ФОТО
ВИДЕОМашины хүч шавхдаг, жолооч нарын цагийг бардаг байсан алдарт Ээвийн говийг засмал замын ачаар хэдхэн цагт туулаад өнгөрдөг болжээ. Олон арван жил жолооч нарт эвээлээ хайрлаж ирсэн Ээвийн буудал өнгөө сэлбэх янз оржээ. Гэхдээ үйлчилгээнд монголчуудын амиа бодох үзэл шингээстэй хэвээрээ байна. Арын дэлгүүрт сүү худалдаж байхад өмнө талын дэлгүүрийн хүн нь манай энд сүү зардаггүй гэж байх жишээтэй.
Ховдын Дарви суманд орж ирэхэд байдал ихээхэн өөрчлөгдсөн байв. Дэлгүүр нь төрөлжсөн, хот газрын дэлгүүр шиг цэвэрхэн, худалдагч нь соёлтой. Удахгүй төв зам дагасан сумууд хөгжил хурдацтай хэмэх шинжтэйд баярлаж явлаа.
Ховдын Зэрэг сум зуншлага муутай, одоо л өвс ногоо “өндийж” байгаа шинжтэй. Ихэнх малчид отортоо явж, сумын хөдөлгөөн эрс багасжээ. Нутгийн шүтээн Баатархайрхан уулын ноён оргил Цаст хайрхан алсаас сүрлэг харагдана.
Бид засмал замаар жигд хурдтай явсаар хүшуу ороон эргэж Манхан суманд ирлээ. Сумын нэрийг нутгийн хойт зүгт орших тахилгат уул болох Манхан уулын нэрээр нэрлэж Манхан сум гэх болжээ. Дөрвөн мянга гаруй хүн амтай ба нийт хүн амын 90 орчим хувийг Захчин ястнууд эзэлдэг.
Манхан сумын нутагт байрлах дэлхийд алдартай Хойд Цэнхэрийн агуй нь Ховд аймгийн Манхан сумын төвөөс баруун тийш 30 орчим км-ийн зайд оршдог юм. Тус агуйд 40,000 жилийн тэртээх хадны сүг зураг зэрэг түүхэн дурсгал бий. Энэ агуйн хана болон дээврийн хэсэгт олон янзын амьтдыг зурсны дотор тэмээн хяруул, тэмээ, одос үхэр, мод зэргийг дүрсэлжээ. Эдгээр зургийг өтгөвтөр улаан болон цайвар зосон будгаар зурсан байна. Дүрслэлийн хувьд амьтдын гадаад төрхийг гаргахад анхаарч, зарим амьтдын дүрслэлийг тааруулан олон жижиг толбо хийж давтмалыг илэрхийлсэн нь палеолитын үеийн нэг онцлог ажээ. Эдгээр зосон зургууд дахь арслан заан, одос үхэр, тэмээн хяруул зэрэг нь Монгол нутагт эрт цагт байгаад сөнөж үгүй болсон амьтад тул уг зургууд нь дээд палеолитын үед холбогдох нь давхар нотлогдож байна. Эдгээр зосон зургууд нь дүрслэлийн агуулга, зохиомж арга зэргээрээ дэлхийн палеолитын үеийн түүх соёлын судлалд чухал байр суурь эзэлдэг. Агуйн хананд жадан эвэрт оронго гөрөөс (Канна), бух, могой, шувуу, тэмээн хяруул, заан, тэмээ, янгир зэрэг амьтдын сүг зураг байдгаас үзвэл эрт үед Монгол нутагт дээрх амьтад амьдарч байсан ба цаг уурын байдал одоогийн Африк тивийн адил чийглэг халуун уур амьсгалтай байжээ.
Хойд Цэнхэрийн агуй нь эртний дархчуулын гайхамшигт бүтээлийг агуйн зүүн талын нуранги багатай хунхнуудад өнгөц харсан хүнд үзэгдэхээргүйгээр хадгалан бидний үе хүргэжээ.
Цэнхэрийн агуйн дурсгалыг зөвлөлтийн нэрт монголч эрдэмтэн, академич А.П.Окладников дүгнэж хэлэхдээ: "Гурван цэнхэрт хүн төрөлхтний эртний урлагийн бие даасан хүчирхэг голомт байсан бөгөөд тухайн үед амьдарч байсан хүмүүс асар өндөр хөгжилтэй, уран сайхны их авьяастай зураачид амьдарч байсны гэрч юм" гэжээ. 1996 онд ЮНЕСКО-гоос Хойд Цэнхэрийн агуйг "Дэлхийн гайхамшигт үнэт зүйл болох нь" зэрэглэлээр дэлхийн соёлын эртний чулуун зэвсгийн өвд бүртгэж авсан байна.
Ховд аймгийн Манхан суманд байрлах Төв Азийн хүй нэгдийн үеийн урлагийн голомт Гурван цэнхэрийн агуй Монголын 9 гайхамшгийн нэгээр шалгарсан билээ.
Гурван цэнхэрийн агуйг үзсэний дараа үдийн хоолоо голын эрэгт зооглов. Өмнөх жилийг бодвол өвс ногоо муухан л харагдав. Биднийг байж байхад нэг жижиг тэрэг голыг хөндлөн гарах гэж яваад блокоо хагалж орхив. Тэрхүү машиныг уснаас гаргаж өгөөд Ховд хотын зүг хөдөллөө. Энэ өдөр бид Ховд хотын дунд Ховд голын хөвөөнд эрэг дээр амарлаа.
