ФОТО
ВИДЕО№45 Галдан бошгот
Галдан Бээжинд бараг жил өнжилгүй элч зарж, заримдаа олон мянган хүнтэй хөсөг илгээж, Хятадаас цай, гурил, будаа, бөс даавуу зэрэг бараа худалдан аваачсаар байв. Гэтэл 1683 онд Энх-Амгалан хаан зарлиг гаргаж, Ойрадын 200-аас илүү хүнтэй элч хөсгийг Цагаан хэрмийн хаалгаар оруулахыг хоригложээ.
Манжийн эрх баригчид Галданг Хятадын зах зээлээс тасалж, улмаар эдийн засгийн шахалт, улс төрийн дарамт үзүүлэх замаар буулган авахыг оролджээ. Гэвч Галдан бууж өгөөгүй билээ.
Тэр 1678-1680 онд Дорнод Туркестан, Хами, Турфан, Зашгар, Яркенд зэрэг газар оронд довтлон, улмаар цаашлан ахисаар Сайрам, Самарканд, Бухар хотыг эзлэн авчээ. Тэр 1681 онд Тэнгэр уулын Хиргисүүдийг довтолж, цааш нь Ферганд нэвтрэн, хоёр жил орчим дайтаж, тэндэхийн нэлээд газрыг эрхшээлдээ оруулсан байна.
Галдангийн баруун тийш хийсэн энэ аян дайны зорилго нь газар нутгаа өргөтгөх, эдийн засаг, цэргийн чадамжаа нэмэгдүүлэхэд чиглэжээ.
Галдан бошготын зорилго нь бүх Монголчуудыг нэгтгэж, Манжийн түрэмгийлэлийн эсрэг тэмцэхэд оршиж байв2. Гэтэл тухайн үед Халхын баруун, зүүн гарын ноёд хоорондоо эвдрэлцэн, Манжийн хаан тэр хямралыг өөртөө ашигтайгаар эргүүлэхийн тулд Халхын дотоод хэрэгт хөндлөнгөөс хутган оролцож, байдлыг улам хурацатган байсан тул энэ бодлогоо тайван замаар гүйцэлдүүлэх боломжгүй байв.
Иймд Галдан 1688 онд Халхыг байлдан эзлэхээр цэрэг авч орсон байна. Энэ үеэр Сэнгийн хүү Цэвээнравдан хэдэн зайсангийн хамт долоон мянгаад хүн авч, Зүүнгар хаант улсын нутгийн баруун өмнө тал Эрээн хавиргад зугатаан оджээ. Галдан үүнийг мэдмэгц Цэвээнравданг цохиулахаар хоёр мянгаад цэргээр нэхүүлсэн боловч бүтсэнгүй. Цэвээнравдан өөрийгөө Зүүнгарын хаанд өргөмжлөн, хуучин Ойрадын нутгийг захирах болжээ.
Галдан, Цэвээнравдан нарын энэ зөрчлийг Манжийн хаан овжин ашиглаж, Цэвээнравданд тусгай элч илгээн, түүнийг дэмжиж байгаагаа илэрхийлэн, өөртөө татахыг оролдохын зэрэгцээ Галданг хөнөөхийг ятгажээ.3
2 Д.Гонгор.”Халх товчоон”.УБ. 19670. Тал 236, Б.П.Гуревич.”Международные отношения в Центральной Азии. XVI-XVIII веков”.М_ 1979, стр 476.
3 “Монголын түүхт хүмүүсийн тухай өгүүллүүд”. Хөх хот. 1984. Тал 249.
Галдан Халх, Манжтай байлдаж явах хойгуур Цэвээнравдан төдий л их төвөг бэрхшээлгүйгээр Ойрадын хаант улсын гол хүн ам, газар нутгийг эрхшээлдээ оруулан, богинохон хугацаанд бэхэжсэн байна. Тэр эхэн үедээ арилжаа хийх бодлого баримталж байв. Гэтэл Манжийн хаан Галданг дарталаа түр зуур Цэвээнравдантай өнгөн дээрээ найрсаг харилцах дүр үзүүлж байсан тул Галдан бошготыг бут цохисоныхоо дараа Зүүнгар улсад дарамт үзүүлж, Хөх нуур, Турфаныг эзлэн түрэмгийлж эхэлсэн байна.
1715 онд Цэвээнравдан цэрэг томилон, Хамийг байлдан, 1716 онд Түвэдийг эзлүүлэхээр Их Цэрэндондовт 6 000 цэрэг өгч явуулсан байна.
Цэрэндондовын цэрэг Түвэдийг эзэлж байсан Хошууд угсааны хаан Лхавзаныг алж, Лхасыг эзлэн авчээ. Манж нар Цэвээнравдангийн цэргийн эсрэг Түвэдийг хамгаалуулахаар цэрэг илгээсэн боловч бут цохигджээ. Цэрэндондовын цэрэг удалгүй Хөх нуурын газрын эзлэн аваад, 1719 он хүртэл тэнд суужээ.Манж нар Түвэдээс илүү Хөх нуурыг стратегийн чухал ач холбогдолтой хэмээн үзэж, түүнийг алдахгүйг машид хичээж байжээ.
Манж нар Хөх нуур, Түвэдийн хоорондын харилцааг таслах арга хэмжээ авахын хамт дахин цэрэг дайчилж, 1720 онд Баруун Зууд оруулан, Ойрадын цэргийн гол хүчийг бут цохиулан үлдсэнийг нь ухраажээ. Тэр үеэс хойш Түвэд нь Манжийн эрхшээлд орсон юм.
1723 онд Лувсанданзан тэргүүтэй ноёд Манжийн эрхшээлээс гарч, Хөх нуур, Түвэдийн бие даасан байдлыг сэргээхийн төлөө босчээ. Гэтэл чин ван Цагаанданзан нар Манжийн талыг баримтлан, тэдний эсрэг зогсчээ. Лувсанданзан цэрэг хуримтлуулан 1723 онд Цагаанданзангийн цэргийг бут цохисонд, тэд Манжаас аврал эрэн, Цагаан хэрмийн дотор зугатаан оджээ. Лувсанданзан тэдний хойноос нь нэхэн байлдаж, Чин улсын хилийн зарим хотыг довтолсон ажээ. Хөх нуурын Шарайголчууд болон Тангуд нар бас Манжийн эсрэг босч, Лувсанданзантай нэгджээ.
Манж нар даруйхан цэрэг дайчлан, Хөх нуурт оруулан давуу хүчээр 1723-1724 онд Лувсанданзангийн цэргийг бут цохисонд, Лувсанданзан Зүүнгарт зугатаан гарчээ.
Манж нар тийнхүү Хөх нуурын бослогыг дарж, Түвэдийг эзлэн авсан байна.
Манжийн түрэмгийлэгчид 1729 онд Зүүнгарыг байлдахаар Тэнгэр уул, Ховдын хоёр чиглэлээр их цэрэг хөдөлгөсөн байна. Зүүнгарын шинэ хаан Цэвээнравдангийн хүү Галданцэрэг /1727-1745/ Манжийн түрэмгийлэлийн эсрэг шийдвэртэй тэмцэхээр шийдэж, их, бага хоёр Цэрэндондовоор удирдуулсан цэргийг Ховдын чиглэлээр Фурдангийн удирдан айсуй цэргийн эсрэг 1731 онд мордуулжээ.
Цэрэндондовын цэрэг Ховдын орчим Манжийн нэг замын цэргийг хиартал цохиод, Халхын нутагт гүн орж байлджээ. Гэвч тэднийг Манж нар таслан цохиж, ухраан нутгийн зүг зугатаалгажээ.
Манжийн эрх баригчид Галданг Хятадын зах зээлээс тасалж, улмаар эдийн засгийн шахалт, улс төрийн дарамт үзүүлэх замаар буулган авахыг оролджээ. Гэвч Галдан бууж өгөөгүй билээ.
Тэр 1678-1680 онд Дорнод Туркестан, Хами, Турфан, Зашгар, Яркенд зэрэг газар оронд довтлон, улмаар цаашлан ахисаар Сайрам, Самарканд, Бухар хотыг эзлэн авчээ. Тэр 1681 онд Тэнгэр уулын Хиргисүүдийг довтолж, цааш нь Ферганд нэвтрэн, хоёр жил орчим дайтаж, тэндэхийн нэлээд газрыг эрхшээлдээ оруулсан байна.
Галдангийн баруун тийш хийсэн энэ аян дайны зорилго нь газар нутгаа өргөтгөх, эдийн засаг, цэргийн чадамжаа нэмэгдүүлэхэд чиглэжээ.
Галдан бошготын зорилго нь бүх Монголчуудыг нэгтгэж, Манжийн түрэмгийлэлийн эсрэг тэмцэхэд оршиж байв2. Гэтэл тухайн үед Халхын баруун, зүүн гарын ноёд хоорондоо эвдрэлцэн, Манжийн хаан тэр хямралыг өөртөө ашигтайгаар эргүүлэхийн тулд Халхын дотоод хэрэгт хөндлөнгөөс хутган оролцож, байдлыг улам хурацатган байсан тул энэ бодлогоо тайван замаар гүйцэлдүүлэх боломжгүй байв.
Иймд Галдан 1688 онд Халхыг байлдан эзлэхээр цэрэг авч орсон байна. Энэ үеэр Сэнгийн хүү Цэвээнравдан хэдэн зайсангийн хамт долоон мянгаад хүн авч, Зүүнгар хаант улсын нутгийн баруун өмнө тал Эрээн хавиргад зугатаан оджээ. Галдан үүнийг мэдмэгц Цэвээнравданг цохиулахаар хоёр мянгаад цэргээр нэхүүлсэн боловч бүтсэнгүй. Цэвээнравдан өөрийгөө Зүүнгарын хаанд өргөмжлөн, хуучин Ойрадын нутгийг захирах болжээ.
Галдан, Цэвээнравдан нарын энэ зөрчлийг Манжийн хаан овжин ашиглаж, Цэвээнравданд тусгай элч илгээн, түүнийг дэмжиж байгаагаа илэрхийлэн, өөртөө татахыг оролдохын зэрэгцээ Галданг хөнөөхийг ятгажээ.3
2 Д.Гонгор.”Халх товчоон”.УБ. 19670. Тал 236, Б.П.Гуревич.”Международные отношения в Центральной Азии. XVI-XVIII веков”.М_ 1979, стр 476.
3 “Монголын түүхт хүмүүсийн тухай өгүүллүүд”. Хөх хот. 1984. Тал 249.
Галдан Халх, Манжтай байлдаж явах хойгуур Цэвээнравдан төдий л их төвөг бэрхшээлгүйгээр Ойрадын хаант улсын гол хүн ам, газар нутгийг эрхшээлдээ оруулан, богинохон хугацаанд бэхэжсэн байна. Тэр эхэн үедээ арилжаа хийх бодлого баримталж байв. Гэтэл Манжийн хаан Галданг дарталаа түр зуур Цэвээнравдантай өнгөн дээрээ найрсаг харилцах дүр үзүүлж байсан тул Галдан бошготыг бут цохисоныхоо дараа Зүүнгар улсад дарамт үзүүлж, Хөх нуур, Турфаныг эзлэн түрэмгийлж эхэлсэн байна.
1715 онд Цэвээнравдан цэрэг томилон, Хамийг байлдан, 1716 онд Түвэдийг эзлүүлэхээр Их Цэрэндондовт 6 000 цэрэг өгч явуулсан байна.
Цэрэндондовын цэрэг Түвэдийг эзэлж байсан Хошууд угсааны хаан Лхавзаныг алж, Лхасыг эзлэн авчээ. Манж нар Цэвээнравдангийн цэргийн эсрэг Түвэдийг хамгаалуулахаар цэрэг илгээсэн боловч бут цохигджээ. Цэрэндондовын цэрэг удалгүй Хөх нуурын газрын эзлэн аваад, 1719 он хүртэл тэнд суужээ.Манж нар Түвэдээс илүү Хөх нуурыг стратегийн чухал ач холбогдолтой хэмээн үзэж, түүнийг алдахгүйг машид хичээж байжээ.
Манж нар Хөх нуур, Түвэдийн хоорондын харилцааг таслах арга хэмжээ авахын хамт дахин цэрэг дайчилж, 1720 онд Баруун Зууд оруулан, Ойрадын цэргийн гол хүчийг бут цохиулан үлдсэнийг нь ухраажээ. Тэр үеэс хойш Түвэд нь Манжийн эрхшээлд орсон юм.
1723 онд Лувсанданзан тэргүүтэй ноёд Манжийн эрхшээлээс гарч, Хөх нуур, Түвэдийн бие даасан байдлыг сэргээхийн төлөө босчээ. Гэтэл чин ван Цагаанданзан нар Манжийн талыг баримтлан, тэдний эсрэг зогсчээ. Лувсанданзан цэрэг хуримтлуулан 1723 онд Цагаанданзангийн цэргийг бут цохисонд, тэд Манжаас аврал эрэн, Цагаан хэрмийн дотор зугатаан оджээ. Лувсанданзан тэдний хойноос нь нэхэн байлдаж, Чин улсын хилийн зарим хотыг довтолсон ажээ. Хөх нуурын Шарайголчууд болон Тангуд нар бас Манжийн эсрэг босч, Лувсанданзантай нэгджээ.
Манж нар даруйхан цэрэг дайчлан, Хөх нуурт оруулан давуу хүчээр 1723-1724 онд Лувсанданзангийн цэргийг бут цохисонд, Лувсанданзан Зүүнгарт зугатаан гарчээ.
Манж нар тийнхүү Хөх нуурын бослогыг дарж, Түвэдийг эзлэн авсан байна.
Манжийн түрэмгийлэгчид 1729 онд Зүүнгарыг байлдахаар Тэнгэр уул, Ховдын хоёр чиглэлээр их цэрэг хөдөлгөсөн байна. Зүүнгарын шинэ хаан Цэвээнравдангийн хүү Галданцэрэг /1727-1745/ Манжийн түрэмгийлэлийн эсрэг шийдвэртэй тэмцэхээр шийдэж, их, бага хоёр Цэрэндондовоор удирдуулсан цэргийг Ховдын чиглэлээр Фурдангийн удирдан айсуй цэргийн эсрэг 1731 онд мордуулжээ.
Цэрэндондовын цэрэг Ховдын орчим Манжийн нэг замын цэргийг хиартал цохиод, Халхын нутагт гүн орж байлджээ. Гэвч тэднийг Манж нар таслан цохиж, ухраан нутгийн зүг зугатаалгажээ.
