Балчир Тэмүжинийг эцгийн буурин дээр хаягдахад түшиг болж үлдсэн Мэнлиг эцгийн долоон хөвүүний дундах нь Хөхөчү тэв тэнгэр гэх бөө байжээ. Эцгийн гавьяанд эрэмшсэн Мэнлигийн долоон хөвүүн Хасарыг элбэж занчив гэнэ. Хасар хаан ахдаа уйлан хайлан гомдол мэдүүлэхэд нь Чингис “Амьтанд дийлддэггүй хүн гэдэг биш бил үү, чи? Яагаад дийлдэв?” хэмээн дүүгийнхээ амыг асуугаад буцаасан байдаг.
Хоридай нь Байгал далай доторх Ойхоны аралд явж байтал огторгуйгаас гурван хун нисэн бууж ирээд далайн захад үзэсгэлэнт бүсгүй болон хувилж, хувцас чимгээ тайлан орхиод далайд орж шумбан цэнгэж явав. Хоридай тэр охидын хувцас чимгээс нэгний хувцас чимгийг нууж аван тэнд ойрхон нуугдан суув. Охидууд шумбан цэнгэж дуусаад хувцас чимгээ өмсөн хун болон дэгдэж, огторгуйгаар халин одов. Нэг охин нь хувцас чимгээ ололгүй нүцгэн байтал Хоридай сахиус шүтээн болсон Асуйхан эхийгээ дуудан залбирахад нь маш хүйтэн салхи дэгдэж, охин даарч аргагүй эрхэнд Хоридайд баригдав. Түүнээс хойш тэр хоёр эхнэр нөхөр бололцож, арван нэгэн хөвгүүн төрөв.
Бөө дээлийг бөөд ирдэг онгодын хий-бие буюу өөрөөр хэлбэл хүн хийгээд бор гөрөөс, ямаа зэрэг амьтны сүнсний хувилбар хэмээн бөө нар үздэг. Эртний ба дундад зууны үед бөө дээлийг бор гөрөөс, зээр,г ямааны элдсэн арьсаар үйлддэг байсан бол XIX зууны сүүлч XX зууны эхэн үеэс монгол харын бөө нар бор шар, номгүй бөө нар угсаа гаралаа бодож хөх, хүрэн улаан, лус савдагаа бодож ногоон, хар зүгийн догшин сахиусаа бодож хар өнгийн даавуугаар үйлддэг ч гэсэн дээлийн нурууны тус газар өвөг дээдсийн уламжлалыг хүндэтгэн бор гөрөөс, зээр, ямааны арьсыг дөрвөлжин хадаж бэхэлдэг байсан.
1.Тэнгэрийн дуудлагын тухай
Монгол газар дээр хүн буй болсон нь сая жилээр, нийгмээрээ амьдрах болсон нь V-VII зуу мянган жилээрх тоологдож байдаг. Эрт галбын хүмүүс үнэнийг гагцхүү тэнгэрээс хайж, тэнгэр шүтэж “Тэнгэр бол бүхний эхлэл үүсгэл, бүтээгч заяагч, шийтгэгч аврагч” гэж үзэж иржээ.
Гутал-Бөөд ирсэн онгод буюу өөрөөр хэлбэл өөд болсон бөөгийн сүнс, лус хоёрын нийлбэрийн хоёр хөл нь бөөгийн гутал гэж монгол харын бөө нар үздэг. Бөө гутлыг гурын элдсэн арьсаар үйлддэг.
Гутлын нүүр-Монгол харын бөө нарын бөө гутлын түрийн гутлын эзэн онгодын толгойн хэсгийг орлуулж түүний нүүр, нүд, ам, хамар, чихийг дүрсэлсэн байдаг. Хэрэв гутлын эзэн онгод нь хүний сүнстэй сол хүний нүүрийг дуурайж хоёр нүдийг нь өвдөгний тус газар, хамрыг нь шилбэний хянгар ясан дээр, чихийг нь баруун, зүүн хөлийн гадна талд, амыг нь хамрын доор тус тус тэмдэглэж жижиг манжиг, цацаг бэхлэхийн дээр хоёр чихний тус газар гурав, гурав /бүгд зургаа/ ширхэг хонхинуур бэхэлдэг. Энэхүү хонхинууруудыг гутлын эзний хоёр сөөх /ээтэг/ гэх бөгөөд түүний шаагих чимээг тэр онгодын сонсгол хэмээн тайлбарладаг.
Монгол бөө нарын дуудлагыг агуулгаар нь судлаач Б.Содном “Монгол харын бөөгийн дуудлага” өгүүлэлдээ /1964/хувааж ангилсан байдаг. Үүнд: Нэгд: Харын бөө гэдэг анхны бөө нарын дуудлага байна.
Үүнд: Бурханы шашны нөлөө байхгүй монголчуудын жинхэнэ цэвэр бүтээл юм.
Монголын Чингис хаан албат Ойрад буриадын гарвалтай Асуйхан удган Байгаль далайн эргээр явж байтал далайн эрэгт хөх бух цахран байхыг удган үзээд хүнтэй учрах жигт ийм юм байх ёсгүй бүлгээ. Бурхан тэнгэрийн дохио надад хувьт магад хэмээж удган эргүй агснаас бух лугаа тачаангуй үүсгэх гэж сэтгээд тэнд тачаангуй үүсгэв. Удалгүй удган жирэмсэн болж хоёр хөвгүүн төрсний их нь Буриадай, бага нь Хоридой хэмээх болсон ажээ.
Буриадай анд явж байтал уулын оройн жодоо модонд нэгэн охин явсаныг олж, гэргийгээ болгов. Түүнээс хоёр хөвгүүнтэй болсныг ахыг нь Эхирид, дүү нь Булгад гэж нэрийджээ.
Эхирид найман хөвгүүнтэй болж. Түүнээс дэлгэрсэн үндсэн олон ястан овогтой болж, байгаль далайн тэр бие Эрхүү мужид Бирхалинс, Балканск, Иди олон тасаг буриад, Байгаль нуурын орчимд олон овог ястан болсон байна.
Хоридайн үр сад нь сүүлд Монголоос дүрвэж ирсэн олон ястан овогтонтой холилдсон аж.
Эхиридийн найман хүүхэд, Булгадын зургаан хүүхдүүд одоо хүртэл “Бух ноён аав, Будан хатан эжий” хэмээн сүүгээр цацал өргөн тахиж мөргөдөг ёс үүссэн байна.
Монголчууд бид өөрсдийгөө Махчин Монголчууд гэж шүлэглэн дуудаж баяссаар бүүр дасал болчихож. Малгай тавьсан газар манайх гэдэг шиг л мах байгаа газар манайх гэх нь холгүй болжээ. Намайг жаахан байхад махны очер гэж аймаар юманд эмээ бид хоёр тасарч унатлаа хавчуулан бөөн алаан болох дөхдөг байсан.
ФОТО
ВИДЕО
