Монголын зүүн өмнө орших Манж, тунгус угсааны аймгууд XVII зууны эхэн
үеэс хүчирхэгжих үйл явж эхэлжээ. Манж нар бол урьдын Зүрчид нартай угсаа гарал нэгтэй юм.
Тэд нар гурван том аймаг байсан бөгөөд тэдгээр нь дотроо олон жижиг аймаг, овог болон хуваагдсан ажээ. Зүрчид угсааныхны хүн ам өсөж гар урлал, газар тариалан хөгжсөнөөр тэдний үйлдвэрлэл, аж ахуйд нилээд ахиц дэвшил гарчээ.
Тэдний дундаас Манж аймаг XVII зууны сүүлчээс мэдэгдэхүйц хүчжиж, бусад аймгуудаасаа давамгайлах болсон төдийгүй Зүрчидийн олон аймгийг Мин улсын хараат байдлаас гаргаж, тусгаар улс болохын төлөө тэмцэх болжээ.1
1 Д.Жамсран.” XVII зууны эхний Өмнөд Монгол ба Манжийн түрэмгийлэл” ШУАМ.УБ.
Монгол, Манжийн хоорондох худ ургийн холбоо нь Цагаан хэрмийн зүүн хойд талаар оршиж байсан нүүдэлчдийн хоёр улсын хоорондоо ойртох, харилцаагаа сайжруулахад чиглэсэн үйл ажиллагаа байсан юм. Харин Манж нар худ ургийн холбоондоо дулдуйдан, Монгол аймгуудад хяналт тавих, өөрийн талд татан оруулахыг чармайх болсон ажээ. Монголын ноёд язгууртнуудад өндөр цол хэргэм, их бэлэг шан хайрлалгүй өгч байсан нь тэднийг татах нэгэн хүчтэй хэрэгсэл болж байв.
Лигдэн хаан нийт Монголыг оройлон захирахын тулд юуны өмнө өөрийн хувь эзэмшил Цахар түмнийг өөрчлөн зохион байгуулж, найман отог бүхий Цахар түмнээ монгол уламжлалаар зүүн, төв, баруун гурван түмэн болгон хуваажээ.
1617 онд Лигдэн хаан Авга хар нэрт ууланд нийслэл Цагаан хотыг байгуулсан1 нь тухайн үеийн Монголын улс төр, эдийн засаг, соёлын том төв болон хөгжсөн байна. Лигдэн хаан нийслэл хотыг шинээр байгуулсан нь түүний Цахараар төвлөрсөн нэгдмэл улсыг бататгаж тогтооход чиглэсэн арга хэмжээний нэг байв.
Тэрбээр зүүн, баруун түмнийг эв эеэр засан захирах талаарх элэнц эцэг Түмэн засагт хааны бодлогыг ухаалгаар үргэлжлүүлж, Юншээбүү аймгийн Чойрус тавнангаар баруун гурван түмнийг захируулж, зүүн гурван түмнийг захирах сайдаар Өвөр таван отог Халхын Үжээд аймгийн Ширхунаг дүүрэн хунтайжийг томилжээ2. Цахар аймаг харъяаллын хувьд зүүн гурван түмэнд байх хэдий ч Лигдэн хааны мэдэлд оршиж байжээ. Цахар түмэн өлгийн аохан, найман, сөнид, үзэмин, арын зүйд, буруд, алаг, алагчууд гэсэн 8 отгоос бүрдэж байжээ.
Тэр үед Цахар нь 100 000 гаруй хүн амтай хүчирхэг аймаг байв. Лигдэн хааны шууд захиргаанд өвөр Халхын Баарин, Жаруд, Баяуд, Үжээд, Хонгирадын таван отог байсан бөгөөд Халх болон Харчин, Хорчин, Ар Хорчин зэрэг аймгууд их хааны засаглалын зөвшөөрөн хүлээж, түүнд ёс төдий боловч захирагдаж байв. Эдгээр аймгуудын ноёд тогтоосон хугацаанд нийслэл Цагаан хотод очиж, Лигдэн хаанд бараалхан алба өргөж, хааны хамт төрийн элдэв хэргийг хэлэлцэхийн зэрэгцээ төрийн их авч хомрогод оролцдог байжээ.
1 Уг хотын үлдэгдэл Өвөр Монголын Улаанхад хотын Ар Хорчин хошууны Хаан сүм сумын нутагт оршино. 2 Дарма гүүш.”Алтан хүрдэн мянган хигээст”. Хөх хот, 1987, тал 149
Гэвч монголчуудыг оюун санаа, үзэл суртлын талаар нэгтгэн захирах оролдлогуудыг улс төрийн зүтгэлтнүүд сэдэн хийсээр байв.
1639 онд Халх монголчууд Ширээт цагаан нуурын чуулганаар Түшээт ханы хөвгүүн Занабазарыг Халхын шарын шашны тэргүүнээр өргөмжилсөн нь монголчуудыг шашны тугийн дор нэгтгэн барилдуулах зорилго агуулж байв. Энэ үйл явдал өмнөд Монгол Манжид эзлэгдэж, тархай бутархай байсныхаа горыг амсаж байсан үед тохиосон байна.
Өвөр Монгол Манжид эзлэгдсэн нь
1618 онд Манж нар Мин улсын Фушунь, Хайюан зэрэг газрыг түрэмгийлсэн тохиолыг ашиглан Лигдэн хаан 1619 оны зун Цахар, Өвөр тавах халхын цэргийг өөрийн биеэр удирдан, Мин улсын Гуаннин хотыг эзлэн авба татвар авах болсон.
Умард Алтан улс, Өвөр Монголын цэргийн хүчний хооронд болсон анхны томхон энэ мөргөлдөөн Манж нарын ялалтаар шувтарсан нь Манж нар Өвөр Монголын аймгуудын дунд нөлөөгөө хүчтэй дэлгэрүүлэн, өөртөө алхам алхмаар татах нэг нөхцлийг бүрдүүлжээ.
1619 оны эцсээр Лигдэн хутагт хаан болон Өвөр Халхын таван отгийн ноёдын элч нар Манжийн хааны ордонд хүрэлцэн очив.
Лигдэн хааны захидал Манжийн төрийн ордныхны хорслыг төрүүлэв. Нурхач Лигдэнгийн элчийг барьж хориод, 1620 оны эхээр хариу элч зарж захидал бариулжээ. Уг захидалд, Манжийн цэрэг Зүрчид угсааны олон аймгийг нэгтгэх, Мин улсын зах хязгаарын газар нутгийг дайлан дайнд удаа дараа ялалт байгуулсныг өргөн магтаад, Лигдэн дөчин түмэн Монголын эзэн хэмээн бардамнавч түүний мэдэлд монголчуудын тун багахан хэсэг байгаа, Цахар нь Мин улстай хийсэн дайнд ялагдаж байсан зэргийг сануулж, Мин улсын эсрэг Манж нарын хийж буй дайнд холбоотон болон оролцохыг санал болгожээ. Тухайн үеийн хүчний харьцааг бодитой үнэлсэн Нурхачийн хатуу үгтэй захидал нь Лигдэн хутагт хааны хилэгнэлийг төрүүлж, манжийн хааны элчийг барьж хориход хүргэв. Төдөлгүй Манжийн төрийн ордныхонд Лигдэн элчийг нь барьж хориход хүргэв. Төдөлгүй Манжийн төрийн ордныхонд Лигдэн элчийг нь хороосон тухай цуу үг хүрч, тэд Лигдэнгийн элчийг цаазалжээ. Тийн Умард Алтан улс, Цахарын харилцаанд ноцтой ан цав гарч, Лигдэн хутагт хаан Манж нартай элчийн харилцаагаа сэргээн хоёр улсын харилцааг эедүү болгох, манж нар Мин улсын эсрэг дайнд Лигдэнг холбоотон болгох оролдлого талаар өнгөрчээ.