өвөрмөц онцлог бүхий хэд хэдэн улс болж хуваагдсан билээ. Тэгэхдээ эдгээр улс орны эрхийг Монголын язгууртнууд барьж байсан юм.
Манай түүхчид Монголын эзэнт гүрэн хэд хэдэн биеэ даасан улсууд болон сарнисан шалтгааныг эзэнт гүрний хэсгүүдийн дунд нийтлэг талуудаас гадна өвөрмөц ялгаа, үл нийцэх зүйл олон байсан бөгөөд тэр байдал нь эцсийн дүнд түүнийг задран бутрахад хүргэсэн гэж үздэг юм.1
Монголын эзэнт гүрэн үнэхээр янз бүрийн улс орон, нийгэм эдийн засаг, соёлын хольцолдсон бүтэц байгууламжтай байсан юм. Өөрөөр хэлбэл эзэнт гүрний хил хязгаарт багтсан олон үндэстэн нь өөр өөрийн хэл, соёл, шашин шүтлэгтэй, аж байдал амьдрах ухаантай байсан бөгөөд нийгмийн хөгжлийн төвшин нь ч харилцан адилгүй байсан ажээ. Хэдий тийм боловч олон нийтлэг шинжийг агуулсан нэгэн бүхэл бүтэн биет зүйл болон удаан хугацааны туршид оршин тогтнож байсан билээ.
Мөнх хаан эзэнт гүрний эрхийг барьж байх үедээ ч өөрөө өмнө зүгийн улс орны цэрэг, засаг захиргааны эрхийг голчлон барьж, харин Бат ханд өрнө зүгийн улс орны цэрэг, засаг захиргааны эрхийг ихэвчлэн мэдүүлж байсан баримт “Судрын чуулган”-д байна. Ер нь Мөнх хааныг нас барснаар Алтан орлон, Цагаадайн хант улс, Хубилай хааныг таалал төгссөнөөр Ил хант улс тус тус биеэ даасан улс болж хувирсныг тэмдэглэх хэрэгтэй. 1 Sh.Bira.The Mongol Empire: Cultural Exchangec. The Khanats-Монголын түүх, соёл, түүх бичлэгийн судалгаа. Токио. 1994.42-р тал.