Модунь МЭӨ 209 онд өөрийгөө шаньюйгаар өргөмжилснөөр Хүннү улс байгуулагдсан. Хүннү нарын сонгодог хэлбэрийн нүүдлийн мал аж ахуй, малын үүлдэр, нийгмийн байгуулал, эдийн ба оюуны соёлын онцлог, зарим хүннү үгийн хэлний хамаадал өөрөөр хэлбэл, угсаатны бүх цогцолбор шинжээр үзэхэд хүннү нар бол эртний монгол угсаатан мөн. Энэ нь генетикийн судалгаагаар батлагдав.

Доктор Ж.Батсуурь бичсэн нь Монголчуудын генийн сангийн голомт хүннү улсын нутаг дэвсгэр, түүний улс төрийн төвтэй яв цав давхцаж байгаа явдал өнөөгийн монголчуудын генийн сангийн голомт ямар ч байсан Төв Азид хамгийн түрүүн төр улсаа байгуулан гарч ирсэн хүннү нараас өвлөн ирсэн болохыг тодорхой харуулж байна гэжээ.
( “дорно дахины судлалын асуудал “,1988,¹ 1(8), 85-р тал). Маодунь гэдэг эртний дуудлагаараа монгол хэлний баатар ( багатур) гэсэн үг мөн бололтой. Хүнчүүд нь Монголчуудтай эртний өвгө болох нь эрдэмтдийн олон судалгаагаар баталсан байдаг. Тиймээс Хүннү нар нь өнөөгийн монголчуудтай угсаа гарвалын хувьд нягт холбоотой бөгөөд Монголчуудын угсаа гарвалын талаар нэлээд дорвитой бөгөөд бодитой судалгаа хийсэн эрдэмтэн бол Г.Сүхбаатар билээ.
Тэрээр Монголчуудын эртний өвгө гэдэг бүтээлдээ Монголчууд нь олон талаар хүннүчүүдтэй холбоотой болохыг баталж өгсөн.
Хүнчүүд нь одоогийн Монгол улсын нутагт төвлөн өөрийн төр улсаа байгуулж олон зууны туршид тэндээ амьдарч байсан нь, мөн оршуулгын зан үйлийн хувьд хүнчүүд нь нар, сар, гал шүтдэг байсан нь археологийн баримтаар илэрдэг бөгөөд өнөө хир Монголчууд нар, сар, гал, байгаль дэлхийгээ шүтэх, тахих уламжлал хадгалагдсаар байгаа нь, антропологи, угсаатны зүй, мал аж ахуй, гар урлал, цэргийн зохион байгууллын уламжлалын хувьд давхар баталж өгсөн нь монголчууд та бидний угсаа гарвал бүр эрт холбогдож байна.

2 Аж ахуй
Мал. Тэдний малын олонх нь адуу, үхэр, хонь, ямаа юм. Тэд өвс, ус эрэн нэг нутгаас нөгөөд нүүдэг. Дотоод , гадаад хэрэмтэй хот байхгүй, байнгын суурийн сууц байхгүй… тус хувь газартай … Тэд тайван цагт мал маллахын зэрэгцээ араатан, жигүүртэн агнаж амжиргаандаа нэмэрлэдэг заншилтай.
Нохой .
Хүннүгийн нохой бие томтой, дөрвөн хөл хүчтэй, түрмэл цээжтэй, догшин нохой .
Худалдаа . Хятад орны ерийн хэсэг торгоор хүннүгийн өдий төдий алтны үнэтэй номыг авч, чингэсээрээ дайсан орны нөөцийг хорогдуулж байна. Чингээд илжиг, луус , тэмээн жин хил уруу цувж, тахь, алаг морь цөм манай мал болж, булга, тарвага, үнэг, дорго, эсгий, ширмэл ширдэг,шүр,болор манай эрдэнэ болж байна. Энэ бол гадаад орны эд дотогшоо урсаж, олз гадагш гоожихгүй байгаа билээ.
Хилийн басар (зах).Сяо Цзин1хаан ургийн найрамдлыг Хүннүтэй нээж, Хүннүд бэлэг мөн урьд тогтоосон гэрээ ёсоор гүнж илгээжээ2.
Тариалан (Хүннү нутагт ) хэдэн сараар бороо цас орж, мал үхэж,
Хүмүүсийн дунд өвчин дэлгэрч тариа ургасангүй1.
Торгон зам. Хүннү өрнө зүгт Кангха (канцзюй), Фергана (давань)
Хавийн орнуудаас алба авч, өмнө зүг Цян 1 нартай харилцаж байна…
Баруун газрын орнууд цөм доройтон унаж, Хүннүгийн эрхшээлд оров. Хүннү олон орныг эзлэн улам хүчирхэг боллоо2.
3.Нийгмийн байгуулал

Захиргаа-цэргийн аравтын байгуулалт. Модунаас эхлэн Хүннү хамгийн хүчирхэг том болж, умар зүгийн харь угсаатныг цөмийг захирч, өмнө зүгт Хятадтай мөр зэрэгцэх улс болсон бөгөөд түүний үе улиран залгамжилдаг төрийн тушаалтны цолыг тэмдэглэн дурдаж болно. Баруун, зүүн цэцэн ван, баруун,зүүн гули ван,баруун зүүн их жанжин, баруун зүүн дүвэй, баруун, зүүн их данху баруун зүүн гудухоу тушаалтныг тавьсан. Хүннүгээр цэцэн гэхийг түшээ1 гэнэ. Иймд хааны ор залгамжлах хүү зүүн цэцэн ван болох нь олонтой . Зүүн, баруун цэцэн вангаас данху хүртэлх тушаалтны хамгийн том нь түмэн морьт (цэрэг),бага нь мянган морьт(цэрэг) захирна, эдгээр 24 даргыг түмтийн дарга гэнэ. Том түшмэд цөм үе залгамжилна. Киян (хиан)2, лань, хожим буй болсон сюйбу3, эдгээр гурав нь сурвалжит овог мөн. Зүүн гарын бүх ван, жанжин нь ( хятадын)
Шангу тойргийн өөдөөс харан дорно зүгт Хуцхэ, Солонгос (Чосон)-той хиллэн, зүүн гарт байна, бүх баруун гарын түшмэл, жанжин нь Шаньцзюнь тойргийн өөдөөс харан , өрнө зүгт юэчжи4,ди,цян5 нартай хиллэн баруун гарт нутаглана. Шаньюйн өөрөө нь дай, юньчжун тойргийн өөдөөс харсан нутагт буудаг. Тэд тус өвс, ус даган нүүх хувь газартай, гэхдээ баруун цэцэн ван, баруун зүүн гули ван хамгийн том хувь газартай.Баруун, зүүн гудухоу дөр жолоодоход тусална.
24 түмтийн дарга тус бүр мянгат , зуут , аравтын дарга, жижиг ван, гол туслагч, дувэй, данху, цецзюй нарыг томилно.
Цэрэг , зэвсэг. Алсын тусгалтайгаас нум,сум,ойрынхоос илд, төмөр бариултай жад байна… Модунь хүчтэй болсноос хойш гурван бум гаруй нум сумт цэрэгтэй… Модунь пинчэн (датун) хотод хан улсын хаан Гаодийг дөрвөн буман морьт цэргээр бүслэхдээ өрнө этгээдэд цагаан морьтой, дорнодод халзан морьтой, умардад хар морьтой, өмнөдөд саарал морьтой цэрэг байрлуулсан.
Хэв хууль, Тэдний баримталдаг хуулиар ирт, үзүүртийг гаргавал цаазаар аваачна, хулгайн ялтай хүний гэр бүлийг (хөрөнгийг) хураана.Хөнгөн хэрэгтнийг бэрээдэнэ, хүндийг цаазаар авна. Арав хоногоос илүү хугацаагаар хорихгүй, улс даяар хоригдол хүн хэдхэнээс хэтрэхгүй… Зүүн гарт хамаарагдах киян, баруунд орох лань, сюйбу овог нь шүүхийн хэргийг эрхлэн ял оноож, тэр тухайгаа шаньюйд амаар илтгэнэ, гэхдээ бичиг, дэвтэр үйлддэггүй.
Элчин харилцаа. Модунь ширээнд суух үед дорнод ху нар хүчирхэг болон мандаж байв. Эцгийгээ алаад Модунь ширээнд суусныг дуулаад тэдь Модуньд элчин ирүүлэн Түмэн шаньюйд байсан мянган газрын гүйдэлтэй хүлэг морий нь авъя гэж гуйхад түшмэдтэйгээ эелдэхэд:Мянган газрын гүйдэлтэй хүлэг бол хүннүгийн эрдэнэ, өгч болохгүй гэж тэд цөм хэлжээ.Хөрш орноосоо нэг морь харамлаад,айлсан тогтнож болох гэж үү? Гээд Модунь өдөрт мянган газрын гүйдэлтэй морио дорнод ху нарт өгчээ. Жаахан азнаж байгаад дорнод ху нар Маодунь айж байна гэж бодоод элчин ирүүлэн шаньюйн нэг яньчжийг авъя гэж хэлүүлэхэд мөн л шатар хүмүүстэйгээ эелдэхэд: Дорнод ху нар найрсаг ёс мэдэхгүй болохоор яньчжийг авах гэж байна. Тэднийг довтлогтун
Гэж хилэгнэн хэлэхэд Модунь хөрш орноосоо нэг эм хүн харамлаад айлсан тогтнож болох гэж үү? Гээд хайртай яньчжигээ дорнод ху нарт өгчээ. Дорнод ху нарын эзэн улам бардамнан, өрнөд талдаа байгаа нутгийг эзлэн эхэлжээ.Тэдний хооронд хүн нутагладаггүй 1000 гаруй газар эзэнгүй нутаг байсан, тэд түүний хоёр хажуугаар оуто1 болон нутаглана. Дорнод ху нараас элчин ирж, танай , манай хоёрын хил болох оутогийн цаад талд эзэнгүй нутаг байна. Та нар түүнд хүршгүй,
Бид авъя гэж хэлэхэд маодунь түшмэдээсээ хэрхэхийг асуухад, зарим нь:Тэр бол эзгүй нутаг, өгч ч болно, өгөхгүй байж ч болно гэхэд Маодунь маш хилагнэн:газар бол улсын үндэс мөн, яахин өгч болно гээд, өх гэсэн түшмэдийн толгойг аваад, мориндоо мордон, татлагад хожимдогсдын толгойг авна гэж тушаагаад, дорно зүг хөдлөн, мордон, татлагад хожимдогсдын толгойг авна гэж тушаагаад, дорно зүг хөдлөн, дорнод ху нарыг гэнэт довтолжээ. Дорнод ху нар урьд нь Модунийг басамжлан, бэлтгэлгүй байв. Модунь цэрэг толгойлон довтлон очиж ихээр цохин,дорнод ху нарын ванг алаад, тэдний хүмүүс,мал хөрөнгийг олзлон авчээ.

Хүннү,Хятад хоёрын гэрээ. Цагаан хэрэмнээс хойших нум агсагчдын улс нь шаньюйн зарлиг дагаж, Цагаан хэрэмнээс урагших түшмэдийн бүс, малгай өмсөгчид суудаг орон нь харин над захирагдана… Хан улс, Хүннү улс хоёр бол мөр зэрэгцэх, хүчирхэг хөрш улсууд юм1…Гаоди2 хаан Лю Цзинг элчнээр илгээн, хааны ургийн гүнжийг шаньюйд яньчжи болгон өгч, жил бүр тухайлсан хэмжээний торго, торгон бараа,дарс, тутарга, хүнсний зүйл бэлэглэх болсон.

Хятадын хагалан бутаргах бодлого. Тэр үед1 Маодунь шаньюй болоод цэрэг нь хүчирхэг болж нум сумт цэрэг нь 300 000 хүрч, умард хязгаарыг нь олон удаа түйвээхэд хятадын сэтгэл түгшин түшмэл Лю Цзигтэй зөвлөн асуухад Лю Цзин… Хариулсан нь:
Хаантан Та авааль гэрийнхээ их охиныг Модуньд гэргий болгон өгч , мөн их бэлэг өгч чадна. Тэгэхэд Модунь Хан улсын охинтой хамт эд баялаг ирнэ гэж ухааран, түүнд шунан, тэр охиныг авааль гэрийгээ болгоно, түүнээс хүү төрөхөөр түүнийг заавал ширээ залгамжлагч болгон зарлахад тэр нь Модуний оронд шаньюй болно. Яагаад ийм болно вэ? гэвэл Хан улсын үнэт бэлэгт шунан ийм болно.Хаантан Та улирлын байдлаар Хятадад элбэг байдаг зүйлийг бэлэг болгон илгээж, Шаньюйн амгаланг лавлан асууж , далимд нь уран үгтэй хүн илгээн, Маодунийг зөв тийш нь мэдэгдэхгүйгээр залуулах хэрэгтэй.одунь амьд байхдаа таны хүргэн байна , үхэхээр нь таны охины хүү шаньюй болно, чингээд зээ хүү нь нагац эцэгтэйгээ Эн зэрэгцэх болдог гэж дуулдаагүй биз. Ингэж дайнгүйгээр Хүннүг аажмаар зарцаа болгож болно гэжээ2
Чжунхан Юэгийн ятгалга. Лаошан Цзиюй шаньюй ширээнд суухад хятадын Сяовэнь хаан хааны овгийн гүнжийг бас шаньюйд яньчжи болгон өгч, Янь тойргийн тайган Чжунхан Юэг гүнжийн хүмүүжүүлэгчээр илгээсэн. Чжунхан Юэ явах дургүй байсан боловч, хаан түүнийг албадан явуулжээ. Тэр явахдаа:Би явахаар Хан улсад заавал гай болно гэжээ.
Чжунхан Юэ хүннүд ирмэгцээ шаньюйтай учрахад шаньюй ихэд Таалах болсон . Хүннү нар хятадын торго, торгон бараа, хүнсний юманд дуртай байсан учир Чжунхан Юэ энэ талаархэлсэн нь : Хүннүгийн хүн ам нь Хан улсын нэг мужийн хүн амын тоотой зүйрлэшгүй цөөн боловч Хан улсаас шалтгаалахгүй хувцас, хоолоороо ялгаатай байдлаараа хүчтэй байна. Одоо шаньюй Та заншлаа огоорон, Хан улсын юманд дурлаж байна. Хэрэв хан улсын юмны ердөө аравны хоёр хувь нь Хүннүд ирэхэд л Хүннү бүхэлдээ л Хан улсад дагаар орчихно шүү дээ. Хүннү нар Хан улсаас авч байгаа торго, торгон бараагаар хийсэн дээл, өмдийг өвс, өргөсөнд хүргэх юм бол урагдчихна, энэ нь арьс эсгий хувцас шиг бөх, сайн бус гэдгийг ингээд үзүүлээд өгөгтүн. Хан улсаас авч байгаа идэш хүнс чинь айраг сүү шиг аятай, амттай биш гээд хаягтун гэжээ.
Хилийн зааг.Хүннү, дорнод ху нарын хоорондох хүн нутагладаггүй 1000 гаруй газар үргэлжилсэн эзэнгүй нутаг байсан, тэд түүний хоёр хажуугаар оуто1 болон нутаглана.

4.Соёл

Бичиг. МЭӨ 81 онд хятадын хааны ордонд болсон түшмэдийн эелдээн дээр хэлсэн нь: Тэдэнд ёс журмын ном1 байхгүй боловч,
ясан дээр сийлэн модоор ороон, олон түшмэл тэмдэглэлцэх бөгөөд эзэн дорд хэрэглэлцэнэ гэжээ.
Уртын дуу үүссэн тухай домог. Хүннүгийн шаньюйд гоолиг маш сайхан хоёр охин төрсөн гэдэг… Улсын иргэд тэднийг тэнгэрийн охид гэж боджээ. Шаньюй хэлсэн нь : Би энэ охидыг хүнд яаж өгөх вэ? Тэнгэрт , өргөе гэж. Чингээд улсынхаа умардад хүнгүй газар өндөр асар босгон , түүнд хоёр охиноо суулгаад , тэнгэр минь өөрөө аваарай гэж мөргөжээ. Гурван жил өнгөрөхөд эх нь охидоо очиж авъя гэхэд , цаг нь болоогүй байна гээд шаньюй зөвшөөрөөгүй байна. Дахин нэг жил өнгөрөхөд нэгэн хөгшин чоно ирж , асрыг өдөр шөнөгүй харуулдах болсон байна. Нөгөө чоно улисаар байв ,асрын доор хонгил ухаж ,түүнээсээ ер гарахаа больжээ . Дүү нь хэлсэн нь : «Эцэг минь биднийг тэнгэрт өргөхөөр энд суулгасан . Гэтэл эдүгээ чоно ирсэн нь тэнгэрийн тэмдэг байх. Тэнгэр түүнийг илгээжээ. Йимд доошоо буун түүнд очсугай » гэжээ. Гэтэл эгч нь маш эмээн хэлсэн нь : энэ чинь адгуус шүү эцэг эхийнхээ нэрийг бүү бузарлатугай гэжээ. Дүү нь түүний үгэнд оролгүй доош буун чонын гэргий болж хүү төрүүлсэн байна. Түүний удам өсөн үржсээр байгаад улс болжээ. Йимд энэ улсын иргэд чоно улих лугаа адил урт дууг дуулах дуртай болжээ .
Хоёр дууны үг. Хүннү нар МЭӨ 121 онд Ганьсу дахь Тэнгэр ,Яньчжи хоёулаа хятадуудад булаагдаад хоёр дуу гаргажээ, үүнд : Тэнгэр уулаа алдаад зургаан хошуу мал минь өсөхөө болилоо . Яньчжи уулаа алдаад авгай нар минь энгэсэггүй боллоо.
Заншил, зан үйл,шүтлэг. Цагаан сард шаньюйн өргөөнд бүх дарга бага хуралдайд цугларч, өвгөд, тэнгэр,дэлхий , онгон , хайрхдад тахилга үйлдэнэ. Намар морь таргалахаар Дайлинд их
Хуралдайд цугларч, хүн малын тоог бүртгэн шалгадаг: Шаньюй өглөө ордноосоо гарч, ургах наранд , орой саранд мөргөнө… Хойш харан сууна , зүүн талыг эрхэмлэнэ… Хүн оршуулахдаа гадаад , дотоод бурханд хийж ,алт,мөнгө, хувцас хэрэглүүлэн, хайртай зарц татвар эмсийг хойлголдог шороо овоолон довлодоггүй, мод суулгадаггүй, бэлбэсрэлийн хувцас өмсгөдөггөүй …МЭӨ 174 онд Лаошан шаньдй Их юэчжи бутцохиж вангий нь алаад , гавлаар нь аяга хийсэн.

Маодуний тухай домог. Түргэн шаньюй Маодунь гэдэг гэдэг ширээ залгамжлах хүүтэй байтал хайртай яньчжигээс нь отгон хүү төрөхөөр Маодунийг зайлуулахын тул юэчжи нарт барьцаанд өгсөн. Юэчжи нарт Маодунь очмогц Түмэн тэднийг довтлоход Маодунийг тэд алахаар завдсан. Гэтэл Маодунь тэдний сайн мортйг хулгайлан унаж буцаж ирэхэд Түмэн түүний эрэлхэг зоригтойг таашаан түмийн дарга болгосон. Маодунь дуут сум хийгээд , морьт цэргүүдээ морин дээрээс нум харвахад сургаж, Дуут сумыг харвасан зүгт уруу цөм харвагтун, харваагүй хүний толгойг авна гэж тушаасан. Маодунь шувуу, араатан агнахаар явахдаа дуут сум харвасан зүг сумаахарваагүй хүний толгойг авсан. Удалгүй Маодунь сайн морь уруугаа дуут сумаа харвахад бараа бологчдын зарим нь харваж, зарим нь харваагүй ингээд харваагүй хүний толгойг авсан. Маодунь жаахан азнаж байгаад хайрт гэргий уруугаа дуут сумаа харвахад бараа бологчдын зарим нь маш айн, харваж зүрхлээгүй. Маодунь бас л тэдний толгойг авсан. Дахиад бас анд явж байхдаа шаньюйн сайн морь уруу дуут сумаа Маодунь бараа бологчид нь цөм харвасан. Ингээд Маодунь бараа бологчдоо ашиглаж болохыг мэдсэн . Хожим нь Маодунь эцэг Түмэн шаньюйг даган ан хийхдээ дуут сумаа Түмэн уруу харвахад бараа бологчид нь цөм Түмэн шаньюйг харвасан. Чингээд Маодунь хойд эх, дүү, өөрт нь захирагдах гээгүй түшмэдийг яөмийг алаад өөрөө шаньюй болжээ.

Бурханы шашин.

Тэдний улс Чэнли гуту шаньюй гэдэг . Хүннүгээр тэнгэрийг чэнли хүүг гуту гэнэ . Шаньюй нь өргөн уудам гэх утгатай .Энэ нь тэнгэртэй адил шаньюй гэсэн хэрэг…
Маодунь хальсны дараа хүү Цэнюй нь шаньюй болж лаошан гэх өргөмжилсөн нэртэй болов…
Хятадын жанжин Хо Цюйбин 121 онд Хүннүгийн Сючу ванг довтлон түүний тэнгэр тахихдаа хэрэглэдэг алтан хөргийг олзлон аваачжээ…
Цзиньжиди бол хүннүгийн Сючу вангийн угсаа залгамжлагч хүү юм.
Цзиньжиди эхтэйгээ хятадын хааны ордонд очиж, адуу үржүүлэн маллах ажил эрхэлж байсан . Эх нь хоёр хүүгээ ном , барамидыг маш эрхэмлэдэг болгон хүмүүжүүлснийг эзэн хаан мэдэж Ганьцюань ордондоо үхсэнээс хойш хөргий нь зуруулан, Сючу вангийн яньчжи гэж нэрлэн тавиулжээ. Сючугийнхэн тэнгэр эзнийг тахих алтан хөрөг хийсэн учир эзэн хаан удмынхныг нь алтан ураг гэж нэрлэсэн байна.
Вэйшу-гийн Бомбын сургаал , бурхны шашны тухай ойлгоо бүлэгт дурдсан нь :Уди хаан алтан хөргийг Ганьцань ордондоо их шүтээн болгон тавьсан . Алтан хөргийн өндөр нь нэг чжан гаруй. Тахилга, хойлго хийдэггүй боловч хүж асаан тавьж мөргөдөг. Энэ бол бурхны хөрөг юм гэжээ.

ХҮН УЛСЫН ХААДЫН (ШАНЬЮЙ) ОН ЦАГИЙН ХЭЛХЭЭС

Улс Хаадын нэрс, төрөл угсаа, цол хэргэм Төр барьсан Түүхэнд гүйцэтгэсэн үүрэг, төр солигдсон шалтгаан
эхлэл төгсгөл жил
1 2 3 4 5 6 7
Хүн улс н.т.ө 209-н.т-ын 48, 93 он (257, 302 жил) 1 Түмэн шаньюй -(Сайн) н.т.ө
255 н.т.ө
209 46 Хүн гүрний төвлөрсөн тулгуур төр тогтоход чухал үүрэг гүйцэтгэв. Хаан ширээний төлөө тэмцэлд хөвүүн Модуныг Юэчжи аймагт барьцаанд өгсний улмаас, тэр эргэн ирж эцгээ алсан.
2 Модун (Мэдэ) шаньюй - Сайн гэсэн үг н.т.ө
209 н.т.ө
174 35 Хүн гүрнийг хүчирхэг болгох, Нанхиадын (Хан улс) аюулаас ангид тусгаар оршиход их үүрэг гүйцэтгэв. Модун Шаньюй 30-40 түмэн цэрэгтэй байв. Энэ үед Юэчжүүдийг бут цохив. Нанхиад улстай анхны төрч гэрээ байгуулж, цагаан хэрмээр хил хязгаараа баталгаажуулан тогтоов. Хүн гүрнийг байгуулсан анхны Шаньюй. Хүн гүрэн Их цагаан хэрмээс Байгал далай, Харуун жидунаас Ил тарвагатай хүртэлх нутагт оршиж байв.
3 Лаошан (Модун-гийн хүү) шаньюй нэр нь Гүюг н.т.ө
174 н.т.ө
160 14 Юе гэдэг Хятад түшмэлийг авч ажиллуулан, Хятад бараа таваар их авч, Хятадын зан заншилд орж байсан тал бий. Гол дайсан Юэчжүүдийг бут цохиж, баруун тийш нүүлгэв. 166 онд 140000 цэргээр Хан улсад довтолжээ.
4 Жүнчен (Лаошаны хүү) шаньюй н.т.ө
161 н.т.ө
127 34 Хүн гүрэн Хан улс руу хааяа хааяа дов-толж, хилийн худалдаа эрхэлж байв. Хятадууд хүчирхэг болж, Хүн улсын хүчий нь сулруулж, хагалан бутаргаж, устгах бодлого явуулж эхлэв.
5 Изишей (Жүнчений дүү) шаньюй н.т.ө 126 н.т.ө 114 12 Хан улс Хүн нарыг дотроос нь хутган үймүүлэх бодлогоор төрий нь самууруулж, Изишей, Юйба нар хаан ширээ булаацалдаж, Юйба Хан руу зугатав. Хан улсын У-ди (140-86) хааны үед Хүн улсыг ганцаардуулах, дотроос нь хагалан бутаргах, их цэргийн хүчээр олон удаа довтлох зэрэг үйл ажиллагаа явуулж байжээ. Хүнчүүд тухайн цагт нь зохих хариулт өгч байсан боловч, төв төр нь ерөнхийдөө суларч байжээ. Хүн гүрний олон шаньюй Хан улсын нөлөөгөөр алагдсан.
6 Үвей (Изишейгийн хүү) шаньюй н.т.ө 114 н.т.ө 105 9
7 Заншилу (Үвейгийн хүү) Эрр - шаньюй н.т.ө 105 н.т.ө 102 4
8 Жүй-ли-хү (Үвей-гийн дүү) шаньюй н.т.ө 102 н.т.ө 100 3
9 Чедихү (Жүй-ли-хү-гийн хүү) шаньюй н.т.ө 100 н.т.ө 96 5
10 Хү-лү-гү (Че-ди-хү-гийн хүү) шаньюй н.т.ө
96 н.т.ө
85 11 Нанхиадтай (Хан улс) гэрээ хийв. Энэ үеэс ордны дотор Хятадын (Хан улс) нөлөө хүчтэй болж, хатад эмсийн эрх мэдэл ихсэж, төр самуурч эхлэв. Төрийн зөвлөх нь Бээлүү байв.
11 Хү-Ян-Ди (Хүлүгү-гийн хүү) шаньюй н.т.ө 85 н.т.ө
68 17 Үе үе Хан улс руу хэсэг бусаг хүчээр довтолж байв. Ухуань, Согд, Үсүнь нар Хүнчүүдээс салж, улсын хүч сулрав.
12 Шүй-Лүй Чиун-Чүй (Хуяндигийн хүү) шаньюй н.т.ө
68 н.т.ө
60 8 Дотоодын хямрал ихсэв. Урвагч хатан Жуанькюй Яньжи эсрэг бүлэглэл байгуулав (гологдсоны улмаас). Их зуд болж, өлсгөлөнд нэрвэгдэв. Динлинчүүд Хүн гүрэнд довтлов. Жуанькюй хатанд хорлогдсон.
13 Вэянжүй-ди Туцитан н.т.ө
60 н.т.ө
58 2 Хятадын талыг баримтлагч байв. Жуанькюй Яньжи, Дүлүнки нараар дэмжүүлэн төрийн эргэлт хийв. Төрд бүтэлгүй зүйл их хийсэн тул амиа хорлов.
14 Хү-ханьей (Шүй-лүй Чиун-Чүйн хүү) Зүүн (өмнө) Хүн-чүүдийн шаньюй н.т.ө
58 н.т.ө
31 27 Хуханьей, Ту-ци нар 56 онд 40-60 мянган цэргээр байлдаж, Ту-ци ялагдаж, Дүлүнки урвав. Нэр нь Ихэ-Усун гэдэг.
15 Ту-ци Бувей-шиой-тан Жүки (баруун умард) шаньюй н.т.ө
58 н.т.ө
56 3 Урвагч хатан Жуанькюйн дүү, Дүлүнки нар нийлж шаньюй болгосон.

16 Хү-Жэй н.т.ө
57 н.т.ө
57 1 Дээрх долоон хүмүүн цөм өөрийгөө өргөмжилсэн. Дотоодын тэмцлийн улмаас болж Хүн улсын 14 шаньюйн 8 нь эцгээ, 3 дүү нь ахыгаа алж, хаан ширээ авчээ.
17 Цэ-ли н.т.ө
57 н.т.ө
57 1
18 Ү-жей н.т.ө
57 н.т.ө
57 1
19 Рүн-Жек н.т.ө
56 н.т.ө
54 3
20 Жи-Жи н.т.ө
56 н.т.ө
36 20
21 И-Ли н.т.ө
53 н.т.ө

22 Пү-Жү-Ли Рүэ-ди (дижоу-Доу-Мүвэй Гоу) (Хү-ханьейгийн хөвүүн) н.т.ө
31 н.т.ө
20 11 «Жоди» гэдэг цол нь «бишрэлт» гэсэн үг.
23 Сеү-ше (Дижоу-мү-вэйгийн хүү) (Рүэ-ди) н.т.ө
20 н.т.ө
12
8 Хүнчүүд 30-аад жил Нанхиадын хараат болж, жоди буюу шаньюй бүгд ахмад хөвүүдээ Нанхиадад барьцаанд (танж) суулгах болов.
24 Цэ-Я-рүэ-ди (Сеү-шегийн хүү) Гюйю-Жоди (Жоди-хүндэт-гэл) н.т.ө
12
н.т.ө
8
5
25 Ү-жүй-лү (Цэ-я-рүэ-ди дүү) Рүэ-ди Жоди н.т.ө
8
н.т
13
21 Хан улс Хүн гүрнээс газар авах гэхэд эрс эсэргүүцэж, н.т-ын 11 онд Нанхиадын эсрэг их дайн эхлүүлэв. Н.т-ын 9 онд Нанхиадууд Хүн нарын төрийн тамгыг солив. Энэ хүний булш, Монгол улсын нутаг, Хараагийн Ноён ууланд байсныг 1924 онд шинжилсэн билээ. Энэ эх оронч шаньюй байв.
26 У-Лей (Ши-Ян) (Хянь) Үлюй-Жоди (Рүэ-ди) н.т
13
н.т
18 6 Хятад хатны түлхээс, Хятадын дэмжлэгээр шаньюй өргөмжлөгдөв. 15 онд хөвүүнийх нь шарилыг Хятад илгээн ирүүлжээ. Хятадын дарлалын эсрэг бослого тэмцэл хийв.
27 Хү-дү-р-ши (Юй) (их ухаалаг хүн байв) (Хяны дүү) Дү-Го-рүэ-ди н.т
18
н.т
46
28 Хүнчүүд тусгаар тогтнолоо хамгаалж, Хятадын эсрэг дайн туйлдаа хүрч, Хятад их хохирол үзэв. Хүнчүүд нэлээд сэргэсэн. Хятадад «Улаан хөмсөгтөн»-ий бослого гарсан.
28 Ү-да-ди-Хеү (Хү-дүр-шийн хүү) н.т
46 н.т
46 1
29 Пу-нү (Ү-да-ди-Хеүгийн дүү) н.т
46

Хүн нарын сүүлчийн шаньюй болно. Энэ Умардын шаньюй болсон юм.
30 Си-Лүэ-ши-жү (Би) (Ү-Жү-Лүгийн хүү, Юйн ач) н.т 48 н.т 56 8 Энэ үеэс Өмнөд Хүнчүүд гэж нэрлэх болсон юм. Зүүн Хан улсад урваж орсон хүн.
31 Си-Лүэ-Ши Жү-ди-Шаньюй (Би) (Ү-Жү-Лүгийн хүү) н.т 48 н.т 56 8 Гован Эү хаан 8 аймгийн ихсээр дэмжүүлэн өргөмжлөгдөв.
32 Чиү-Фү-Иү-Ди Мүвей (Мо) (Би-гийн дүү) н.т 56 н.т 57
1 Өмнөд Хүн улсын шаньюй.
33 И-Фа-Иү-Лүйди Хан (Мүвэйн дүү) н.т 57 н.т 59 2 Өмнөд Хүн улсын шаньюй.
34 Си-Жуан Ши Жү Хэү-ди (Чжан) (Би-ийн хүү) н.т 59 н.т 63 4 Өмнөд Хүн улсын шаньюй.
35 Чэү-Чү-Цэ-Лин-ди (Сү) (Мүвэйн хүү) н.т 63
36 Хүе-Ши-Жү Хеү-ди-зан Шигийн дүү н.т 63 н.т 85 22
37 И-тү-нү-лүй-ди Шиу-вэн Ханы хөвүүн н.т 85 н.т 88 3
38 Шиү-Лан-Ши-Жү Хеү-ди Дүн-Ту Хэй (Заны дүү) н.т 88 н.т 93 5 Өмнөд Хүн улсын шаньюй. Зүүн Хан улсад туслагч хүн байв.
39 Ан-Гүэ н.т 93 н.т 94 1 Өмнөд Хүн улсын шаньюй Хан улсад алагдсан.

40 Тин-дү-Ши-Жү Хэү-ди Иш-Чци (Шиги) (Ши-ийн хүү) н.т 94 н.т 98 4 Умарт Хүн улсаас дагагсад өргөмжилсөн учир Зүүн Хан улс 40000 цэргээр дайлсан. Жич: Умарт Хүн улс 93 онд сарнин бутарсан.
41 Ван-зи-ши-жэү-ди Хеү-ди Тан (Заны хүү) н.т 98 н.т 124 26
42 Ү-Жиэ-Хеү-Ши-Жэү-ди Би (Таны дүү) н.т
124 н.т
128 4
43 Чиү-Тэ-рүэ-Ши Жү-Жиү Шиү-Ли (Би-ийн дүү) н.т
128
н.т
140
12
44 Це-Ниү (Жүюй-Лүн ван) н.т
140 н.т
143 3 Жиюй-Лүн Эү-Се зэрэг хүмүүс өргөмжлөв.
45 Хү-Лан-рүэ-Ши-Жү-Жиү Шиү-Ли н.т
143 н.т
147 4 Хойт Хан улсаас өргөмжлөв.
46 И-Лин-Ши-Жү-Жиү-Деү- Леү-Цу н.т
147 н.т
172 25 Хойт Хан улсаас өргөмжлөв.
47 Тү-Тэ-рүэ-Ши-Жү-Жиү (И-Лин Ши-Жү-Жиүгийн хүү) н.т
172 н.т
178 6 Хойт Хан улсаас өргөмжлөв.

48 Хү-Жень(Тү-Тэ-Рүэ-Ши-Жү-Жиүгийн хүү) н.т
178 н.т
179 1 Хойт Хан улсаас өргөмжөв.
49 Чань-Чиүй (Баруун Сияа ван) н.т 179 н.т 188 9 Хойт Хан улсын Жүн Лан жанжин, Зан Шиугаас өргөмжлөв.
50 Чи-Зи-Ши Жү-Хеү Юй-Пү-Лүвей (Чи-Ян-Чи юйн хүү) н.т 188 н.т 195 7 Баруун тийш нүүсэн Хүн нарын нэг хэсгийн шаньюй? (Цагаан Хүннү ба Афганы Ху нар)
51 Ши-Бу-Гү-Дү Хеү н.т 198 н.т 189 1 Умарт Хүннү нарын урвасан олон өргөмжлөв.
52 Хү-Цу-Чуан (Юй-Пү-Лүвэйн дүү) н.т 195 н.т 216 21 Өөрийгөө өргөмжлөв. Хан улсын 5 жижиг улс болгосон.

Twitter