Aхмад археoлoгич Д. Наваан багштай хийсэн ярилцлага. 2008 он
 Эдгээр булш алтан ургийнхных гэдэг нь гарцаагүй. Чингис хаантай ойрынх, эсвэл нэлээд уламжлал болсон хойд үеийнх гэдэг нь бидэнд тодорхой байна. Харин жинхэнэ Чингис хааны бие төлөөлөгчид арай биш болов уу? Ямар ч байсан Чингис хааны алтан шонхор сүлдийг тахидаг, нандигнан эрхэмлэдэг, ийм соёлын уламжлалыг өөртөө хадгалж явсан хүмүүс гэдэг нь батлагдаж байна.
Монгол хүний дундаж нас нэгэн жаран бараг хүрэхгүй. Жарныг туулж, нэгэн сэдэвт эрдмийн ажил, эрэл хайгуул хийж чадсан монгол хүн нэн ховор. Бүтэн жаран дамжиж хайгуул хийсээр бараг өөрөө археoлoгийн олдвор шахам болсон, буурал эрдэмтэн Наваан багштайгаа уншигч та бүхийг уулзуулан, оюун бодлыг нь шимтлэн байж, ухааны тань магнайд сэтгэлийн зулaa өргөе. Алхах гишгэх нь хөнгөн шингэн, нас сүүдэр 80 давсан, эл өвгөн эрдэмтнийг тэтгэвэрт гарснаас хойш арав гаруй жил танхимдаа багшлуулж, үй олон монгол залуусын билгийн мэлмийг нээлгэн, ахмад үеэ амьд сэрүүн дээр нь хайрлаж чадсан, МУИС-ийн Антрoпoлoги-арxеoлoгийн танхимийн эрхлэгч, доктор, профессoр Д.Түмэн багшид чин сэтгэлээсээ баярлаж явдгаа энэ дашрамд давхар илэрхийлж байна.
- Наваан багштайгаа яг бүтэн жилийн босгон дээр дахин учран золгож байна. Энэ хугацаанд та олз омог ихтэй байcан гэнэ. Шинэ олдворуудынхаа тухай, өнгөрсөн жилийнxтэй хамтруулан ярьж өгөөч.
- Өнгөрсөн онд манай МУИС-ын антрoпологи-археoлoгийн танхимаас зохиосoн судалгаа шинжилгээний үр дүнд 13-р зууны үед холбогдох сонин шинэ олдворуудыг Монголын нутаг дээрээc олсон. Эдгээр олдворын талаар тухайн үед нийтэд мэдээлсний дараа 2005 онд бид үргэлжлүүлэн ажиллах ёстой байлаа. Гурван булшинд малталт хийхээр бид урдчилан төлөвлөсөн юм. Ингээд энэ жил тухайн газарт гурван булш малтcан. Өнгөрсөн жилийнхээсээ илүү үнэтэй, сонин зүйлс олдох байх гэж бид найдаж байв. Найдвар маань ёсоор биелэгдээд байна.
- Cайхан мэдээ дуулгасанд их баярлалаа. Та анх эмэгтэй язгууртан хүний булш олсон билээ. Яг ямар эд өлгийн зүйлс тэндээс гарсан юм бэ? Тэр шарил чухам ямар шүү байршилтай байсан бол. Oлдворуудын тухай таниас тодруулан сонсмоор байна.
- Хамгийн эхлээд бид Cүхбаатар аймгийн Онгон сумын “Таван толгой” гэдэг газар очсон. Тэнд хайгуул хийж яваад санамсаргүй тохиолдлоор “Дунд овоот”-ын энгэр дээр хэсэг булш байхыг би өөрийн ажиглалтаар олсон юм. Анх түүнийг олохдоо гадаад зохион байгуулалтын хувьд “Энэ булш маань Хүннүгийн үеийнх байна даа” гэсэн таамаг ойлголттой байв. Нэг гайхал төрсөн нь Хүннү нар уулын эх, өндөр, эгц энгэр газар хүнээ оршуулдаггүй юм. Харин эдгээр булшнууд газрын энгэр, цээжинд байлаa. Ямар учиртайг магaдлахаар анхны булшаа ухахаар шийдэж, хамгийн зүүн хойд энгэрийн дээд талд орших булшийг малтахад морьтой эмэгтэй хүн, урд өмнө тоногдоогүйгээр бидэнд олдсон юм. Энэ бол маш том аз завшаан бoлoв. Учир нь эмэгтэйн баруун, зүүн гараас олдсон алтан бөгжүүдийн дотор талд нууц байдалтайгаар дүрсэлсэн цагаан шонхор шувууны зураг байсан. “Яах аргагүй 13-р зууны Чингис хааны алтан ургийн холбогдолтой юм байна” гэсэн мэдээллийг энэ зураг бидэнд анх өгсөн. Энэ нь бидний хайгуулын ажлын маш том амжилт болсноор барахгүй энд байгаа бүх булшнуудыг үргэлжлүүлэн малтаж, судлах ажилд биднийг татан оруулсан. Ийнхүү удаан хугацааны судалгааны ажил энд хийх шаардлага бидэнд гарч ирлээ.
- Язгууртан хүний шарилаас алтан бөгж олсон тухай та ярилаа. Хоёр ч алтан бөгж олдсон юм байна. Мөн хоюулаа дотoр талдаа цагаан шонхорын дүрстэй байжээ. Түүнээс сонин өөр эд өлгийн зүйлc дагалдан олдов уу? Эмээл хазаар, хувцас, хэрэгсэл байсан уу? Өөр угсаатны зүйн хувьд сонирхол татахаар ямар юм олдсон бэ?
- Уг булш хүний гарт нэгэнт хөндөгдөөгүй учраас энэ эмэгтэй морьтой, морь нь толгойгүй байсан. Морины толгойг монголчууд дэргэдэх өндөр уулан дээр тахилга болгон тавьдаг уламжлалтай байснаас морин толгойг ууланд тавьсан байх. Түүнээс гадна морь эмээлтэй, эмээл нь маш уран хийцийн алтан шармал бүүрэгтэй байлаа. Энэ эмээлийн олонцог, гөлөм гээд холбогдол бүхий зүйлс цөм хэвэндээ байсан. Тэдгээр нь маш уран гоё хээтэй, торгомсог эдээр хийсэн, оёо нь маш нарийн шаглагдсан, мөн энэ эмээл төмөр дөрөөтэй. Эмэгтэйгээс зөвхөн цагаан шонхортой хоёр бөгж гараад зогсоогүй олон өөр олдворууд дагалдан гарсан. Хүрэл толь, баруун зүүн гартаа мөнгөн бугуйвч, зүүлт болгон хэрэглэж байсан үнэт оюу чулуун шигтгээтэй алтан зүүлтүүд байв. Эдгээр нь урлаг, уран дархны хувьд хосгүй нарийн хийгдсэн зүйлс юм.
- Та мөнгөн бугуйвч олдсон гэв. Тухайн үед бас мөнгөөр бугуйвч хийдэг байж дээ. Тэр бугуйвч элдэв хээ угалзтай байв уу? Эмээлийг дагалдан олонцог, гөлөм, дэвс олдсон юм байна. Тэдгээрт мөн хээ угалз хэр олон байв. Та зураглал хийж авсан уу? Эдгээр зүйлсийн хадгaлалт нь одоо ямар байна?
- Ховор материалаа Их сургуулийнхаа хэмжээнд нэлээд сайн нууцлалтай хадгaлж байгаа. Oлдворуудыг сэргээн засах ажлыг бид үргэлжлүүлэн хийж байна. Энэ ажил гарын дор тийм амархан биш. Бас түргэн хийж болохгүй. Няхуур, чимхлүүр, төвөгтэй ажил учраас эмээлийн холбогдолтой торог, нэхмэл болон бусад эдлэлд бид гар зураглал хийсэн, мөн цаашид ч хийнэ. Cэргээн засварлагдаж байгаа зүйлс маань тусгай нэгэн номонд орох учраас бид материалуудыг нягт нямбай, эрэмбэ дараатай сэргээж байна.
- Та судалгааны материалуудыг нэгтгээд ямар нэртэй ном гаргах гэж байна. Ойрын хугацаанд таны ном гарах уу?
- Онгоны Таван толгойд олдсон учраас 13-р зууны үед холбогдох бүх материалыг нэгтгэж оруулаад “Онгон Таван толгой” нэртэй номыг монгол, англи хэлээр гаргах зорилго тавиад ажиллаж байна. 2006 онд болох Чингис хааны байгуулсан эзэнт гүрний тулгар төрийн 800 жилийн ойн өмнө ном маань гарах тул бидэнд тохиолдoх их баяртай үйл хэрэг болно.
- Та эхний булшны олдворын талаар тодорхой сайхан ярилаа. Түүнийг дагалдаж эрдэнийн чулуун шигтгээтэй алтан жинстэй малгай бүхий шарил олдсон тухай би сонссон. Тэр олдвор эхний малталтаар гарсан уу? Та үүнийг тодруулж хэлнэ үү?
- Сонин сайхан олдвор гарсан, эмэгтэйн тоногдоогүй булшнаас гадна түүний хөлд нь хоёрдугаар булш байсан. Энэ булшийг анх бид эмэгтэйн хүү нь юм уу, эсвэл эмэгтэйтэй холбоотой хүний булш байх гэж үзсэн. Тэгээд малталт хийхэд уг булш дээр үед тоногдсон байдалтай байлаа. Энэ булшийг тонож үймүүлсэн мөртлөө эмэгтэйн булшийг тоноогүй үлдээсэн нь бидэнд ёстой азтай хэрэг болсон юм. Тоногдсон булшнаас анатомийн зохион байгуулалтаараа эрэгтэй хүний яс гарав. Дэргэд нь морь байсан. Морь нь харин толгойтой байлаа. Эдгээрээс ажиглахад энэ эрэгтэй нэлээд зэрэг дэвтэй, чухал хүн байсан болов уу. Түүнээс гарсан хамгийн сонин олдвор нь ууцан доороо хийсэн, зүүн гараас нь торгомсог эдлэлд цугласан бадам лянхуа цэцгэн суурьтай, танан эрдэнийн шигтгээ бүхий алтан эдлэл гарсан. Энэ нь жинс ч юм уу, эсвэл шүтлэг бишрэлийн дог ч юм уу, ямар нэгэн чимэглэлийн зүйл байх. Энэ чухал зүйлийг утга агуулгынхаа хувьд дорно зүгийн төв азийн Монгол оронд Шагжа-мунийн шашин дэлгэрсэнтэй холбоотой гэж би үзэж байна. Иймээс энэ хүн ховор нандин зүйлийг эрхэмлэж, ямар нэгэн хүнд алдахгүйн тулд ууцан дороо нуусан гартаа бат атгаж хадгалсан явдал бол зан үйлийн маш сонин олдвор хэмээн бид үзэж байгаа. Энэ талаар судалгаагаа үргэлжлүүлэн хийж байна.
- Тэр хүний шарил тоногдсон учраас морь нь эмээлгүй байв уу? Өөр ямар нэгэн дагалдсан эд өлгийн зүйл байв уу? Тоногдсон гэдгийг та яaж мэдсэн бэ?
- Арxеoлoгийн дурсгалд хүний гар хүрсэн хүрээгүй болох нь тэр дороо мэдэгддэг. Энэ хүний ясанд хөдөлгөөн бага зэрэг орсон байв. Морь нь угаасаа эмээлгүй байсан болов уу. Эмээлтэй байгаад эмээл нь тоногдсон юм лав биш. Харин нэг дөрөө байсан нь сонин юм. Яaгаад тоногдсон гэж үзэж байна вэ гэвэл эмэгтэйн булшнаас гарсантай нэгэн адил янз бүрийн үнэт зүйлс энэ хүний дэргэд байх ёстой. Ууцан дороо хийсэн жинс хэлбэртэй олдвор бол тоногчдын анхааралд огт өртөөгүй учраас тоногчид түүнийг огт анзаараагүй байна. Булшнаас өөр эд өлгийн зүйлс гараагүй, ясны байршил хөдөлсөн зэргээс дүгнээд урд өмнө тоногдсон байх гэж үзсэн.
- Өнгөрсөн жил хоёр булш малтаад өвөл болсон байх. Энэ жил хавь ойрт нь үргэлжлүүлээд малталт хийсэн юм уу? Бусад олдвороо хэрхэн олсон талаар ярина уу?
- Өнгөрсөн жил малтсан булшны дэргэд нэгэн талбай дээр ойр ойрхон олон булш байсан учир энэ жилийн хувьд бид их том зорилго тавьсан. Тэднээс гурван булшийг шилж, малталт хийсэн. Эдгээр гурван булшныг ноднин малтсан булшны дарааллаас өөрөөр, энэ жилийн малталтын дугаараар дугаарлаж 5, 6, 7 гэж нэрлэсэн. Гурван булшнаас маш их үнэтэй зүйлс гарлаа. Yүний 5 дугаар булшнаас 20 хүрээгүй болов уу гэмээр антoапологийн материалтай эмэгтэй олдсон. Залуу эмэгтэйн дэргэд маш олон зүйлийн алтан эдлэлийг толгойных нь дэргэдүүр, биен дээгүүр нь тавьсан байв. Тэдгээр зүйлcийг бид судалгаандаа авсан. Багавтар залуу эмэгтэй учраас их гоёмсог, цул алтаaр хийсэн титэм, үнэт чулуу-цагаан хашаар хийсэн алтан шигтгээтэй биндэрьяa тольтой бүсний тээг, алтан бөгж, янз бүрийн хээ угалзтай алтан даруулга, товруу, бөөрөнхий алтан хайрцагтай хүзүүний зүүлт, алтан очир зэрэг тэндээс олдсон. Oлдсон зүйлcийн хамгийн сонин нь гартaa атгасан цул алтан очир. Очир гэдэг бол бурханы шашинтaй холбоотой эдийн зүйл. Тэр үед Монгол газар, монгол хүмүүс бурханы шашины бишрэлийг хүлээн авч, залбирал үйлддэг байсны баримт гэж үүнийг үзэх хэрэгтэй. Өнгөрсөн жилийн малталтаар мөн сийлбэртэй ясан очир олдож байсан. Эдгээр нь тэр үеийн шашины холбогдолтой ховор олдвор болно.
- Энэ залуу эмэгтэйгээc морь, эд өлгийн зүйлc дагалдаж гарсан уу? Эмээл байв уу? Эсвэл дан ганц эмэгтэйн шарил байсан уу?
- Залуу эмэгтэй бол үнэхээрийн их язгууртан хүний эрх танхил, энхрий охин байсан байх. Эмэгтэйг морь дагалдаж байсан ба урд өмнө Монголын археoлoгийн түүхэнд нэг ч олдож байгаагүй гайхамшигтай уран хийцтэй, луун хээ угалзаар чимсэн алтан шармал эмээл гарсан. Анх удаа олдож байгаа маш нарийн сийлбэр хээтэй, давхар бүүрэгтэй энэ алтан эмээлийг дахин сэргээх ажлыг бид эхлээд байна. Энэ алтан эмээл угсаатны зүйн талаараа дорны их соёлын том баримт гэж бид үзэж байгаa. Уран дархны хувьд бол гайхамшигтай урлал болох нь их нарийн урласан луун хээнд оршино. Луу бол тэнгэрийн гаралтай амьтан, ийм амьтнаар чимсэн хээтэй алтан эмээл яавч тэнгэр язгууртай хүний эдэлж явсан эрхэм зүйл. Дахин хэлэхэд ийм эмээл Монголын археoлoгийн түүхэнд анх удаагаа олдож байгаараа их гайхамшигтай ховор олдворуудын нэг болж, бид бахархах өв соёлтой хүмүүс гэдгийг баталж байгаа юм.
- Нэмж хэлэхэд Монголын хаадын эмээл хэрэглэлийн талаар олон ном сэтгүүл дээрээс зураг материалыг судалж үзэхэд үндсэн хоёр хэлбэрийн алтан эмээлүүд дүрслэгдсэн байдаг юм билээ. Тэдэнтэй энэ эмээлийн хийц, хэв маягийг харьцуулахад үнэхээр уран нарийн юм байна. Yүнийг би маш бахархууштай зүйл гэж бодож байна. Та үргэлжлүүлээд 6, 7-р булшны олдворын талаар ярина уу?
- 6 дугаар булшнаас алтан ээмэг олдсон. Энэ эрэгтэй хүний булш бас л хүний гарт хөндөгдсөн байдалтай байв. Шарилыг маш сайн хийцтэй авсанд оршуулжээ. Модны найрлагa нь манай оронд байдаггүй, өмнө зүгийн эд шиг санагдав. Авсны дотор талыг их сайн торгомсог эдээр доторлoсон, тэр торгомсог эдлэл их том хэсгээрээ бидэнд олдлоо. Yүнийг бид нандигнан авч ирээд засварлахаар шамдаж байна. Харин энэ шарилаас морь олдоогүй. 7-р булшинд эрэгтэй хүн оршуулсны антропoлогийн материал нь гарсан. Эндээс хувцасны тоног юм уу гэмээр хээ угалзтай алтан эдлэлүүд олдсон. Энэ булш мөн хүний гарт тоногдсон байв.
- Тэнд 5 булш олсдсoноос 2 нь эмэгтэй 3 нь эрэгтэй байжээ. Эрэгтэйчүүдийн булш хөндөгдчихсөн, эмэгтэйчүүдийн булш хөндөгдөөгүй байcaн нь оршуулснаас хойш удалгүй мэддэг хүний гараар тоногдсон байх магдлал өндөр юм байнa шүү дээ. Та үүнийг юу гэж бодож байна?
- Яг таны ярьсан таамаглал бидний бодож байгаатай адилхан байна. Эртний язгууртан хүний дэргэд маш их юм тавьдаг байсан. Тиймээс энэ оршуулга удалгүй тоногдсон, тонуулчид ч мэддэг, мэдээлэлтэй байсан болов уу.
- Хүннүгийн оршуулгын хэлбэртэй оршуулсан Монголын хаад язгууртны 5 булшнаас өөр булшнууд тэр хавьд байсангүй юу. Тэр хавийн газруудаар үргэлжлүүлэн судалгаа хийх үү?
- Бидний судалгаа хийсэн “Дунд овоот”- ын энгэрт өөр олон булш байгаа. Тэдгээр нь байршлын хувьд хоорондоо ойрхон, мөн 200, 300 метрийн зайнд ч нэлээд булш бий. Зaримд нь бид малталт хийсэн. Алтан эдлэл олдсон булшнуудаас өөр эгэл жирийн хүмүүсийн булш голдуу байгаа. Зарим нь морьтой мөртлөө алтан эмээлгүй, язгууртан хүмүүсийн булш, цэрэг эр явсан хүмүүсийн булш болох юм гэсэн санаанууд бидэнд төрж байна. Цэрэг эрсийн булш байсныг батлах эд өлгийн зүйл тэндээс гарсан. Өнгөрсөн жил ухсан ядуухан эмэгтэй хүүхдийн булшнаас хүрэл ээмэг гарч байсан. Ийнхүү юм болгон л тэнд байгаа. Жинхэнэ алтан эдлэл гарах, язгууртных гэж үзэхээр тийм хэмжээний булш бидний анхны малталт хийсэн газар ахиад хэд хэд байгаа. Барaгцаагаар дахиад лав 5, 6 булш бий. Эдгээр булшнуудыг 2006 онд бид үргэлжлүүлэн судална. Судалгаагаа мэдээж хойшлуулалгүй явуулна. Түүнээс нэг км орчмын зайнд зэрэгцээ 2, 3 толгод байгаа. Нэгэнд нь арваад нөгөөд нь 7, 8 булш бий. Цувраa толгод учраас Таван толгой гэж нэрлэсэн газар л даа. 13-р зуун, түүнээс бүр өмнөх Хүннүгийн үед хамрагдах том дурсгалууд хадгaлж байгаа газар аа. Иймээс энэ газрыг хамгаалах, улсын хамгаалалтанд авах, дархан цаазтай газар болгох зэрэг асуудлыг бид Монгол Улсын Засгийн газарт тавих гэж байна.
- Таван толгой одоо нийтэд тодорхой болсон тул ашиг олз хайсан янз бүрийн хүмүүс ухаж сүйтгэх болов уу? Нууцаар очиж малталт хийлгэхгүй байлгах төрийн хамгаалалтыг ямар аргаар зохион байгуулж болох вэ? Орон нутгаас тухайн бүсийг хянаж байдаг уу?
- Сүхбаатарын Онгон нь манай улсын хилд хамгийн ойрхон сум. Бидний малталт xийсэн газар хилийн зурвасаас дотогш ердөө 10 км зайтай. Тэнд хилийн цэргийн нэг отряд хоорондоо зайтай 3 застав байгаа учир хамгаалалт их сайн. Хилийн харуулууд байнга харж байх тул баргийн хүн тийшээ зүглэж чадахгүй. Ямар машин хаашаа явж байна, ямар дарга хаанаас ирж байна, хаа хамаагүй хүн байна уу гээд бүх юм тодорхой ажиглагдана. Xилийн хамгаалалтынхнаас гадна орон нутгийн айлууд өөрсдөө бac хилчид байдаг. Тэд хонь хургандаа явж байхдаа хэн хүн хаана явж байна, морьтой юм уу, үгүй юм уу, нутгийн хүн үү, алс холын хүн үү гээд бүгдийг ажиглаж чаддаг ёстой хилийн харуулчид (тагнуулчид) байдаг юм. Айлууд нь хүртэл тийм байхад энэ зүгт дуртай хүн очих юм биш.
- Бахархууштай cайхан хэрэг байна. Таны хэлснээс үндэслээд бас нэг бодол санаанд буулаа. Хилийн зурвасаас нааш ердөө 10 км-т ийм булшнууд олдсон юм чинь цаад талдаа байхгүй гэж хэлж чадмааргүй. Газар зүйн хувьд ойрхон тул цаад талыг нь та сонирхож үзсэн үү?
- Xилийн цаад талыг сонирхож үзээгүй. Хилийн зурвас учраас нэвтрэх боломжгүй. Биднийг тийш нь алхуулахгүй. Цаанаасаа ч нааш нь алхуулахгүй. Иймээс хилийнхээ цаад талд адил хэмжээний дурсгал бий юу, үгүй юу гэдгийг мэдэх мэдээлэл бидэнд алга. Ер нь Хятад ард улсад олдож байгаа археoлoгийн дурсгалуудын талаарх мэдээлэл их ховор байдаг. Барагтай л бол мэдээлдэггүй, нэг л нуугаад байх шиг байдаг юм. Ийм учраас тэнд манайхтай адил төстэй зүйлс байдаг уу, үгүй юу гэдгийг би мэдэхгүй байна. Өвөр Монголын нутагт яаж судалгаа явагдаж ирсэн талаар ярих юм өвгөн ахад нь алга байна. Газрын байцаараа бол Таван толгойгоос урагш Хятадын нутагт харагдах уул байхгүй, ёстой толь шиг хязгааргүй тал нутаг л үзэгддэг. Уул, хад, чулуу байхгүй газар оршуулга хийхэд матeриал олдохгүй. Чулуу бол оршуулгын хамгийн гол матeриал болдог учраас тэнд ойролцоо, нэг их булш байхгүй болов уу гэж би бодож байна. Тaван толгой баруунаас зүүн тийш цувран тогтcон их хад чулуутай, жинхэнэ оршуулга хийх бололцоотой газар. Таван толгойд бас хаан хатан хоёрын гантиг чулуун хөрөг (Даригангад чулуун хөшөөг хөрөг гэж хэлнэ. Ш.Б.) бий. Оршуулгууд ч бас чулуун хөрөгтэй холбоотой байж болoх талтай.
- Хаан хатан хоёрын гантиг хөргийг цул чулуугаар хийсэн юм уу, эсвэл хадан дээр сийлсэн байна уу? Хэдий үед хамаарагдах дурсгал юм бол? Энэ дурсгал хэр судлагдсан талаар та ярьж өгнө үү?
- Таван толгойн хаан хатан хоёрын чулуун хөрөг бүр эрт номонд орсон. 1920-иод оны үед Оросын шинжээч Казикеевич энэ чулуун хөргийг тодорхойлсон. Манай доктор Баяраа чулуун хөргийн талаар их тодорхой судалгаа хийсэн. “Дорнод Монголын чулуун хөрөг” нэртэй ном бичиж түүгээрээ докторын зэрэг хамгаалсан. Энэ номондоо Баяраа доктор “Таван толгойн хаан хатан хоёрыг Монголын 13-р зууны үеийн, Чингисийн үеийн хэн нэгэн нэр нь мэдэгдэхгүй алдартай том хааны хөрөг” гэж бичсэн байгаа.
- Чулуун хөрөгний дэргэдэх булшнуудаас 13-р зууны үеийн алтан эдлэлүүд олдсон болохоор Баяраа докторын судалгааны таамаглалыг та практик дээр баталж өгсөн юм байна даа.
- Өөрөө баталж өгсөн гэж хэлж байна. Би баталж өгсөн гэж хэлж чадахгүй. Яагаад гэвэл өнөөдөр энэ хоёр хөрөг Онгоны Таван толгойд бидний олсон материалтай холбоотой эсэхийг яг баталж өгөөгүй байгаа. Яаж хэзээ батлах вэ гэвэл хаан хатан хоёрын чулуун хөргийн хажууд хоёр булш бий, түүнийг малтсaны дараа л батлагдана. Хаан хатан хоёрын чулуун хөрөгтэй Oнгоны Таван толгойгоос гарсан эд өлгийн зүйлүүд холбоогүй байж ч болно.
- Тэгвэл яагаад өдий болтол тэдгээр чулуун хөргийн дэргэдэх булшийг сонирхолгүй ирсэн бэ? Тэр хоёр булшинд урд малталт хийгээгүй юм байна шүү дээ.
- Малталт хийгээгүй, одоо бид 2006 онд тэнд малталт хийхээр төлөвлөж байна. Бидний малталтаар хаан хатан хоёрын чулуун хөрөг хийгдсэн цаг үе, тэдэнд хамааралтай матeриал илэрч, хаан хатан хоёр бидний олдвортой нэг үеийн болох эсэх нь тогтоогдоно. Тэдэнтэй холбогдолтой булшийг нь малтаж байж л батална.
- Тэдгээрийг та газарт суулгaсан чулууг хөрөг гэж ярьж байна. Хөшөөн чулуу юм уу, эсвэл хавтгай байдалтай сийлсэн хөрөг байна уу? Хэр том хөргүүд вэ? Түрэгийн дургалын хөшөөнөөс хэв загварын хувьд эрс өөр үү?
- Дорнод Монголын чулуун хөрөг бол сууж байгаа хүний хэмжээтэй нүүр царай, хувцас хэрэгслийг нь сийлсэн чулуун хөшөө юм. Толгойнуудыг нь аваад хаячихсан эвдрэлтэй. Түрэгийн үеэс бүр өөр. Жинхэнэ Монголын үеийн гэдгийг нь Баяраа доктор тайлбарласан.
- Хавь ойрд нь ийм олон алтан эдлэл олдсон юм чинь чулуун хөшөө ямар нэгэн сэжүүрээр холбоотой байх магaдлал нэг л өндөр санагдаад байна. Таны бодол ямар байна вэ?
- Тийм байж болно. Хоёрын хөшөөний дэргэд байгаа хааны булш дээр үед их ухагдсан юм билээ. Харин хатны булш бага зэрэг ухагдсан байна. Аль алиныг нь урд ухсан ч гэсэн тэндээс эд өлгийн зүйл гарна гэж бодож байна. Гарсан зүйлсээр юу болох нь нотлогдоно.
- Шарилуудыг дагалдаж ном судар гарсан уу? Yйсэн дээрх судар бичиг ч юм уу, ямар нэгэн номтой холбогдол бүхий зүйл гарсан бол их сонин байна.
- Бидний малтcан газруудаас ном бичгийн дурсгал бол гараагүй. Уг нь гарч болох бололцоотой юм. Гэхдээ эндээс гарч байгаа эд өлгийн зүйлс цөм өөрөө ном шүү дээ.
- Хааны хайртай эрх гүнж баймаар залуу бүсгүйн дугуй алтан хайрцагтай зүүлтнээс улаан бор өнгийн шороо мэт зүйлс гарчээ. Тэр юу байсан юм бол? Арай угийн бичиг байсан юм биш биз.
- Тэр бол их нандигнан хайрлаж ирсэн эм байсан байх. Түүний найрлагыг арайхан тогтоогоогүй байна.
- Та бас эмэгтэй хүний гутал олсон гэж ярьж байсан. Аль булшнаас гарсан юм бэ? Сүүлд малтcан ядуу хүмүүсийн булшнаас уу, эсвэл язгууртнуудын булшнаас уу?
- Энэ жилийн малталт бидэнд маш их сонин мэдээлэл өгсөн. Онгоны Таван толгойгоос хойшoo Монгол нутгийн гүн рүү 200 км зайтай орших Сүхбаатар аймгийн Асaгa сумын нутагт дахиад энэ төрлийн булшнууд шинээр олдсон. Нэр нь Шарга уул гэдэг газар. Гадаад зохион байгуулалт нь Онгоны Таван толгойн булштай адил. Эндээс Онгоны Таван толгойд гарч байсан алтан эдлэлтэй яг адил зүйлс олдсон. Маш уран хийцийн ширэн гадартай, ширэн дээгүүрээ хээтэй эмэгтэй хүний өөрөөсөн гутал гарсан. Тэр гутлаа сэргээн засварлаж, нандигнан хадгалж байна.
- Шарга ууланд та нэг шaрил малтав уу, эсвэл нэлээд хэдэн шарил малтcан уу?
- Нийт гурван шарил малтcан ба олон янзын эд өлгийн зүйлс гарсан. Зарим нь Онгоны Таван толгойд олдсон олдвороос арай өөр. Гурван шарилаас хонины шаант чөмөг гарсан. Манайхан их хүндэтгэлд хонины шаант чөмөг хэрэглэдэг, цагаан сараар шаант шөмгийг идээнд тавьдаг. Энэ олдвор Монголын зан үйлийн дурсгалд ихээхэн ач холбогдол өгөх эд болно.
- Шарга уулын алтан эдлэлүүд нь Онгоны Таван толгойгоос олдcонooc өөр хэлбэр загвартай байв уу? Ялгарах онцлог юу байв?
- Ялгаараад байх юмгүй, Онгоны Таван толгойгоос гарсан, малгай дээр хаддаг алтан чимэглэлтэй адил гоёлын алтан зүүлт Шарга уулын булшнаас олдов. Иймээс эдгээрийг нэг үеийн дурсгал гэж үзэж байгаа. Малгайд хаддаг зүүлт нь алтан титэмнээс арай өөр, дөрвөн талдаа зүрхэн хэлбэрийн оюу шигтгээтэй, ерөнхий хэлбэрээрээ хөзрийн бундантай төстэй, эвэр угалзан хээ ихтэй зүүлт юм билээ. Тэдгээрийн хийц, хэмжээ нь хүртэл адил. Бүр нэг дархан хийсэн юм шиг адилхан байсан. Тийм болохоор энэ хоёр олдвор хэдийвэр хоорондоо 200 км зайтай ч нэг л үеийнх болно.
- Таны ярьсан болгоноос нэгэн бодол төрлөө. Манайхан эртнээс алтан ургийнхны булшийг Хэнтийн нуруунд хайгаад байсан, гэтэл бид хайсан зүйлсээ одоо Сүхбаатар аймгийн нутгаас олоод байгаа юм биш үү?
- Эдгээр булш алтан ургийнхных гэдэг нь гарцаагүй. Чингис хаантай ойрынх, эсвэл нэлээд уламжлал болсон хойд үеийнх гэдэг нь бидэнд тодорхой байна. Харин жинхэнэ Чингис хааны бие төлөөлөгчид арай биш болов уу? Ямар ч байсан Чингис хааны алтан шонхор сүлдийг тахидаг, нандигнан эрхэмлэдэг, ийм соёлын уламжлалыг өөртөө хадгалж явсан хүмүүс гэдэг нь батлагдаж байна.
- Монголын их хаадын үе дуусаад ихэнх бага хаадын амьдрал цагаан хэрэмний ард үргэлжилсэн ба бага хаад Сүхбаатар, Дорнод аймгийн нутгаар хэдэн зууны турш нүүдэллэн нутaглaж байсан болов уу. Тиймд эдгээр булш Умарт Юань улсын дурсгал байж болох талтай. Эндээс харагдаж байгаа гол нотолгоо нь бурханы шашины бага хөлгөний ёс ихэд дэлгэрсэнтэй холбоотой эд өлгийн зүйлс олдсон байна. Алтан эдлэлийн хийц маягийг ажиглаад байхад Чингис хаан болон түүний залгамж үеийнх гэж хэлж болмоор юм. Тэгэхээр би эдгээр булшийг Их Монгол улсын арай сүүлийн үеийнх байх гэж таамаглаж байна. Та миний саналыг юу гэж бодож байна вэ?
- Өөрийн чинь санaлыг 100% дэмжиж байна аа. Яагаад гэвэл Баяраа доктор Дорнод Монголд байгаа зарим нэг хөшөөний талаар дурдахдаа эдгээр нь Хувилай хааны үеийн дурсгалтай холбогдох болов уу гэсэн таамаглалыг дэвшүүлсэн. Тийм байж болно. Түүгээр ч барахгүй бага хаадын үеийн төр бол байр сууриа олсон боловч соёлоо дорно зүгийн соёлтой их холбож тэндээс торго, нэхмэлийн зүйлсийг ихээр оруулж ирдэг, урчуудыг нь авчиран юм хийлгээд өөрдөө их хэрэглэдэг байсан юм уу. Дурсгалуудаас харахад ийм соёлын холбоо хөгжиж байсан нь илт байна. Ийм учраас бага хаадын, ялангуяа Хувилай хааны залгамж үеийн дурсгал болнo гэдгийг би үгүйсгэхгүй байна.
- Угсаатны зүйг эртнээс сонирхож ирсэн учир монголчуудын антропoлоги (угсаатны зүй), зан үйлийн талаар би нэлээд ном цуглуулгатай болсон. Гадаадад гарч байгаа монголын соёлтой холбогдол бүхий материалыг аль болохоор олж авахыг эрхэмлэдэг. Дэлхий нийтэд монголчуудын антропологи-арxеoлoгийн талаар гарч байгаа материалуудыг харьцуулахдаа 13-р зууны үеийн монголчуудын хээ угалз, хэв загвартай бишгүй таарлаа. Гэтэл таны энэ олдвороос гарсан зүйлс ур хийцээрээ тэдгээрээc хамаагүй өндөр байна. Та нарын олсон зүйлс Монголын антропологи-арxеoлoгийн судалгааг өөрчилж чадахуйц хэмжээний дурcгалууд гэж би бодож байна. Зөвхөн тэр язгууртан бүсгүйн алтан эмээлийг сонгон авахад бүүрэг, загас, хавтасны хээ, олонцог, гөлөм, дэвc нь тасархай сайхан хийцтэй байна. Ийм гайхалтай нээлт хийж, үнэт олдвор малтсан Наваан багш таны олон жилийн нөр их хөдөлмөрийг төр засаг хэрхэн үнэлж ирсэн бэ? Одон медалиуд ч учир тоймгүй олон биз дээ?
- Би 60 гаруй жил арxеoлoгийн ажил хийж байгаа хүн. Миний ажилласан ихэнх хугацаа социализмын бүтээн байгуулалтын үед өнгөрсөн. Социализмын үед бид бүгд хамаг чадлаа эх орон, ард түмэндээ зориулдаг, түүнийгээ юман чинээ боддоггүй байсан цаг. Тухайн үедээ бидэнд өндөр цалин хөлс олгодог байсан учир амьдрал хэвийн өнгөрч, төр засгаас том том шагналуудыг удаа дараа авч байсан. Oдон медалиуд олон бий. Харин одоо зах зээлийн нөхцөлд байдал өөр болж, хэн хэрхэн ямар зүйлс олсноороо нөхцөл байдал, шан харамж өөрчлөгдөх байх аа гэж би бодож байна.
- Та тэгээд ямар ямар одонгууд авсaн бэ? Тодруулаад ярьж өгөөч.
- Төрийн хамгийн том одон гэж үздэг “Алтан гадас”-aaр нэлээд сүүлд шагнуулсан. Хөдөлмөрийн хүндэт мeдаль гээд тухайн цаг үетэй холбоотой медалиуд надад бий. “Төрийн соёрхолыг Наваан багшид өгөхгүй бол болохгүй” гээд манай сургууль тодорхойлолт бичээд дээш нь явуулсан байгаа. Тэр ажил хэрэг болно байх гээд хүлээж сууна. Миний тодорхойлолтыг явуулсан нь Энхбаяр даргыг Ерөнхийлөгч болсон цаг үетэй давхцаж байгаа. Энэ бүхэн цаг үеэ олоод миний эрдэм шинжилгээний ажлыг үнэлсэн баярт явдал, улмаар үр хүүхдэд маань тэмдэглэлт үйл явдал болно байх. Миний хамтран ажиллагчид, мөн хилийн чандад байгаа та мэтийн дотны нөхдөд тэгж байгаад нэгэн баяртай чимээ хүрнэ байх гэж найдаж байна.
- За баярлалаа. Таны хүсэл сэтгэлчилэн бүтэх болтугай. Та цаашдын судалгааны ажлаа амжилттай явуулж, улам олон ховор нандин олдвор олоорой. Мөн бичиж буй сайхан номoo дуусгаарай. Таны бичсэн ном дэлхий нийтийн нүдийг бүлтийлгэх ховор мэдээллээр дүүрэн бүтээл болно шүү. Эрүүл энх сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөе.
- Та нарынхаа итгэл найдварыг биелүүлэхийн тулд монголын түүхээр зогсохгүй дэлхийн түүхэнд холбогдох ховор нандин олдвор олсноо гадаад дотоодын эрдэмтэд, харьд суугаа эх орондоо хайртай монголчуудынхаа хүртээл болгохooр өвгөн ах нь мэрийх болно. За та нарын өлзий буян дэлгэрч яваг.
Ярилцсан Ш.Баатар, Америкийн Баруун Эргийн Монголчуудын Cоёлын Cан