Сэтгүүлч, яруу найрагч Б.Занданхүүгийн Түвд орноор зорчсон аян замын тэмдэглэлийг duuren.mn нийтэлж байна. Энэхүү тэмдэглэлийг Б.Занданхүү хэдэн жилийн өмнө ӨМӨЗО-нд сурч байхдаа бичсэн бөгөөд хэл соёлоо мартсан Хэнаны монголчуудын талаар сонирхолтой баримтуудыг энд өгүүлэх болно.

1. Төөрсөөр төрөлдөө
Түвд хүмүүс хонины нэхийг торго даавуу мэтийн бөсөөр өнгөлөлгүй шууд арьсан гадраар нь дээл хийж өмсөх нь элбэг ажээ. Байгаль дэлхий мал ахуйгаа бараадан амьдардаг тэдний хувцас хунар хийгээд бие цогцосын ариун цэврийн тухай бодох нь салхи нь шороотой, санаа алдах нь хориотой энэ нутагт дэндүү илүүц санагдана. Бороо шороонд элдүүр нь ханаж өөрийнхөө өнгийг хэдийнэ гээсэн хөдсөн дээлийн эмжээрт сэмэрсэн хоргойны саа үе үе гялтганах нь сэтгэлд нэг л эмзэг. Гоёл чимэглэлийн зүйл зохиогүй газартаа этгээд гэхээсээ илүү эмгэнэлтэй харагддаг ажээ. Ханцуй хормой нь хамтдаа газар шүүрдсэн хүлхгэр түвд дээлний цаанаас ил гарсан хиртэй хэнхдэг, галзуу мэт гялалзсан нүд, ширэлдсэн үстэй тэдгээр хагас зэрлэг хүмүүс хоорондоо амдо түвдээр учиргүй чанга хашгиралдан ярихыг гайхан сонжихын завсарт зургийг нь дарж явахдаа энэ хөөрхий хүмүүс миний мах цусны нэгэн хэсэг байсныг даанч мэдсэнгүй ээ. Түүхийн нэгэн цаг үед Монголын хүчирхэг дээдсийн илдний ир болж явсан итгэмжит хүлэг баатруудын хойчис өнөөдөр ийнхүү Түвдийн их уулсын дунд хүн төрөлхтөний хөгжлийн түүчээнээс гээгдэж түүхийн хуудас зузаалахаар уусан замхарч байгаа нь нэн эмгэнэлтэй.
Хятадын баруун хойд орны Цинхай муж буюу Хөхнуур Түвдийн өндөрлөгт орших Түвдийн өөртөө засах Хуаннан жүгийн Хэнан шенгийн дөрвөн түм орчим монгол ийнхүү Хятад газар дахь түвдийн тоог “нэмжээ”. Дөрвөн үеийн өмнө гээгдсэн монгол хэлний ор мөр болох ганц нэгхэн монгол үг хааяа тэдний амнаас унах хэдий ч өмссөн зүүсэнтэйгээ үл зохицох мэт харь сонсогдоно. Нэгэн цагт Хошууд хаант улсыг байгуулж Хөхнуур Төвдөд эзэгнэлээ тогтоож асан Төрбайх гүш /Гүш гэдэг нь “гуо ши” буюу улсын багш гэсэн утгатай хятад үг. Төрбайх эе эвийг эрхэмлэсэн, эрдэм билэгт нэгэн байжээ/ хааны ноёрхол суларч асан 1700-аад оны эхэн үед түүний 5-р хөвгүүн Илдүүжийн ач хүү Цагаан Данзан авгаа Манжийн төрд худалдаж олж авсан хэргэмээрээ энэхүү Хэнан шенгийн монголчуудын анхны Чин вангаар өргөмжлөгджээ. Чухам энэ үе бол Хэнаны монголчуудын алтан сайхан цаг үе байжээ. Манжийн төрд нүүртэй эзэн вантайн хувьд өнгөтний дээдийг өмсөж амттаны сайныг зооглож эхэлсэн тэд Чин вангаа бурхан лугаа шүтэж байхдаа энэ нь тэдний хожмын унал мөхлийнх нь бартаат замын эхлэл болохыг мэдсэнгүй.
Цагаан Данзан шарын шашныг хөхиүлэн сайшааж Түвдийн бурхан шашны томоохон төв Лавран хийдийг санаачлан байгуулж эхний ээлжинд 500 монгол залууг сонгон хувраг болгож дуган дацангийнхаа хэтийг цахижээ. Дараа дараагийн Чин вангууд ч Лавран хийдийн “боловсон хүчний” энэхүү уламжлалыг сахин хадгалж эрдэмтэй монгол залуусыг сүмийн горлом руу илгээхийн зэрэгцээ бурханы шавь болсных нь төлбөрт эд агуурс, гэр малаар урамшуулан тэтгэсээр байсан юм. Ийнхүү бурханы номхон шавь нар олшрохын хэрээр ард нийтээрээ Лавран хийдээс өөр харах бараа хандах зүггүй болж нэг л мэдэхэд боолчилж явсан түвдүүдийнхээ боол нь болжээ.
Одоо эндэхийн монголчуудыг монгол гэж хэлэх аргагүй болж. Өгүүллийн эхэнд дурдагдсан хүлхгэр дээлтэй хүрэн улаан түвдүүд шүү дээ, тэд маань. Харин монгол хэлээ мэдэхгүй ч монголоороо дуу сайхан дуулчихдаг аж. Дууныхаа утгыг мэдэхгүй ч, бүр нэг сэтгэлээсээ дуулна. Шенгийн төвөөс холгүйхэн өвөлжиж байгаа малчдынхаар хэсэж явахдаа энэ нэг дууг өр шимшрэн сонссон юм. Настай аав гэрийнхээ гадаа араг тохойлдон суучихаад жаахан сөөнгө боловч аргилхан хоолойгоор ийнхүү дуулна.
Өндөр өндөр уулан дээр гарвал
Жороо морио санана
Яагаад саналаа гэвэл
Жороолж явснаа санана
Өндөр өндөр уулан дээр гарвал
Ах дүүгээ санана
Яагаад саналаа гэвэл
Наадаж байснаа санана
Өндөр өндөр уулан дээр гарвал
Эзэн ноёноо санана
Яагаад саналаа гэвэл
Эзэлж явснаа санана
Өндөр өндөр уулан дээр гарвал
Үрээ морио санана
Үрээ мориндоо мордохоор
Үг хэлтэй байснаа санана…
Тэд лам хүнтэй тааралдвал малгайгаа авч хүндэтгэдэг. Бас монгол хэлтэй хүнтэй тааралдвал өөрийн мэдэлгүй малгайгаа аваад нүдэнд нь нулимс цийлэгнээд ирдэг…

2. “Морьтой” ч болоосой…
Энэ нутагт морийг маш их дээдэлж, адууны хийморьт сүслэдэг. Тиймээс морьтой холбоотой ёслол хүндэтгэлийн зан үйл арвинтай. Гүү унагалахад айлын эзэн ямагт унагаа “эх барьж” авна. Шинэ унагыг шандаст сайн хүлэг болгох гэж эгээ л хүүхэд өсгөх лугаа нарийн нямбай ажил болно. Энд хүүхдийг анх морины нуруун дээр гаргах гэж бас нэг лут ажил байна. Настнууд өдөр судар харж, айл хотлоороо цуглан идээ шүүсээ дэлгэн хүүхдийг моринд мордуулна. Хүүхдийг гурван нас хүрэхээс өмнө морь унуулах хориотой. Тусгай ёслол үйлдэлгүйгээр моринд мордуулах бас цээртэй.
Манай хөдөөнийхөн бол бага балчир хүүхдүүдээ хонины мориноос нь эхэлж дасгадаг, номхон морийг хүүхдийн унаа гэж өхөөрддөг. Харин энд бол яг эсрэгээрээ. Нутаг усандаа нэр цуутай хурдан хүлгүүдийг “хүүхдийн морь” гэж нэрлэнэ. Хүүхдийг анх морь унуулахдаа олон түмний мэдэх, нэр хүндтэй моринд мордуулахыг ихэд чухалчилна. Хожим нь тэдгээр хүүхдүүд том эрчүүд болсон үедээ, би тэрний тийм нэрт хурдан хүлгэнд анх мордсон хэмээн бахархан дурсч, энэхүү бахархал нь насан турш хэлэгдэх яриа хөөрөөний чимэг болдог. Анх морь унаж байгаа хүүхдийн жолоог томчуул нь барьж дэмнэхийг хориглоно. Хүүхэд өөрөө жолоо цулбуураа барьж гэр хотоо гурвантаа тойрдог. Түүнийг ийнхүү гороолж ирсний дараа томчуул нь цай идээ дээжилж амар мэндийг нь асуун, аян замдаа сайн явж их юм үзэж дуулав уу гэж хүүхдийг урамшуулдаг. Хүүхэд энэ үед эгээ л том хүн шиг хүндлүүлж байгаадаа урамшин морио дээдлэн бахархах үзлээр лугшиж байдаг. Энэ нутагт монгол ахуйгаас үлдсэн хамгийн гол зүйл нь морин эрдэнэ. Наадам найрын үед монголчуудын уясан морь маш сайн хурдалдаг, Түвд нутагт Хэнанчууд мориороо алдартай гэнэ. Хэнаны төв талбайд аргамаг хүлгийн уран гоёмсог цутгамал бий. Нутгийн захиргаанаас анх эл талбайд сарлагийн хөшөө босгохоор хэлэлцсэн ч монголчууд зад үзэлцсээр байгаад морины хөшөө болгож аваад санаа нь амарцгаажээ.
Ер нь эндэхийн монголчууд заргачаараа алдартай гэнэ. Түвд Монголчуудын хооронд нутаг ус булаалдсан тэмцэл үеийн үед өрнөсөөр, буу шийдэм хөдөлгөж хоёр талаас олон хүний амь насыг үрсэн ч эрх баригч хятадууд олигтой арга хэмжээ авч чадсангүй. Учир нь түвд, монголчууд хятадыг хүн гэж үздэггүй ажээ. Энэ нутагт хууль цааз, цэрэг цагдаа гэхээсээ илүү шарын шашны хэргэм мяндаг өндөртэй гэгээнтнүүд тэдний хэргийг шийддэг байжээ. Харин саяхнаас нутгийн захиргаанаас газар нутгийг нь хуваарилж өгснөөс хойш бэлчээрийн “мөргөлдөөн” зогсчээ.
Эндэхийн Монголчууд урин цагт зусландаа буухдаа айл хотлоороо бие биеэ бараадаж нэг газарт гэрээ тойруулан хүрээ үүсгэж буудаг байна. Чингисийн үеийн аравт мянгатыг санагдуулам эл хүрээгээ тэд “Зөвхөн монголчуудын ёс” хэмээн тайлбарладаг гэнэ. Нээрээ ч түвд айлууд ингэж буусантай тааралдаж байгаагүй хэмээн орчуулагч маань нотолно. Мөн дашрамд хэлэхэд гэрээ хэрхэн цэвэр цэмгэр барьснаас эхлээд гэрийнхээ гадаа хураасан зүйлс, аргалаа яаж хашаалсан зэргээсээ монгол айл андашгүй танигдана. Түвдүүд шиг хаа тааралдсан газраа хар майхнаа босгоод унаад өгөхгүй, гэр малаа адгуулах байдал нь эрс ялгарна. Ер нь монгол хүмүүс хаа яваа газраа, яаж ядарч зүдэрч байсан ч, хятад түвдүүдтэй харьцуулшгүй эрхэмсэг шүү гэх яриа хөөрөө Өвөрмонголд явахад олонтаа чих шүргэсэн ч цагийн эрхээр хайлж буй үндэстнүүдийн өөрсдийгөө дөвийлгөдөг хийтэй үгс төдийд бодон тоогоогүй сэн. Тэгтэл хэл усаа алдчихсан Хэнаны монголчуудын бургасан тоонотой монгол гэрт сарлагийн сүүгээр сүлсэн аагтай шаргал цайг амтархан оочлох зуураа өвөг монгол ухаан өнгө зүсээ гээтлээ удахын учрыг танилаа. Дэлхийг захирч явсан дээдсийн удам шүү дээ, бид чинь…
Гэсэн хэдий ч… морьтны үр хойчис энд монгол нутаг устайгаа хамт гээгдэж, эх хэлээ алдаж, эрэмгий түүхээ мартаж мориныхоо эмээлээс өөр тухтайхан суу-далгүй Монголынхоо сургаас өөр дэмнэх ханьгүй явган сууж нүцгэн жаргаж буйг үзээд “морь муутай” улс юм даа бид гэж хөндүүрлэлээ.
3. Монгол улс минь байгаа цагт “сайхан” үхэж чадна
Хонины нэхий, кока кола, сарлагийн борц, хятад шаахай, ясан эрхи, цусан эвэр гэхчилэн ногоон хурганы арьс, нохойн битүү туурайнаас бусдыг өнгө алаглуулан өрсөн зээлээр хүн малын ялгадас гишгэчихгүйг хичээн самгардаж явтал яг өмнө минь зодоон цохион болоод явчихлаа. Зээлийн эхэнд явахад л хоёр түвд хоорондоо хэрэлдээд эхэлсэн юм. Гэтэл гэнэт тас няс буугаад явчихсанд хэлмэрч залуугаасаа учрыг асуулаа. Тэгсэн хашир хэлж байна. Энэ хоёр эхлээд нэг барааг булаалдан хэрэлдэж эхэлжээ. Тэгтэл нэг нь чи бид адилхан Хятадын боолууд байж нэгэндээ ингэж ихэрхээд хаа холдох вэ гэхэд нөгөө нь “Чи л хятадын боол. Харин би эх оронтой монгол хүн” гэсэн байна. Нөгөө түвд нь хятадын боол гэж хэлсэнд нь бачимдаад “Чамайг би тэгвэл алчихъя л даа” гээд дайрчээ. Гэтэл монгол нь “Би бол үхсэн ч үлдэх улс оронтой хүн, алагдахад гомдолгүй. Харин чи урт наслаарай, чамаар чиний улс дуусаж байгаа шүү” гэж хорыг нь маажсан аж. Ийм хэрүүл байнга болж заримдаа буу шийдэм, хутга мэсэндээ тулдаг гэнэ.
Гаднаас нь харахад хоёр түвд хоорондоо түвдээр хэрэлдээд байдаг. Гэтэл улс үндэстэн дамнасан “олон улсын” хэрүүл хийж байх нь нэн хачирхалтай. Түвдүүд шаралхахаараа “Чи тэгвэл эх хэлээрээ ярихгүй юунд манай хэлээр яриад манай хувцасыг эгэлдрээд яваа юм бэ” гэж монголчуудын хорыг малтдаг. Монголчууд нь болохоор “Эх орон чинь та нараар дуусч байгаа шүү, урт наслаарай” гэж тавлан хариугаа авдаг ажээ. Харин Хятадын эсрэг заалдах болбол мөнөөх эвлэршгүй дайснууд чинь атгасан гар шиг нэгдэж аваад ханцуй шамлан орж явчихдаг гэнэ.
Энэ өдөр Хэнан шенгийн гудамжаар хүн ёстой багширч байлаа. Торгон дээлийнхээ энгэр хэсгийг далдартал том том шүр зүүж ханцуйгаа сугалдарсан ганган эмэгтэйчүүд, хөдсөн гадартай хоргой эмжээртэй түвд дээл хөглөрүүлсэн эрчүүд, хүүхдээ нуруундаа үүрч дүүрч түүртсэн эхчүүд гээд түвд монгол холилдсон олон түмэн зай завсаргүй сүлжилдэнэ. Төвөөс ядуу буурай айл өрхүүдэд тусламжийн бараа таваар олгох болсон сургаар хөдөөнийхөн ийнхүү шенгийнхээ төвд орж ирцгээжээ. Тусламж авах айл өрхийн тоонд орсон эсэхээ ч магадлалгүй морь мотоциклио хөлөглөн хөөрцөглөөд ирж.
Тусламж тараах ажиллагаа төв талбайд эхэллээ. Хятадууд төрөөс хуваарилсан атга будаа, чимх гурилаа тараах гэж ёстой л нэг сүрийг үзүүллээ. Будаа гурилаасаа үнэтэй баймаар том анонс өлгөж, улаан бүрээстэй сандал ширээгээр тайз засан, буутай хамгаалагч зогсоож байгаад л нам төрийнхөө бодлогыг сайшаан магтаж гарлаа. Удтал магтан сайшаасан мөнөөх ярианаас нь илүү өмнө нь хураалгаастай гурил будаанд нь л ардуудын нүд хоргодоостой. Нүдэн баримжаагаараа жинлэж, орой оройны хоол ундандаа тааруулан банжиж байна уу гэлтэй. Тусламжийн хүнснээс хувь хүртчих сэн гэх хүсэл хүн бүхний нүдэнд илхэн, түүнийгээ ч нууж хааж эрээлж байгаа шинжгүй, нүд нь шуудайтай гурилнаас салахгүй. Хотын хүмүүс хөдөө явахдаа хүүхдийн нүд хуурах хэдэн чихэр цүнхэлж явдгийг санаад энэ хүмүүс хүүхдээс өөрцгүй өрөвдмөөр нялх сэтгэхүйтэй болохыг зүрхшин харж байлаа.
Тусламж тараах ёслол өндөрлөхөд хувь хүртээгүй хэсэг нь бодож санах ч юмгүй мотоциклио сүрхийтэл асаан сархийтэл инээлдээд дүрхийтэл давхиад явчихлаа. Харин тусламж хүртэгсэд нүүрэндээ баяр хөөр тодруулсаар шенгийн гудамж зээлийг метрлэн хоршоо дэлгүүр хэсэн хоорондоо мөргөлдсөөр өдрийн хугас явцгаав. Чихэр жимс, хоол ундны голдуу жижигхэн түнтгэр богцуудыг хувцас хунарынхаа нэг хэсэг шигээр биендээ дүүжилж бөндөгнүүлсээр яваа тэднийг хараад ахиад л шимшрэв.
Харин тэд маань бодож санасан юмгүй, цагаахан инээмсэглэл гэрэлтүүлж, харь гаригийн зочин харж байх шиг хачин жигтэй нүдээр намайг ширтэн улаан цайм нүдэн дээр минь миний тухай эрээ цээргүй ярилцан тас тас инээнэ. Өмсөж зүүснийг минь шоолон хэрдээ л гоочилж байх бололтой. Өндрийн салхинд зутраад ноосон малгайн дээрээ хүрэмнийхээ юүдэнг дараад өмсчихсөн, нүүр нүдгүй ороолт давхарлаад ороочихсон, нүдний шил нь цантчихсан хачин л юм харагдаа л даа тэдний хувьд. Харин түвдүүд хасах гучин хэмийн хүйтэнд энгэр заамаа ил гаргачихсан, хөдсөн дээлээ сугалдаргалчихсан явах нь ерийн үзэгдэл. Мотоциклиэ асаагаад хөдлөхдөө харин дээлээ ханцуйлж, захыг нь босгоод, толгой бие нь ялгагдахгүй нэг л хачин уул овоо шиг хүнхийсэн юмнууд болж аваад давхиж одно. Уул руугаа учиргүй яарахыг нь яана…

4. Та Сухуд очих уу, эсвэл Хэнанд уу?
Хүлхгэр дээлтэй хүрэн улаан царайтай энэ хүмүүсийг аль нь түвд аль нь монгол гэдгийг нь ялгах арга байхгүй. Харин манай орчуулагч залуугийн яриагаар “монголчууд бол андашгүй” гэнэ. Тэд хэдийгээр түвдөөр ярьж байгаа ч соёл сэтгэлгээний хувьд яагаад ч ижилсэхгүй, илүү сэхээлэг, соёллог хэмээн ярьж байлаа. Эндэх монголчуудыг түвдээр Суху гэж нэрлэдэг ажээ. Суху гэдэг нь үгчилж орчуулбал “далчин” гэсэн түвд үг бөгөөд монголчууд анх ирж суурьшихдаа бөөгийн шашны зан үйлийн нэг хэлбэр болох “дал шатааж төлгө тавих”-ыг түвдүүдэд зааж байжээ. Явуулын хүнээс “Та Сухуд очих уу, эсвэл Хэнанд уу” гэж асуугаад Сухуд гэвэл монголчуудтай уулзах хүн байна гэж ядах юмгүй таачихна. Суху гэдэг нь тусдаа газрын нэр биш мөнөөх л Хэнанаа хэлж буй хэрэг. Тийн атлаа нэг газрыг түвд монголоор нь хоёр хуваан ийн нэрлэдэг аж.
Хуаннан жү нь дотроо зургаан шентэй. Жү гэдэг нь манайхаар хошуу хэмээн орчуулагдаж харин шен гэдгийг нь сум гэж хөрвүүлэх боломжтой. Тэгэхдээ Хятад Түвдийн хошуу болоод сум нь оршин суугчдынхаа тоогоор Монголын бараг нэг хот, аймагтай тэнцэх тул уншигчдынхаа ойлголтыг төөрүүлэхгүйн тулд засаг захиргааны нэгжийг нь хятад нэршлээр нь бичлээ. Мөн Өвөрмонголын хошуу, сум гэх ойлголт нь Түвд газрынхаас өөр ажээ.
Хуаннан жүгийн зургаан сумын хоёр нь болох Хүйсэн, Сэрмүлэн /өвсний соргог гэсэн монгол үг/-гийн монголчууд харьцангуй хожуу үед буюу 1960-1970-аад оноос монгол хэлээ гээжээ. 1980-аад оны дунд үед монгол бага сургууль хаагдаж багш нар нь амьдралын эрхээр хот газар бараадаж сурагчид нь уйлаад үлдэж байсан гэх. Надад хэлмэрчилж яваа залуу тэр сургуулийн сүүлчийн сурагч. Дөнгөж монгол бичгээ сурахаар эхэлж байх үед сургуулийг нь гэнэт хаах шийдвэр гарчээ. Ингээд тэрээр Хайши жү буюу Хөхнуурын баруун эргийн Дээд монголчуудын үндэстний бага сургууль руу сураар оджээ.
Өндөрлөг уулын бүсэд малаа дагаж он цагийн уртад монгол соёлоо хадгалсаар ирсэн Хөхнуурын Хайши /Хай гэдэг нь хятадаар нуур, ши гэдэг нь баруун гэсэн үг/-ийн монголчууд энэ нутагтаа монгол соёлын цөм нь болон оршсоор иржээ. Хөхнуурт байгаа 80 түмэн монгол /Хятадын хүн амын статистикт ийнхүү дурдсан байдаг/-ын тэн хагас нь Хайшид, үлдсэн хагас нь Хэнанд болон бусад ганц нэг шен гацаанд байдаг ажээ. Иймээс Хэнаны монголчууд Хайшийн Дээд монголчуудыг хамгийн ойрын саднаа гэж үздэг. Үнэхээр ч нэг цаг үед буюу 1636 онд Гүш хааныг дагаж ирэн Хөхнуур Түвдийн өндөрлөгт хаан сууж энэ газрыг эрхшээж байсан баатарлаг дээдсийн удам аа. Дөрвөн ойрадын холбоог тэргүүлж байсан Хошуудын хаан Төрбайхын хүү Даш баатарыг таалал төгссөний дараа түүний хүү Лувсанданзан Хөхнуурын бүх Монголчуудын эзэн залгамжлагчаар өргөмжлөгдсөн ажээ. Тухайн үед Манжийн төр нутаг орныг захирагч ноёд түшмэддээ Чин ван цол өгдөг уламжлалын дагуу Хөхнуурын Монголчууд Лувсанданзангаа Чин ван хэмээн өөрсдөө өргөмжилж байх тэр үес Төрбайхын ач Бошгот Жинүүний хүү Цагаан Данзан вангийн хэргэмийн төлөө авгатайгаа шөргөөлцөж эхэлжээ. Чухам яг энэ үед тухайн үеийн Далай ламыг баривчлан авчирч тушаахыг Хөхнуурын монголчуудад Чингийн төрөөс зарлиг болгожээ. Харин хошууд монголчууд Далай ламыг Манжийн төрд хүргэсэнгүй. Угийн жөтөөрхөж явсан Цагаан Данзан Манжийн хаанд очин “Далай ламыг хүргэсэнгүй энэ учир Лувсанданзангийнх” хэмээн хошуу өргөж Хөхнуурын чин вангийн хэргэм хүртжээ. Ийнхүү хошууд монголчууд хоёр Чин вантай болсон байна.
Зүүнгар Түвдийг цохих үед Чингийн төр Лувсанданзангаар Зүүнгарыг цохиулж оронд нь Чин ван хэргэмийг нь буцаахын хамт Гүш хаан цолыг нь сэргээж өгнө хэмээн тохиролцсон ч амлалтаа биелүүлсэнгүй. Иймд Чингийн төрөөс олгодог бүх хэргэм зэргийг хэрэгсэхгүй, монгол цол хэргэмүүдээ сэргээн Хошууд хаант улсаа сэргээн байгуулъя гэж Хөхнуурын бүх хошууны ноёд Цагаан толгойд цуглан зөвшилдөхөд Цагаан Данзан очсонгүй. Тиймээс эхэлж дотоодоо түвшитгэе хэмээн Цагаан Данзанг цэрэглэн цохисон ч тэрээр зугтан Чингийн өмгөөлөлд очжээ. Ингээд Чингийн гурван замын цэрэг Лувсанданзангийн бослогыг дарж Цагаан Данзанг Хөхнуурын Чин вангаар өргөмжилсөн байдаг. /Энэ үеийн тухай зүрх өвдтөл шүлэглэсэн “Гасын цагаан дэрс” хэмээх дууг дээд монголчууд эрхэмлэн дуулсаар өдгөө хүрчээ/. Тэр үеэс Цагаан Данзанг дагасан Хэнан /”Хэ” гэдэг нь хятадаар гол, “нан” гэдэг нь өмнөд гэсэн үг бөгөөд Хатан гол буюу Шар мөрний өмнөд хэсгийн монголчуудын нутгийг Хэнан хэмээн нэрлэжээ/-ы буюу монголчууд шарын шашинд нэвтэрхий орж, харин Хөхнуурын баруун бие Хайшигийн хошууд /Лувсанданзангийн/ монголчууд эзэн вандаа тэрслээгүй ч эгэл номхон ардын хувиар малаа даган амьдарсаар Дундад их гүрний шуурган хөгжлийн эл цаг үетэй золгожээ. /Эл дашрамд дурдахад 2006 онд би Хайшийн буюу Хөхнуурын монголчуудын тухай “Ар Монголдоо хурга болж төрөөд ирэг болж идүүлэх сэн” хэмээх аян замын цуврал тэмдэглэлүүд бичин Монголын нэлээд хэдэн цахим хуудсуудад тавьж байсныг эрхэм уншигчид санаж буй биз ээ/
…Хөхнуурын дээд монголчууд руу амь тэмцэн зорьж очсон манай залууг том жижиггүй гайхаж “Энэ нэг түвд хүүхэд яагаад монгол сургуульд сурах гээд зүтгээд байдаг юм бэ” хэмээн ихэд сониучирхан угтаж байсан гэдэг. Ганц ч монгол үггүй тэрээр эхлээд хүүхэд багачуудын доог болж байсан ч угийн монголдоо сэтгэлтэй найрсаг Дээд монголчуудын халамжинд төдий удалгүй эх хэлээ сурч, багш нарын хамгийн хайртай сурагч болтлоо дэвшсэн байна. Удалгүй Хөхнуурын монгол үндэстний их сургуульд суралцан төгсч ирээд төрөлх Хэнан шендаа засгийн ажил хийжээ. /Энэ газарт Засгийн алба хашихын тулд хятад түвд хэлэндээ маш гаргуун байх ёстой/. Таван үеийн өмнө мартагдсан монгол хэлээ “нөхөж” сурсан түүн шиг “эрдэмтэй номтой хүн” энэ шенд дахин гарсангүй. Хөгшчүүл нь түүнийг “хол явах хүү” хэмээн хэлэх үгээ олохгүй магтана.
Нэгэн настантай уулзахад тэрээр, “Хөдөө амьдардаг түвдүүд соёл дорой. Монгол Улс байдаг гэдгийг ойлгодоггүй. Хэнан шенгийн монголчуудаар Монголыг төсөөлдөг. Бид улстай, үндэстэнтэй гээд хэлэхээр Хятад улсыг хэлж байна гэж ойлгодог. Эсвэл Хөхнуурын Дээд монголчуудыг түших нөмрөө болгож байна гэж боддог. Залуус бас түвдүүд шиг харанхуй болж байна. Бичиг үсгээ мартсан, түвдээс өөр хэлгүй, ядаж хятадаа ч сураагүй. Энэ газраас өөр газар явъя аа хэлгүй, хөлгүйтэй адил болжээ. Монгол улс бий гэдэг үгийг настнуудынхаа ярьдаг үлгэр гэж түвдүүдтэй адил боддог болсон нь хамгийн харамсмаар. Одоо бид бүгд түвдүүдэд хайлсан учир Сухутай уулзъя гэж зорьж ирэх монгол хүн байхгүй ээ. Биднийг монгол гэж үзэхгүй хаяжээ, халаг. Хаягдахаас аргагүй учир бас байна аа. Бид хэлээ мэдэхгүй ээ, түүхээ бас мэдэхгүй ээ. Тэгэвч түвдүүдтэй хэрэлдсээр үзэлцсээр байна аа. Нэг усанд живж байгаа боловч нэгийгээ үзэх тангарагтэй. Үр хүүхэд харанхуй болж байгаа нь хамгийн хэцүү еэ. Сэтгэл амар нүд аних аргагүй ээ. Үр хүүхдээ энд үлдээж үхэшгүй ээ. Монголоо бараадаг гэж их бодно оо. Өвөр Монгол руугаа явуулъя улс зөвшөөрөхгүй, тийм бяд бидэнд бас байхүй ээ” хэмээн цөхрөн үглэж байсан юм.
Энэ нутагт өвгөд настнуудтай уулзавч үүх түүхээ үл мэдэх байдал нь намайг үнэнхүү гайхшруулж байсан юм. Та бүхэн энэ газарт хэдийд нүүдэллэж ирсэн, ямар дээдсийн хойчис вэ гэхэд хариулах хүн олдоогүй. Бид монгол хүмүүс, түвдүүдээс өөр шүү гэхээс өөр үг хэлж үл чадна. Аливаа улс үндэстний бичиг үсэг гэдэг тухайн улс орныхоо түүхийг тээж явдаг ажээ. Түүхээ мэдэхгүй ард түмнийг ойд төөрсөн сармагчинтай зүйрлэдэг нь тун чиг оносон адилтгал юм гэх бодол гол харлуулж билээ.
5. Сайхан зүүд зүүдэлсэн юм, хүү минь ирэх байж
Хэнан шенгийн гудамж зээлээр түвд монгол нь мэдэгдэхгүй түрэмгий ширүүхэн улсын дунд гутлынхаа халцарсан хоншоорыг ширтэн дуугүйхэн гэлдэрч явахдаа юунд ч юм жигтэйхэн их гуниглаж байлаа. Ийнхүү өлөг өвчтэй хүн шиг баахан тэнэсний эцэст юу ч болсон нэг настантай уулзаж аяга бүлээн цай оочлонгоо ганц нэг юм асууж шалгаагаад авахаар шийдэв. Ахиад л ажлыг нь хийлгэхгүй дуудах боллоо нөгөө муу орчуулагч “эрдэмтнийгээ”. Манай хүн ч цааргалалгүй давхиад ирлээ. Намайг очсон цагаас эхлээд л баярлаад хөөрөөд, цаг зав л гарвал “Монголын сонин ярь” гээд шалгаагаад суучихдаг хүн. Би ч Монгол Улсын сонинг дуртайяа хуучилна. Юу асууна, тэрэнд нь хариулна. Нутгаа санаж явааг ч хэлэх үү, ярих хачин дуртай болчихож. Хөх хотод хэдийгээр элэг нэгтнүүдийн дунд байгаа ч Улаанбаатараа л санаад заримдаа ч “уяанаасаа алдуурчихмаар” болно.

-Монгол Улсад олон эхнэр авдаг болжээ гэж манай энд яригдсан, энэ үнэн юмуу? Бүр нэгээр тогтохгүй нэлээд хэдэн “худлаа хэлэхгүй” хүн хэлсэн шүү…
-Худлаа, худлаа. Тийм юм ёстой байхгүй. Хууль нь ч байхгүй юм чинь. Олон эхнэр авахын тулд чинь эхлээд ядаж хуультай болох хэрэгтэй биз дээ? Монгол Улс ардчилсан бусад улс орны адилаар хүний эрхийг дээдэлж хувь хүний үзэл бодол, үг хэлэх эрх чөлөөг ямагт хүндэтгэдэг. Яахав, зарим нэг хүмүүс наргиан наадам болгож “Олон эхнэртэй болох хууль батлуулъя” гэж алиалдаг л байхгүй юу. Юу гэж энэ хөгжил дэвшлийн 21-р зуунд монголчууд тийм балай юм хийж байхав дээ.
-Оо заза. Сайхан юм. Нээрээ монгол хүн олон эхнэрээр ч яах вэ дээ гээд л манай залуу цайлгахнаар инээн өөрийгөө шоолно. Тэгснээ л тэсгэлгүй ахиад л хөгийн хөгийн юм асууж эхэлнэ. Хоёулаа ийнхүү түвд сууринг монгол инээдээр хөгжөөсөөр нэгэн настныд ирлээ. “Эрдэмтэн” маань эхлээд утсаар ярьчихсан болохоор настан үүдэндээ зогсож байлаа. Бид хоёр дэмий балай юм ярих сан гэж ам загатнахдаа унаанд суулгүй алхсаар ирсэн юм. Хөөрхий нэлээд даарчихсан бололтой гаднаа хүлээж зогсоо настныг хараад яаралгүй алхсандаа үнэхээр гэмшлээ.
-Заа, сайн байна уу Та? Сайхан өвөлжиж байна уу гээд мэндэлсэн чинь өвгөн өөдөөс
-Сайн байна уу гэж байна. Монголоор дуу гарчихав уу даа гэж бараг цочих шахуу зогтустал орчуулагч маань араас нударч би ч бантсандаа чигээрээ алхаад гэрт нь орж явчихав. Эндэхийн айлууд бие биенээ дуурайгаад хийчихсэн юм шиг яг адилхан жижиг шавар байшингуудад сууна. Гаднаа хэцтэй, таславч бүхий үүдэн хэсэгтэй, хоёр өрөө шавар тагз. Хаанаас нь ч харсан хятад газрын оромж. Дотроо харин харьцангуй тохилог. Өвөө араас орж ирээд пийшин дээр даргилж байсан данхтай хар цайнаас шаазан аяганд хийгээд барилаа. Төмөр тавган дотор боов боорцог гаргаад таваглаж байна. Эргэнэгнийхээ ар өврөөс борлочихсон даавуу ууттай чихэр боорцог гаргаж ирэн түнтгэнэж байх нь эмээтэй минь эгээ адилхан. Нэг их сайхан санагдаад сэтгэл цадаад явчихлаа. Ядарч зутарч явахад тохилог хээнцэр зочид буудалд биш ийм нэг борог тарчигхан ч гэлээ гэрийн дулаанд ороод ирэхэд л сэтгэл санаа амраад тайвшраад явчихдаг юм.
Өвөөтэй хууч хөөрлөө. Өвөө асуусан бүхэнд айхтар цэгцтэй нямбай хариулах мөртөө өөрөө санаачилж “буу халахгүй” юм. Хэлмэрч маань бид хоёрын үгийг нааш цааш нь болгож байх зуур өвөө хэдийнэ ухасхийж босоод цай цүй болоод л түнтгэнэчих юм. Аян холын хүн ядарч яваа гэж бодож байгаа нь харваас андашгүй. Өвгөнөөс үүх түүхийн учир жанцан тодруулах гэж хэдэнтээ оролдоод барсангүй. Мань хэлмэрч “Би танд хэлээд байгаа шүү дээ. Настнууд маань ч түүхээ мэдэхгүй. Тэгэхээр мэдэхгүй юмыг нь ахин дахин асуух хэрэггүй ээ. Өвгөн сандарчихна” хэмээн эвтэйхэн мулталж байна. Өвөө харин надаас Монгол Улсын сонин сайхныг асуугаад орчуулагчийг цангааж орхилоо.
-Монголчууд маань Цагаан сараа тэмдэглэж байгаа юу, эсвэл нөгөө Христийн баярыг тэмдэглэдэг үү?
-Цагаан сараа тэмдэглэлгүй яахав. Шинийн нэгний өглөө Монгол Улсын Ерөнхийлөгч улсынхаа хамгийн өндөр настныд очиж золгодог…
Хэлмэрч залуу уулга алдан “Нээрээ үнэн үү” гээд сүйд. Тэр хөөрлөөрөө сүртэй ч орчуулав бололтой. Орчуулж эхэлтэл өвөөгийн нүдэнд нулимс мэлтрээд ир-лээ. Өвөө нулимсаа эрээ бараагүйхэн шударчихаад ахиад л асуулт асууна.
-Монгол маань одоо дэлхийн улсуудын хаахна явна, хөгжлөөрөө?
-Нийгмийн тогтолцоо, залуусын боловсрол, улсын нийт иргэдийн эрүүл мэндийн түвшингээрээ бол дэлхий нийттэйгээ хөл нийлүүлж яваа. Монголд баян ядуугийн ялгаа эндэхийнх шиг биш ээ. Нийтээрээ хангалуун, эрх чөлөөтэй амьдарч, сурч боловсорч байна. Хүн амын тоо ч өсөн нэмэгдэж байгаа. Олон хүүхэд төрүүлсэн ээжид төр засаг одон медаль өгдөг, бас хүүхдүүддээ төрөөс мөнгө өгдөг.
-Ямар сайхан бэ гээд өвгөн хэнгэнэтэл санаа алдаад тачигнатал гэнэт инээд алдах нь “Үхсэн ч гомдолгүй боллоо” гэж хэлэх шиг…
-Өвөө, та энд ямар ажил алба хашиж байсан бэ, эсвэл малаа л дагасан уу?
-Би уг нь энэ хажуугийн Хүйсэн сумын хүн юмаа. Хүйсэн гэдэг чинь монгол нэр шүү дээ хүүхээ /гэж хэлээд над руу сүрхий нухацтай харав/. Намайг Гаадаа гэдэг. Аавыг минь Абу гэдэг байсан. Би олон жил ардын төлөөлөгч хийсээн. Малчдын амьдрал ахуйг хянаж мэдээлдэг, цалин хөлсгүй нэг тийм ажил даа. Би уг нь ижий ааваас 11-үүлээ хүн юм. Хоёр ах минь Соёлын хувьсгалын үед биеэ хорлосон. Бусад нь ч насалж жаргаж гавьсангүй өөр өөрийнхөө жам мөрөөр өөд болцгоосон. Одоо 70 гарсан өвгөн ганцаараа үлдчихээд л байна даа. Хүний үйлийн үр гэдэг хэцүү юм даа. Өөрөө би зургаан хүүхэдтэй. Гурав нь бас үгүй болсоон. Одоо ганц хүү, хоёр охин мал дээр байгаа даа. Энэ газарт монгол их урт насалдаггүй юмаа…
Юм асуух гэсэн чинь хоолой дээр бөөн юм зангирчихаад дуугарч болсонгүй. Дэмий л тараг халбагадаж суулаа. Өвгөн намайг ирэхэд жигтэйхэн хөөрөөд “Хэдэн өдрийн өмнө би хүн болсоор үзээгүй хачин сайхан зүүд зүүдэлсэн юмаа. Эмгэндээ ярьж өгөөд нэг л сайхан юм болох нь дээ гэж хоёулаа хөөрцөглөж суусан юм. Тэгтэл эмгэн өнөөдөр яагаад ч юм гэнэтхэн бүр холын айл руу майжигнаж очоод тараг аваад ирсэн. Тэгсэн мөртөл хоёулаа таргаа идсэнгүй шинээр нь хадгалаад байж байлаа. Хүү минь ирэх байж…
Өвгөний хөл газар хүрэхгүй хөөрнө. Эмгэнээ л дуудчихмаар байна, эмгэнтэй минь уулзаад яв гэж гуйсаар байтал нь яараад босоцгоолоо. Орчуулагч маань нэг монгол хэлтэй андыгаа дуудчихсан, их холоос ирж байгаа юм гээд байдаг. Нөгөө хүн нь оройн зоог барихаар хоолон гэрт мах чануулчихаад хүлээж ядан утас цохиод арга буюу хөдлөх боллоо. Өвгөн биднийг ирэхэд хүлээж зогссон яг өнөө газраа хадаатай юм шиг үлдлээ. Гараа далласан чинь өөдөөс гар далласангүй, харин алга хавсарч байгаа харагдлаа. Хангинатал уйлмаар санагдсан ч нулимс их хол байлаа…
Б.Занданхүү /сэтгүүлч, яруу найрагч/

Twitter