Энэ явдал тун санамсарүй тохиолдсон юм. Гайтай учрал гэхээсээ сүсэг бишрэлээс болсон гэвэл үнэнд дөхөх магадлал их. Тэр өдрийн үдийн алдад би хүнсний зүйл цуглуулахаар зах руу явлаа. Амралтын өдөр биш ч захын хашаа хонины хашаанаас ч илүүтэйгээр хүнээр завсар зайгүй чигжээстэй. Хоёр гартаа тор дүүрэн ачаа унжуулж зүтгэсэн би түлхүүлж, нудруулж, шахуулсаар хашаанаас арай гэж гараад зам руу эргэтэл гэнэт ханцуйнаас угзарч:

-Та үүнийг авчих, хямдхан өгнө шүү! гээд намхан залуу өмнүүр хөндөлсөөд намайг зогсоочихлоо. Урд өмнө олны дунд хэн нэгэнд ингэтлээ ээрэгдэж үзээгүй тул бушуухан л унаа олохын түүс болсон би хэрхэндээ тэвдэж:

-Ах нь яарч явна гээд эргэсэн юм. Ямархуу төрхийн залуу чухам юу зарах гэж байсныг үнэндээ анзаарсангүй. Буудал хүрээд барьснаа газар тавьж, түр амсхийгээд ойрхон унаа харагдахгүй байх чинь, тамхи асаадаг юм билүү гэж зогстол гэнэт тохойноос зөөлөн нударлаа. Эргэн харвал өнөө залуу нилээд царайчлангуйгээр:
-Та авчих л даа, танд хямдхан өгнө шүү гээд хүрэн аравчаар нь нарийсган хүрээлсэн шаазангийн дайны дугираг толь үзүүллээ. Дэмий амарлаа, шуудхан явчихдаг байж гэж бодсон би ачаагаа авах гэж тонгойх зууртаа:
-Авгай хүүхдийн аахар шаахар зүйлээр ах нь юу хийхэв, өөр хүнд үзүүл! гээд гэдийхэд бүр урд минь гарч зогсчихоод:
-Танд хэрэг болно доо. Ид шидтэй гэх нь юу юм. Ямар ч байсан танд хэрэг болох эд шүү гээд өнөө толио үлээж ханцуйгаараа хэд шудран арчсанаа:
-Та хар даа. Онцгой доо, онцгой гэснээ нүүрэнд маань бараг наах шахам тулгалаа. Яг энэ үед миний сониуч зан гэнэт хөдөлж, тортойгоо буулган газарт тавиад толийг сонирхож эхэлсэн юм. Ингэх шалтгаан надад байсан учраас тэр. Шалтгаансах юу байхав, толины тухай нэгэн содон яриа миний гайхлыг ихэд төрүүлээд байдаг билээ. Юу гэвэл “Лу Арпо 1743” гэсэн бичигтэй толийг хэзээ ч худалдаж авахгүй байхыг хоёр зуу гаруй жил сануулж байдаг гэсэн тэнэмэл үг намайг хатгасан хэрэг. Ийм бичигтэй толинд харсан хүн үхдэг, эсвэл цус харваж удаан хугацаагаар тарчилдаг гэдгээс өгсүүлээд ер бусын ийм хачирхалтай үзэгдэл агуулсан толь байдгийг олонтаа уншиж, сонсож, шал дэмий юманд тархиа гашилгаж суудгийг энэ учрал сэдрээж орхисон юм. Толинд ямар нэгэн далд совин, харш үзэгдэл агуулагддагт итгэх нь юу юм бишрэх аяддаг ч гэх үү. Унтаж байгаа хүний цээжин дээр толь тавиад яриулдаг ч гэх шиг, үхсэн хүний дүр толинд харагддаг ч гэх шиг этгээд этгээд санаанууд тэрхэн хоромд зурсхийн орж ирээд болдоггүй. Ямартай ч миний эрэгцүүлдэг, хоосон мөрөөдөл таамгийн нэг нь толь л доо. Нимгэн хүрэн аравчаар нь хүрээлсэн нь сэмэрч хуучирсан агаад ямар ч бичиг үсэггүй толийг би эргүүлж тойруулан харж, чамгүй ажиглангаа худалдаж авахаар шийдлээ.
-Чи ямар үнээр өгөх юм бэ? гэвэл намайг юу гэх бол гэсэн горьдлогын харцаар над руу чимээгүй харж зогссон залуугийн нүд илэрхий сэргэж:
-Танд хямдхан өгнөө, ердөө нэг шил юмны үнээр авчих гээд тамхинд шарласан орсгой шүдээ ярзайлган инээж байх юм.
-Яагаад заавал надад зарах гээд байгаа юм бэ? гэвэл энэ нөхөр ч авч таарах нь гэж илт урамшин толио магтах үгийн эрэлд гарав бололтой нүдээ эргэлдүүлэн хоромхонд:
-Та харваас юмны чанар мэдэх хүн байна. Энэ толь долоон үе дамжсан бөөгийн толь байгаа юм. Дүү хүү нь ямар ид шидийг нь гаргаж чадах биш. Алсдаа танд хэрэг болох эд шүү. Гадаадад хуучны эд зүйлс үнэд хүрдэг гээ биз дээ гээд ашгүй ам ангайсан дээр нь гэсэн бололтой толио миний гарт атгуулав. Долоон үе дамжсан бөөгийн толь гэсэн үг миний сонирхолыг хуурай өвсөнд ассан гал шиг дүрэлзүүлэв. Байж болох шүү дээ, хэн нэг бөө хэрэглэж байгаад нас барсан, үр хүүхэд нь хадгалж явсаар өдий хүрсэн гээд бодсон чинь бүр ч сонирхол татаад явчихлаа шүү. За, тэгээд бөөгийн толь биш байсан ч хүнд эд илүүдэх биш гэж бодсон би сониуч зангаа улам лавшруулан:
-Энэ үнэхээр бөөгийн толь юм уу? хэмээн их л бишрэнгүй асуухад минь өмнөөс:
-Тэгэлгүй яахав, чамгүй чадалтай бөө эдэлж байсан юм. Юмны чанар мэддэг хүн гэж өөр юмаа. Сайхан толь шүү, ёстой эртний ховордсон эд наадах чинь гээд гараа сарвайж байна гээч. Түүнийг би сайн ажиглалаа. Харваас нүүр царай нь барзайж батгатан харлаж, хамар нь монцойж улайсан, хир тоосондоо баригдаж, үжрэх шахсан нэвсгэр хувцастай түүнийг хараад гэнэт дургүй хүрч:
-Нэг их зарчихаар бас авчихаар эд биш л байна даг. Ийм туусайн толинууд хог дээр хэвтэж л байдаг юм гэвэл залуу наймаа буцах нь гэхдээ сандарч бараг л ээрэх нь холгүйгээр:
-Яалаа гэж ах минь, ядарсан ч гэсэн хулгай хийж уухгүй эр шүү. Энэ толь манайд их удсан гэж танд хэлсэн дээ, долоон үе дамжсан бөөгийн толь гэж ... хэмээн түгдчив. Бөөгийн толь гэсэн нь нэг л сонин санагдаад бас түүнийг арчаагүй байдлыг өрөвдсөн маань нэмэгдэж:
-За за, ах нь тоглосон юм аа. Би авлаа гээд хэдэн төгрөг гаргахад нөгөө залуу юун тоолох үг сүггүй шүүрэх шахам аваад л олны дундуур чавхнаас алдуурсан чулуу шиг зүсэн алга болсон юм даг.
Гэртээ хариад эхнэрээсээ эрүүний шөл уух нь тэр. Эхнэр маань хүнээс далд намайгаа ёстой хулхийг нь буулгана шүү дээ. Уг нь би их л сонирхолтой наймаа хийсэн боловч:
-Тэр өгөр архичин, хогоос олоод л чамд зарчихгүй юу. Гэрт хоёр гурван босоо толь байна даг. Наад эргүү толгойгоо харах гээд байгаа юм бол гээд л бууж гарав.
-Долоон үе дамжсан бөөгийн толь гэсэн шүү гэж өөрийгөө зөвтгөх, толио үнэлүүлэх санаатай хэлбэл:
-Элэнцгийн чинь бөөгийн толь гэж. Юуны чинь долоон үе дамжсан энэ тэр вэ, эргүү минь. Бөө нар чинь дугуй зэс тольтой байдаг юм. Ядахдаа зэс шил хоёроо ялгаач дүнхүү минь гэснээ эхнэр инээж байнаа. Уур нь гарч байгаагийн шинж.
-Толинд их учир бий шүү, бид л мэддэггүй болохоос биш гэвэл нөгөө толийг авч харсанаа эхнэр:
-Юуных нь учир начир, ид шид, бөө мөө байхав дээ. Халцарч загалтсан хогийн новш л байна. Гаргаж хаявал таарна гэснээ над руу эгцлэн харж:
-Хүүхэд шиг юм ярьж байхаа хэзээ болих хүн бэ, чи гээд хөхөрсөнөө нөгөө толийг орны хөндий рүү чулуудчихав. Би ч хоолны ногоо арилгах ажилд шамдлаа. Хэн хэн маань дахин үг дуугарсангүй. Хэнд ч хэрэггүй үнэхээр л хогийн новш байснаас эхнэрийн санаанд дахин ороогүй бололтой.
Би бага хүүгээ өвөртлөөд унтахаар хэвтсэн ч нойр хүрдэггүй. Тэгээд толины тухай уншсан сонссоноо эрэгцүүлэв. Толины тэр ид шид нь гэм зэмтэй хар буруу санаатанд л нөлөөлдөг байх. Толинд харсан хүн л үхээд байдаг бол хорвоо хоосорчихолгүй яахав. Толинд ямар нэг нууц далд увидас хадгалагддаг л гэж бүр эрт дээрээс ярилцсаар л ирсэн. Зарим хэсэг нь итгэсээр л байдаг аа. Ам дамжсан яриа ер нь үнэн л болж хувирдаг. Бичиг үсэг мэддэггүй өвөө маань хүртэл хагархай толь хадгалдаггүй юм гээд толины хагархайг хог дээр хаяж байснаас эхлээд нөгөө нэг бичигтэй толь Францын цагдаагийн газрын подвалд хэдэн зуугаараа хог болон хэвтэж байдаг гэснийг хүртэл санаж хэвтлээ. Гэхдээ яг ийм тийм гэж биеэрээ мэдэрсэн биш. Сонирхоод л гайхаад л хачир чимэг нэмж маазран ярьж явахаас хэтрэх биш дээ. Нэг л мэдэхэд эхнэр хөнжлөөс татаж:
-Хүүе, нар ханын толгой давлаа гэж байлаа.
Толь худалдаж авсны маргааш өглөө л ногоон Бямбаатай ёстой улаан халз тулгарав. Эхнэр бид хоёр радиогоор зарлуулахаас наагуур л сураглаж байдаг хүн л дээ. Хоёр жилийн өмнө зээлсэн мөнгөө одоо хүртэл ядаж зах зухаас нь ч гэсэн увуулж цувуулан өгөлгүй хэл ам татлаж, эхнэрийн уурыг барж дуусаад шүүх цагдаадаа хүрэх л үлдээд байгаа юм. Уг нь миний багын найз, хээ шаагүй цөлх эр. Уулзах гэхлээр олдохгүй бултаад байдаг хүн ингэж улаан зам дээр гэнэт тааралдах юм гэж би яаж санахав. Мэндийн солиогүй л:
-Нөгөө мөнгөө яасан бэ? гээд л алдчихвий гэсэн шиг гарыг нь чангахан атгаж тавилгүй зогсоогоод авлаа шүү. Ногоон Бямбаа ч нөгөө л хэлдэг үгээ хэлэх байх даа гэтэл:
-Найз нь ёстой цуглуулж амжихгүй явна. Дүү маань Дарханаас овоо хэдэн төгрөг явуулна гэсэн. Тун удахгүй гэсэн шүү. Өчигдөр өөрөө над руу утсаар ярьсан юм. Чамаас санаа зовоод уулзахгүй удчихлаа. Өнөөдөр би дүүтэйгээ утсаар ярина. Орой танайд очиж, та хоёрт мөнгө өгөх хугацаагаа хэлнэ. Яалаа гэж таг чиг болохов дээ, танайхан сайн биз дээ, очиж байгаад тухтай ярилцъя гээд л инээмсэглэн ярьж байнаа. Би ажил руугаа яарч явсан тул түүнтэй удах хэрэггүйг санаж:
-Чи орой яг очно биз. Тэгээд битгий усанд хаясан чулуу шиг сураг тасарчихаарай! гэхэд ногоон Бямбаа:
-Чи ямар намайг мэдэхгүй биш. Ажил төрөлгүй л болохоос биш архи ууж балайтдаггүй шүү дээ. Мөнгөө цуглуулж чадалгүй удсандаа дөлөөд байгаагаас биш өвгөн чинь худлаа яриад явдаг хүн биш ээ. Орой танайд яг очно, би нэг ажилд орох санаатай гээд гүйх шахам холдоод явчихлаа. Нэгэнт тааралдсан дээр нь гэж бодсон ч хоосон хүний юу гэдэг билээ, хоёр чихийг авалтай биш. Би ч цаашаа алхлаа. Тэрний ирж уулздаг ч дээ, үлгэр л биз. Ядаж эхнэрт харагдаад хэдэн үг хэлчихвэл зөөлрөх байх. Би тэр хэдэн төгрөгөөр хохироод юу шалихав. Харин эхнэр л чамаас боллоо гэж өдөр өнжилгүй үглэх нь яршигтай байдаг юм.
Ногоон Бямбаатай тааралдсан гэж эхнэртээ хэлсэнгүй. Өнөө гай нь ирэхгүй бас л хэрүүлийн нэмэр гэж бодсон юм. Сонин гарчиглангаа зурагт руу хальт харсан шиг сууж байтал хаалга сэвхийтэл нээгдэж, ногоон Бямбаа салхи татуулан ороод ирлээ шүү. Үнэхээр худлаа хэлсэнгүй ээ. Яг нүүр тулаад уулзахаараа эхнэрийн маань ааш зөөлөрч байна гээч. Ногоон Бямбаа хөлсөө шудран сүүтэй цай ууж, хоол идэж баахан ярьж суулаа шүү. Гэнэт миний саваагүй зан хөдөлж орны хөндий рүү мөлхөн өнөө толио гаргаж ирлээ.
-За яахнав. Чи чинь арай хүүхэн шиг тольдож бас буддаг болсон юм биш биз гээд ногоон Бямбаа маг маг хөхрөхөд эхнэр тэндээс:
-Наад мангар чинь захаас авсан юм гэнээ. Энэ бид хоёр ийм л наймаа хийнэ л дээ. Өгөр архичин хогоос аваад энүүнд зарчихгүй юу. Наадахыг чинь унаж тустал нь хуурч, бөөгийн толь энэ тэр гэж байгаад архины мөнгө аваад арилаад өгсөн байгаа юм даа гэж хэлээд муухан мушилзав. Эхнэрийн үгийг нэг чихээрээ оруулаад нөгөө чихээрээ гаргасан юм шиг суусан ногоон Бямбаа миний гараас толийг авч эргүүлж тойруулж хараад:
-Бөөгийн толь гэнээ, энэ үү гэснээ үлээж байгаад арчиж нүүрээ хараад:
-Бөөгийн толь мөн бол ч учиртай байж мэднэ шүү. Толины тухай янз бүрийн л сонин хачин яриа сонсож явлаа. Элдэв шалдав юм сонирхож явдагаараа чи л ид шидийг нь мэдэж байгаа байх гээд толийг надад буцааж өгөв. Тэр нэг их сонирхож байгаа шинж алга. Энэ толиороо түүнийг айлгах санаа төрж:
-Чи үүнд өөрийгөө нэг сайн хар. Ид шидтэй эд байгаа юм гээд инээхэд минь ногоон Бямбаа толийг авч нүүрэндээ тулгах шахам ойртуулаад:
-Харъя, харъя. Энэ чинь бөөгийн толь гэлүү, хөөрхий ногооноо ч ингээд бөөгийн дансанд орлоо доо хэмээгээд маг маг хөхөрч толь руу нүдээ бүлтэлзүүлэн харж хэсэг болоод надад өгөв.
-Тэр мөнгөө хэлсэн хугацаандаа өгөхгүй бол нөлөөтэй толинд дүр чинь байгааг санаж яваарай! гэхэд эхнэр тэндээс:
-Үгүй ер өө, мөн их айлгав аа чи. Хогийн толинд ямар юмных нь шид шид байхав. Бямбаа чи надад ам өчгөө өгчих, тэр нь өлзийтэй гээд гарав. Ногоон Бямбаа аанай л маг маг хөхөрч:
-Ингээд чиний бөөгийн дансанд орлоо доо, хөгшин чинь. Нэг их санаа зовох хэрэггүй, та хоёрын мөнгийг яг хэлсэн хугацаандаа авчирч өгнө. Үүнийг л хэлэх гэж бүр зорьж ирсэн юм л даа. Би чинь эр хүн шүү дээ. Дүү өөрөө ирнэ гэсэн. Дүүгээ дагуулаад л танайд хүрээд ирнэ гэснээ хүүхэд шиг шилээ маажиж суусан юм даг.
-Цаад эргүү чинь ирдэг л байгаа даа гэж эхнэрийг лавлан асуухад муу ч гэсэн эр хүн байна даа гэж дотроо өмөөрсөн би:
-Ирэлгүй яах юм бэ? Ирнэ гэдгээ хэлэх гэж бүр хэрэг болгон бид хоёртой уулзаж байна шүү дээ гэснээр энэ явдлыг мухарлсан билээ.
Муу үг модон улаатай гэж ярьдаг, заримдаа үнэн байх. Ажил хариугүй тарах дөхөж байтал утас жингэнэв. Эхнэр ямар нэг даалгавар өгч, лүндэн буулгах нь юм болов уу гэсээр автал биш ээ.
-Байна уу, чи ч суудалд нь наачихсан юм шиг байгааг мэдэж байнаа. Танайхан сайн уу? гэх шингэн дуугаар нь би хэн ярьж байгааг төдөлгүй танив. Мэнд сольж, хэд гурван үг амнаас гаргатал:
-Танай ангийн ногоон Бямбаа ... гээд чимээгүй болчихлоо.
-Тэр нөхөр яасан бэ? Чамаас мөнгө зээлсэн үү? Гэтэл өөдөөс намуухан дуугаар:
-Юун мөнгө зээлэх вэ? Аймаар юм болсон ш дээ гээд бас л чимээгүй болчихов.
-Цаадах чинь зүгээр үү, яачихаа вэ? гэж би сандран хашгирах шахам асуухад:
-Гудамжинд явж байгаад гэнэт унаад л нас барчихсан гээд мөн л чимээгүй ...
-Чи үнэн ярьж байна уу?
-Ингэж ч худлаа ярьдаггүй байхаа! Сүүлд суусан авгай нь манай нөхрийн эгч шүү дээ.
-Яасан юм болоо, зайлуул!
-Би яаж мэдэхэв дээ. Чамд дуулгалаа шүү, зүв зүгээр явж байгаад л уначихсан гэсэн ... гээд утсаа торхийтэл тавьчихлаа. Миний дотор харанхуйлан амьсгаа давчдаад явчихав. Өчигдөр орой манайхаас эрүүл саруул гарсан хүн өнөөдөр үхчихлээ гэж үү! Би анхандаа итгэж чадахгүй байсан ч өнөө толио бодоод аажимдаа итгэж эхэллээ. Танд хэрэг болох эд шүү гэсэн залуугийн үг зүрх зүсэн дуулдахад хэрэг болж байгаа нь энэ үү, миний найзыг алчихлаа шүү дээ гээд ширээн дээрхийг ундуй сундуй орхин гарч гэрийн зүг харайлгалаа. Эхнэр намайг хараад гайхаж байгаа нь илт.
-Нохойд хөөгдсөн юм шиг юундаа гүйдэг байнаа. Чамайг гудамжинд харсан хүмүүс лав галзуурсан гэж бодсон байх даа гэлээ.
Би хүрмээ тайлж ор луу шидчихээд үг ч дуугаралгүй хувинтай уснаас шанагаар хутгаж хоёр завжаараа савируулан залгилаад:
-Нөгөө толь хаана байна вэ, толь яасан бэ? гэж салгалан асуухад эхнэр бүүр ч гайхав бололтой:
-Чи чинь эрүүл биз, эргүү минь. Хогийн толины төлөө ингэж амьсгаадан гүйхдээ яахав дээ. Элэнцгийн чинь бөөгийн толь. Хаанаас гарч ирсэн өгөр хог юм бол доо. Би шөнөжин зүүдэлж, хүн үхэж байна гээд нойртой хонож чадсангүй. Тэр өгөр хогийг чинь өглөө хашаа давуулаад шидчихсэн гээд эхнэр ундууцан үглэлээ. Хэлэх гэтэл үг уруул давдаггүй. Сандарч тэвдсэн би ёстой л галзуу хүн шиг харагдсан байх. Арай гэж нэг юм:
-Хааш нь хаясан бэ? гэж асуухад эхнэр над руу зэвүүтэй харсанаа:
-Үнэхээр солиорчихоогүй л юм бол суугаач, эргүү минь гээд аяга дөхүүлэв. Би суух байтугай үг ч дуугаралгүй гүйхээрээ гарч хашааны зүүн булан тойртол сагсайж ургасан шарилжин дундах хэсэгхэн халцгайд бөөгийн толь уруугуу харан хэвтэж байв. Ухасхийн тонгойж аравчнаас нь таван хуруугаараа базаж өргөвөл бутарч үйрсэн толины хагархай газарт гялтайн үлдлээ. Гарт баригдсан аравчны дотор талыг зэрвэс хартал “Лу Арпо 1743” гэсэн бичиг үзэгдэх нь тэр. Би нүдэндээ итгэсэнгүй. Бичгийг хуруугаараа тэмтэрч үзвэл товойлгон цутгасан нь мэдрэгдэж байв.
-Газрын хаанаас гарч ирсэн гай вэ? гээд би толины аравчийг их л хүчтэй шидтэл ердөө миний дэргэд навч шиг салхинд эргэлдэн унаж байгаа нь харагдав.
/МЗЭ-ийн шагналт яруу найрагч, зохиолч П. Батнайрамдалын “Зүүдэн нуур”өгүүллэгийн түүвэр номоос авав. УБ. 2008 он/

Twitter